Son zamanlar Rusiyanın və keçmiş kommunist blokuna daxil olan ölkələrin çox dəyişməsinə heç kim şübhə etmir. İndi bu ölkələr yeni ideyalar üçün daha açıq və səyahətçilər üçün daha əlçatandır

Lakin bu dəyişikliklərə səbəb nə olmuşdur? Ekspertlər bu günə qədər bu regionların inkişafına təsir etmiş iqtisadi və siyasi amillərin tədqiqi ilə məşüul olurlar. Lakin çoxlarının nəzərindən qaçan daha bir amil də vardır. Bu, yeganə bir şəxs tərəfindən başlanmış, bir qrup kişi və qadının yaradıcı işi idi. Bu insanlar da tarixin dəyişilməsinə öz bəxşişlərini vermişdilər.

Biz Andreylə tanış olanda dərhal başa düşdük ki, onun haqqında yazmalıyıq. Ancaq əvvəlcə bir problemi həll etmək lazım idi. Onun fəaliyyətinin bir çox sahələri barədə danışmaq olmazdı, çünki bu, bəzi insanlar üçün böyük təhlükə ola bilərdi. Bundan əlavə, artıq tarixi fakta çevrilmiş bəzi şeyləri də dəyişmək lazım oldu. Bir çox hallarda biz uydurma adlardan və tarixlərdən istifadə etmişdik. Və əlbəttə ki, biz sərhədlərin necə keçilməsindən və lazımi ədəbiyatın necə keçirilməsindən danışmayacağıq. Ancaq bütün bu ehtiyyat tədbirləri ilə bahəm Andreyin əhvalatı bizim hamımız üçün tamamilə unikal və çox vacib olaraq qalır.

Andrey kiçik bir Holland kəndində, kasıb bir dəmirçi ailəsində böyümüşdü. 1950-ci illərin əvvəllərində hamı kimi o da başa düşürdü ki, dünyanın üçdə birini tutmuş kommunizm necə möhtəşəm bir qüvvəyə malikdir. Bizim kimi o da bilirdi ki, kommunist düşərgəsinin ölkələri qərb üçün xüsusilə də, heç bir maddi yardım almayaraq işləyən missioner üçün bağlıdır başqaları kimi o da bilirdi ki, sadəcə olaraq Rusiyaya, Macarıstana, Albaniyaya və ya Çinə gələrək başqa bir həyat tərzi barədə vəz etmək mümkün deyildir.

Və indi biz onun tamamilə unikal əhvalatının başlanğıcına gəlib çatdıq…

Con və Elizabet Şerill

GUIDEROSTS

Karmel, Nyu-York

Hollandiyada klompen adlanan taxta başmaqları geydiyim andan mən macəralar haqqında xəyallara dalmağa başlamışdım. Mən müharibədə kəşfiyyatçı olmuşdum, düşmənin arxa cəbhəsinə keçmişdim, tikanlı məftillər altında sürünmüşdüm, başımın üstündə isə bu zaman düşmən güllələri vıyıldayırdı.

Əlbəttə, mənim doğma kəndim Vittedə düşmən əsgərləri yox idi və buna görə də biz bir-birimizə qarşı döyüşürdük. Biz, oğlan uşaqları öz klompenlərimizlə dalaşırdıq. Öz başmağına əl uzatmağa imkan tapmayan uşaq özü taxta klompenlə zərbə alırdı. Dostum — düşmənim Kesin başında başmağımı sındırdığımı xatırlayıram. Biz onun alnında əmələ gəlmiş şişdən çox, yararsız hala düşmüş ayaqqabıya görə qorxurduq. Keslə mən çatlamış klompeni təmir etməyə çalışaraq, müharibəni tamamilə unutmuşduq. Lakin belə sənətkarlıq illərin gərgin əməyi nəticəsində əldə olunur və o axşam mənim sənəti dəmirçilik olan atam çəkməçi işləməli oldu. Həmin gün atam səhər saat beşdə qalxmışdı ki, alaq otlarını təmizləsin və altı uşağı yedirtməyə kömək edən bostanı sulasın. Bundan sonra o, Alkmardakı dəmirçi emalatxanasına qədər olan dörd mil yolu velosipedlə getmişdi. Və budur, axşam o, mənim taxta başmağımı təmir etmək üçün əyləşdi, ayaqqabının altında dəlik açaraq oradan məftil keçirib başmağın dabanı ilə pəncəsini bir-birinə bərkitdi ki, mənim məktəbə getməyə bir şeyim olsun.

«Andrey, bundan sonra ehtiyatlı ol!» — atam uca səslə dedi. Atam ağır eşidirdi, buna görə də söhbət zamanı demək olar ki, qışqırırdı. Mən onu çox yaxşı anlayırdım: ailədə hər bir şey ağır zəhmət bahasına əldə edilirdi.

Kəndimizdə bir ailə vardı ki, onun üzvləri uşaq xəyallarımda mənə düşmən kimi görünürdülər. Bu, Uetstrlər ailəsi idi.

Uetstrləri nə üçün bu qədər sevmədiyimi bilmirdim. Bəlkə ona görə ki, onlar hamıdan əvvəl almanlarla müharibə barədə kəndimizdə söhbət açmışdılar, bu mövzu isə Vittdedə heç də xoşagələn deyildi. Bundan başqa, onlar sadiq müjdə məsihçiləri idilər. Onların daima «Tanrı sizə xeyir-dua versin» və «Allah qoysa» kimi ifadələr işlətməsi mənim kimi gizli xəfiyyə üçün yersiz görünürdü. Buna görə də mənim nəzərimdə onlar düşmən idilər.

Yadımdadır, bir dəfə mən onların pəncərəsi önündən keçirdim, bu zaman missis Uestra sobaya piroq qoyurdu. Düz giriş qapısının yanında divara söykədilmiş pəncərə şüşəsi gördüm. Şüşəni görəndə beynimdə bir fikir yarandı. İndi mən daim gülümsəyən adi hollandiyalı kimi özündən necə çıxacağını görəcəkdim. Mən şüşəni götürüb ehtiyatla cəbhə xəttini keçərək düşmənə yaxınlaşdım. Kəndimizdəki bütün evlər kimi, Uestrlərin evinin saman damına nərdivan söykədilmişdi. Mən klonpenlərimi çıxararaq yuxarı dırmaşdım. Şüşəni astaca tüstü borusunun üzərinə qoydum. Sonra damdan düşdüm, küçənin o biri tərəfinə keçdim və balıq alverçisinin arabasının arxasında gizlənərək nə baş verəcəyinə baxmağa başladım.

Təbii ki, tüstü boruilə geri qayıdıb evə doldu. Mətbəxi tüstü basdı və pəncərədən bayıra çıxmağa başladı. Missis Uetstra küçəyə qaçaraq yuxarı — boruya baxdı. Əgər mən zəngin holland söyüşləri eşitmək istəyirdimsə, istəyimə çatmadım, lakin o, nərdivanla tələsik yuxarı qalxanda üzündəki ifadəni görüb, güclü düşmən üzərində məşhur qələbəni öz hesabıma yazdım.

Daha bir sevimli düşmənim böyük qardaşım Ben idi. Bütün başqa böyük qardaşlar kimi Ben də əvəzsiz dəyişmə sənətkarı idi. Çardaqdakı ümumi yataq otağımızda ona məxsus künc bir zamanlar mənə və başqa uşaqlara məxsus olan gözəl əşyalarla dolu idi. Biz isə dəyişmə zamanı ondan nə aldığımızı heç zaman xatırlaya bilmirdik. Onun ən başlıca sərvəti bir zamanlar bacımız Martyeyə məxsus olan çəhrayı donuz — daxıl idi. Burada Ben burqomistrin xırda tapşırıqlarının icrasından və ya məktəb müəlliməmiz miss Meklenin bağında işləyərək qazandığı pulları saxlayırdı. Almanyadan daha tez-tez xəbərlər gəlməyə başlamışdı və mənim təsəvvürümdə Ben hərbi sursatlar istehsal edən çox zəngin bir alman idi. Bir gün o, qazanc dalınca gedərkən mən rəfdən onun daxılını götürdüm, bıçağı onun dəliyindən içəri saldım və donuzu beli üstə çevirdim. Nasist mühafizəsinə qarşı on beş dəqiqəlik gizli yürüşdən sonra mən düşməndən demək olar ki, bütöv bir qulden müsadirə etdim.

Bu, çətin deyildi. Əldə olunmuş gəlirlə nə etməyi qərarlaşdırmaq daha çətin idi. Qulden iyirmi beş sentə bərabər idi — bu, kənd uşağı üçün bütþv bir xəzinədir. Əgər bu pullarla baqqal dükanına getsəm, mütləq sorğu — sual başlayacaq.

Lakin mən nə edəcəyimi fikirləşib tapdım! Desəm ki, pulları tapmışam? Səhəri gün məktəbdə müəlliməyə yaxınlaşıb əlimi uzatdım və dedim: «baxın mən nə tapmışam, miss Mekle».

Miss Mekle aramla dilləndi: «Oho! Nə çox puldur!».

«Olar mən onları özümə saxlayım?».

«Bu pulların kimin olduğunu bilmirsən?»

Hətta işgəncələr altında belə mən düzünü deməzdim. «Xeyr, mem. Mən onları küçədən tapmışam».

«Onda onları polisə aparmaq lazımdır, Andi. Orada nə etmək lazım olduğunu deyərlər».

Polis! Mən bu barədə düşünməmişdim. Elə həmin gün qorxu və səksəkə içində pulları qanun-qayda qoruyucularının yanına apardım. Elə qorxurdum ki, elə bil bizim polis məntəqəsi əsl gestapo idi. Mənə elə gəlirdi ki, pullar qeyri — adi bir tərzdə, satqıncasına parıldayırdı. Lakin görünün mənə inandılar, çünki polis rəisi zərfin üzərinə mənim adımı yazdı, pulları onun içinə qoydu və dedi ki, bir il ərzində onları heç kim tələb etməsə, pullar mənə qaytarılacaq.

Beləliklə, bir ildən sonra mən baqqal dükanına getdim. Ben öz pulları barədə xəbər tutmadı. Lakin bu fakt bütün oyunu pozdu. Düşmən arxasında sabotaj dadı əvəzinə konfetlər adi oğurluq dadı verirdi.

Düşünürəm ki, mənim qeyri-adi sərgüzəştlər barədə sonsuz xəyallarım və təxəyyüllərimin səbəbi anamın radiosundan qaçmaq cəhdləri idi. Anam demək olar ki, əlil idi. Ürəyi xəstə olduğuna görə o, vaxtının çox hissəsini kresloda oturmağa məcbur idi və onun yeganə təsəllisi radio idi. Lakin o, yalnız bir verlişə qulaq asırdı — Amsterdamdan verilən müjdə proqramına. Bəzən orada himnlər oxuyurdular, bəzən də vəz edirdilər; bütün bunlar məni darıxdırırdı.

Lakin anamı darıxdırmırdı. Din onun həyatı idi. Biz hətta, Vittde standartlarına görə də kasıb idik, evimz isə kənddə ən balaca ev idi. Lakin bizim qapımıza doğru arasıkəsilmədən dilənçilər, sərgərdan vaizlər, qaçaqçılar gəlirdilər. Bilirdilər ki, anamın süfrəsində həmişə hamı üçün yer tapılar. Belə günlərdə pendir daha nazik doğranırdı, şorbaya su əlavə edilirdi, ancaq qonaq öz payını alırdı.

Qənaətcillik anam üçün qonaqpərvərlik qədər vacib idi. Artıq dörd yaşım olarkən mən kartofun qabığını çox nazik soymağı bacarırdım. Yeddi yaşım tamam olanda, bu vəzifə kiçik qardaşım Korneiliusa keçdi, mənə isə daha vacib iş tapşırıldı — ayqqabıları parıldayana qədər təmizləmək. Bu, gündəlik geyindiyimiz klompenlər deyildi, bizim dəri ayaqqabılarımız idi və əgər bir cüt ayaqqabı on beş ildən tez xarab olurdusa, bu, iqtisadi fəlakət idi. Anam deyirdi ki, ayaqqabılar elə parıldamalıdır ki, onların parıltısından vaiz gözlərini yumsun.

Anama ağırlıq qaldırmaq olmazdı, buna görə Ben hər həftə paltar yuyurdu. Paltarları ləyənə salıb çıxartmaq lazım idi, çünki yumanı bir cüt diyircək yerinə yetirirdi. Bu texnoloji yenilik evimizin qüruru idi. Biz növbə ilə dəstəyin yanında Beni əvəz edirdik, əllərimiz göynəyənə qədər onu irəli geri itələyirdik.

Ailədə heç nə ilə məşğul olmayan yeganə adam böyük qardaşım Bastian idi. O, Bendən iki yaş, məndən isə altı yaş böyük idi. Basa heç vaxt heç bir iş öyrətməmişdilər. Bütün günü o, yolun kənarında qovaq ağacının altında dayanır və kənd sakinlərinin yol ilə keçib getməsinə tamaşa edirdi. Vitte bitkiləri kasıb olan, torpaqda bitən qovaqları ilə fəxr edirdi. Hər evin yanında bir qovaq bitirdi, onların budaqları bir — birinə dolaşaraq yolun üstündə yaşıl arka əmələ gətirirdi. Bas nəyə görəsə heç vaxt bizim qovağın altında dayanmırdı. O, yolun aşağısında üçüncü ağacı özü üçün seçmişdi və bizdən birimiz şam etmək üçün onu evə aparmayınca orada bütün günü dururdu.

Düşünürəm ki, anamdan sonra Bası dünyada hamıdan çox sevirdim. Kənd camaatı onun yanından keçəndə utancaq təbəssümünü görmək üçün ona müraciət edirdilər: «A, Bas!». Uzun illər boyu bu sözləri o qədər eşitmişdi ki, nəhayət, onları təkrar etməyə başladı və bu, onun deyə bildiyi yeganə sözlər idi.

Bas danışa bilməsə də, hətta özö geyinə bilməsə də, onun qəribə və ecazkar qabiliyyəti var idi. 30-uncu illərin bir çox holland evləri kimi, bizim qonaq otağımızda da kiçik bir arqan vardı. Ailədə yalnız atam notları oxuya bilirdi, axşamlar kiçik oturacağa əyləşib, ayağı ilə əyləci basır, qədim himnlər toplusundan melodiya seçirdi, biz isə oxuyurduq.

Hamı, Basdan başqa. Atam çalmağa başlayan kimi Bas yerə oturub orqanın altında sürünür, atamın yanında çöməlib bərk-bərk alətə yapışırdı. Əlbəttə, atam yalnız musiqini eşidə bilmədiyinə görə yox, həm də uzun illər ağır çəkiclə işlədiyindən barmaqlarının kobudlaşdığına görə mahnını səhv çalırdı. Bəzən bir axşam ərzində o, alətdən nə qədər düz not çıxarırdısa, o qədər də səhv not çıxarırdı.

Lakin Bas üçün fərqi yox idi. O, titrəyən alətə sıxılaraq həzz alırdı. Oturduğu yerdən o, atamın hansı klavişə basdığını görmürdü. Ancaq birdən Bas qalxaraq yavaşca atamın çiyninə toxunurdu.

«A, Bas, a, Bas» — o deyirdi.

Onda atam qalxırdı, Bas isə onun yerinə otururdu. O, həmişə himnlər toplusunu vərəqləyirdi, lakin kitab həmişə baş-ayaq dayanırdı. Sonra kitaba baxaraq o, çalmağa başlayırdı. Həmin axşam atamın çaldığı bütün mahnıları əvvəldən axıra qədər ifa edirdi. Ancaq atam kimi səhv etmirdi. Bas elə səhvsiz və elə gözəl çalırdı ki, küçədəki adamlar musiqini dinləmək üçün dayanırdılar. Qapının açıq olduğu yay axşamlarında evimizin yanında çoxlu adamlar toplaşırdı və onların yanaqlarından göz yaşları axırdı. Çünki Bas çalanda, sanki orqanın arxasında mələk otururdu.

Əlbəttə, həftənin ən böyük hadisəsi kilsəyə getmək idi. Vitte sahilyanı ərazidə, təpələrin üstündə yerləşirdi, bu əraziləri hollandiyalılar nəsillər boyu dənizdən qarış-qarış almışdılar. Buna görə də kəndimiz bənd boyu salınmışdı. Bizim yalnız bir küçəmiz vardı, bəndin üstü ilə cənubdan — şimala doğru uzanırdı. Evlər, demək olar ki, torpaq təpələrinə bənzəyən adaların üstündə tikilmişdilər və hər bir ev yol ilə kiçik körpü vasitəs ilə birləşirdi. Küçənin hər iki başında, ən böyük hündürlüklərdə iki kilsə yerləşirdi.

İspan işğalından sonra Hollandiyada katoliklərlə protestantlar arasında gərginlik mövcud idi. İş həftəsi ərzində balıq alverçisi ilə baqqal sakitcə münasibətdə olurdular, ancaq bazar günü birincisi öz ailəsi ilə kəndin şimal şissəsindəki roma katolik kilsəsinə, ikincisi isə öz ailəsi ilə cənubdakı protestant kilsəsinə gedir və yolda bir-biri ilə heç salamlaşmırdûlar da.

Ailəmiz öz protestant ənənələri ilə çox fəxr edirdi. Düşünürəm ki, atam evimizin kəndin şimal tərəfində yerləşməsindən çox məmnun idi, çünki küçənin bütün uzunluğu ona düzgün istiqamətdə getməsi faktını təsdiqləməyə imkan verirdi.

Atamın kar olması üzündən biz kilsədə həmişə birinci sırada oturardıq. Ancaq sıra bütün ailəmiz üçün çox qısa idi və mən həmişə arxada gedərək anamı, atamı və qalan uşaqları qabağa buraxırdım. Sonra arxa cərgələrə tərəf gedirdim ki, «yer tapım». Adətən, mən onu kilsədən mümkün olduqca uzaqda tapırdım. Qışda taxta klompenlərlə donmuş kanalın üzərində sürüşürdüm. Yayda isə ibadət zamanı tarlada elə sakit otururdum ki, qarğalar çiynimə qonub yavaşca qulağımı dimdikləyirdilər.

Hansısa heyrətamiz bir instinkt həmişə mənə dəqiq deyirdi ki, ibadət nə zaman qurtarır və ilk əzabkeşlər kilsəldən çıxmağa başlayarkən mən vaxtında içəri keçməyə nail olurdum. Mənim olmamağımı bircə dəfə də hiss etməyən vaizin yanında dayanırdım. Kilsəyə gələnlərin vəz haqqında danışdıqlarını dinləyərək mövzunu, məzmunu, bəzən isə hətta söhbətin mahiyyətini də öyrənirdim.

Bu kəşfiyyat mənim üçün çox vacib idi, çünki bunsuz mən bu sərgüzəştin əsas hissəsinin öhdəsindən gələ bilməzdim. Hollandiyada kilsədən sonra evlərdə yığışmaq adət idi. Belə yığıncaqların mütləq üç komponenti olurdu: orada qəhvə içirdilər, siqar çəkirdilər və ibadəti müfəssəl müzakirə edirdilər. Kəndimizin kişiləri bu uzun qara siqarları həftədə yalnız bir dəfə çəkə bilirdilər. Hər bazar günü arvadlar tünd qara qəhvə bişirirdilər, kişilərsə siqarlarını çıxararaq böyük təntənə ilə onları çəkirdilər. Bu gün belə mən qəhvə və siqar iyi hiss edəndə ürəyim sürətlə döyünməyə başlayır. Bu iy məndə qorxu və həyəcanla müşayiət olunurdu — görəsən, bu dəfə də mənim ibadət zamanı kilsədə olduğumu düşünən valideyinlərimi aldada biləcəyəmmi?

«Xatırladığım qədər, vaiz elə keçən ay Lukanın (3:16) Müjdəsindən bu mövzuda danışmışdı» deyə qeyd edirdim, gözəl bilirdim ki, bu, belə deyil, lakin bununla oturanlara başa salırdım ki, bu gün pastorun danışdıqlarını çox gözəl xatırlayıram.

Və ya: «Bu gün o, siyasətçilər haqqında yaxşı dedi, — söhbətin bir məqamını eşidərək tez dillənirdim. Düşünürəm ki, burqomister çox qəzəblənəcək».

Bu texnika əla nəticə verirdi. İndi o yaşda olarkən kilsəyə necə az getdiyimi xatırlayanda utandığımdan qızarıram. Ancaq mənim sadədil ailəmin heç nədən şübhələnmədiyini yada salanda daha çox qızarıram.

1939-cu ildə Uetstra ailəsinin çoxdan anladığını bütün ölkə gördü — Almaniya, Hollandiyanın da daxil olduğu bir sıra ölkələri zəbt etməyi ciddi qərarlaşdırmışdı. Bizim evdə bu barədə çox nadir hallarda danışırdılar. Bas xəstə idi; həkim onun xəstəliyini vərəm adlandırmışdı. Atamla anam qonaq otağındakı döşəyin üstündə yatırdılar. Uzun aylar boyunca Bas onların kiçicik yataq otağında uzanır, öskürür və öskürürdü. Onun bədəni o qədər qurumuşdu ki, sanki çarpayıda dəri və sümüklər uzanmışdı. Onun əzabları həm də ona görə ağır idi ki, o, özünü necə hiss etdiyini deyə bilmirdi.

Yadımdadır, bir dəfə, mənim on birinci ad günümdən sonra anam mətbəxdə iş görərkən mən onun otağına keçdim. Ora girmək ciddi surətdə qadağan edilmişdi, çünki onun xəstəliyi keçici idi. Ancaq mən elə bunu istəyirdim. Əgər Bas ölərsə, onda mən də ölmək istəyirdim. Mən onun yatağına atılıb, dodaqlarından öpdüm. Bas 1939-cu ilin iyulunda öldü, mən isə həmişəki kimi sağlam idim və mənə elə gəlirdi ki, Allah məni iki dəfə aldatmışdı.

İki aydan sonra, sentyabrda hökumət ümumi səfərbərlik elan etdi. İlk dəfə olaraq anam radiosunu xəbərlər dalğasına qoydu. Biz radioqəbuledicini ən yüksək tona qoyurduq, amma atam yenə də heç nə eşitmrdi. Onda kiçik bacım Qelte onun yanında əyləşir və ən vacib xəbərləri onun üçün qışqırırdı.

«Bütün ehtiyat hissələri aktivləşdirilmişdir, ata».

«Bütün şəxsi avtomobillər dövlət tərəfindən qeydə alınmışdır».

Axşamtərəfi yollarda tıxaclar əmələ gəlirdi və bu sonsuz tıxaclar almanların bizim ərazimizə soxulmasından əvvəlki ayların xarakterik əlaməti olmuşdu. Hollandiyanın bütün avtomobilləri yola düşdülər. Şimala nə qədər maşın gedirdisə, cənuba da bir o qədər gedirdi. Heç kim bilmirdi ki, hücumu haradan gözləsinlər, lakin hamı mümkün olduğu qədər tez çıxıb getməyə çalışırdı. Günlər ötdükcə, mən torbalanmış şalvarımda və sürtülmüş köynəyimdə, bir zamanlar Basın dayandığı ağacın altında duraraq, baş verənləri müşahidə edirdim. Heç kimin danışmaq arzusu yox idi. Yalnız mister Uetstra bizim hamımızın bildiklərini sözlə ifadə etməyə özündə cəsarət tapmışdı. Anlamıram, nə üçünsə həmin vaxtlar məni bu ailəyə nəsə cəlb edirdi, mən tez-tez onların pəncərəsinin altından keçirdim.

«Günaydın, Andrey».

«Günaydın, miss Uetstra».

«Ananın tapşırığına görə gedirsən? Al, peçenye ye, qüvvən artsın». O, peçenye dolu qabı götürüb pəncərəyə yaxınlaşdı.

Mister Uetstra mətbəxdə stolun arxasından boylandı: «Bu, balaca Andreydir? Səfərbərliyə baxmaq istəyirsənmi?»

«Bəli, ser». Hansısa səbəbdən mən peçenyeni arxamda gizlətdim.

«Andrey, hər axşam ölkəmizə görə dua et. Bizi irəlidə çətin zamanlar gözləyir».

«Yaxşı, ser».

«Biz öz əldəqayırma silahlarımızla təyyarə və tanklara qarşı nə edə bilərik?»

«Bəli, ser».

«Onlar bura gələcəklər, Andrey, öz polad kaskalarında, öz lovğalığı və nifrətləri ilə, biz isə yalnız dua edə bilərik». Mister Uestra pəncərəyə yaxınlaşaraq pəncərə çərçivəsinə dirsəkləndi: «Sən dua edəcəksənmi, Andrey? Dua et ki, bizim icra edəcəyimizi yerinə yetirmək üçün cəsarətimiz çatsın, öz borcumuzu yerinə yetirdikdən sonra isə sona qədər dayana bilək. Sən bunu edəcəksənmi, Andrey?»

«Bəli, ser».

«Afərin». Mister Uetster otağa qayıtdı. «Hə, anan dediyi yerə qaç».

Ancaq mən çevrilib küçə ilə getməyə başlayanda mister Uetstra məni geri çağırdı. «Öz peçenyeni ye. Bilirsən bizim sobamız doğrudan da hərdən bərk tüstüləyir. Ancaq indi, mən pəncərəyə yeni şüşə qoyduqdan sonra o, normal işləyir».

Azadlıqdan bir neçə ay sonra, 1945-ci ilin bir yay günündə mən evə gəlmişdim və kiçik bacım Qelte atamın məni görmək istədiyini dedi.

«O bağdadır» deyə xəbər verdi.

Mən qaranlıq mətbəxdən keçərək kələm ləklərinin yanına çıxanda parlaq gün işığı gözümə düşdü. Atamın əlində bel, ayaqlarında klompenlər vardı. O, ləkin üzərinə əyilərək səbirlə alaq otlarını çıxarırdı. Mən ön tərəfdən ona yaxınlaşdıim və ucadan qışqırdım: «Ata, məni çağırmışdın?»

Atam aramla belini dikəltdi: «Sənin on yeddi yaşın var, Andrey». Mən söhbətin nədən gedəcəyini dərhal anladım.

«Bəli, ata».

«Sən öz ömrünlə nə etmək fikrindəsən?»

Atamın belə bərkdən qışqırmasına görə utanırdım. Ona cavab verərkən mən də qışqırmağa məcbur idim.

«Bilmirəm, ata».

İndi o soruşacaq ki, dəmirçilik sənətindən nə üçün xoşun gəlmir. Belə də oldu. İndi soruşacaq ki, avtoçilingərliyi öyrənməyi niyə yarımçıq qoydum, mən işğal zamanı bu sənəti öyrənməyə cəhd edirdim. O, bu barədə də soruşdu. Bilirdim ki, onun suallarını və onları təmin etmək üçün verdiyim qeyri-səmimi cavabları bütün Vitte eşidir.

«Sənin sənət seçmək vaxtındır, Andrey. Payızda mən sənin qərarını gözləyəcəyəm».

Atam yenidən ləklərə tərəf əyildi və mən söhbətin bitdiyini anladım. Öz taleyimi həll etməyə mənim iki ay vaxtım qalırdı. Ancaq mən nə istədiyimi bilirdim: yeknəsəkliklə çərçivələnməyən bir ömür. Mən macəralar istəyirdim. Mən Vittedən getməyi, həmişə geriyə boylanmağa adət etmiş insanlardan uzaqlaşmağı arzu edirdim.

Lakin perspiktivlərimin parlaq olmadığını bilirdim. Almanlar gələndə mən altıncı sinifdə oxuyurdum. Onlar məktəb binasını zəbt etdilər və bununla da mənim təhsilimə son qoyuldu.

Mənə qalan yeganə yol evdən qaçmaq idi. Həmin gün mən ayaqyalın kanal və fermerlərin istifadə etdikləri kiçik cığırla qaçdım. Yalnız bir mildən sonra mən qızışdım. Mən fişəng aldığım şəhərin içindən keçib getdim. İndi beynim açılmışdı və aydın düşünə bilirdim.

Mən Vitteyə istiqamətlənən yüksəkliyə qalxdım, içimdə cavaba yaxın olmağımın hissiyatı artırdı. Nəhayət, qərar qəbul etdim. Qəzetlərdə daima müstəmləkələrdəki üsyanlardan yazırdılar. Bu yaxınlarda yaponlardan azad olmuş Holland Ost-Hindistanı indi Hollandiyadan asılı olmağa çalışırdı. Hər gün bizə xatırladırdılar ki, bu müstəmləkələr üç yüz il ərzində holland torpaqları olmuşdur. Nə üçün ordumuz onları holland taxt-tacına qaytarmasın?

Niyə də yox? Həmin axşam evdəkilərə elan etdim ki, nə etmək lazım olduğunu bilirəm.

«Nə, Andi?» — Martye soruşdu.

«Mən orduya gedəcəyəm».

Anam instinktiv olaraq nəfəsini qısdı. «Oh, Andrey!». O, həddən artıq çox ordular görmüşdü. «Yəni biz həmişə qətllər haqqında düşünəcəyik?»

Ancaq atam və qardaşlarım başqa fikirdə idi. Növbəti həftə mən atamın velosipedini götürərək Amsterdamdakı hazırlıq məntəqəsinə getdim. Gecə mən yorğun və narazı halda evə qayıtdım. Orduya yalnız cari ildə, on səkkiz yaşı tamam olanları götürürdülər. Mənim isə on səkkiz yaşım hələ 1946-cı ilin yayında tamam olacaq!

Yanvarda mən yenə hazırlıq məntəqəsinə gəldim və bu dəfə məni qəbul etdilər. Tezliklə, Vittedə yeni formada özümü dartaraq gəzirdim və heç fikir vermirdim ki, şalvar qûsa idi, mundir əynimə böyük idi və ümumiyyətlə, yaxşı görünmürdüm. Ancaq mən qəti qərara gəlmişdim ki, müstəmləkəni hökumətimizə geri qaytarım və bir neçə mirdar üsyançının dərsini verim: hamı deyirdi ki, onlar kommunistdilər və əclaf idilər. Bu iki söz avtomatik olaraq birləşirdi.

Mənim qərarıma yeganə insanlar Uetstrlər ailəsi idi. Mən qürurla onların evinin yanından keçirdim.

«Salam, Andi».

«Sabahınız xeyir, mister Uetstra».

«Atanla anan necədir?»

Yəni o, mənim formamı görmür? Mən elə çevrildim ki, gün işığı mənim əsgər kəmərimin toqqasına düşüb əks olsun. Nəhayət, mən dedim: «Bilirsiniz, mən orduya gedirəm. Ost — Hindistana yola düşəcəyəm».

Mister Uetstra geri çəkildi, sanki məni daha yaxşı nəzərdən keçirmək istəyirdi: «Hə, görürəm. Deməli, macəralar ardınca gedirsən. Sənin üçün dua edəcəyəm, Andrey. Dua edəcəyəm ki, macəraların xoşuna gəlsin».

Mən təəccüblə ona baxdım. O, mənim xoşuma gələcək macəralar deyərkən nəyi nəzərdə tuturdu? Buradan, Vittedən bütün istiqamətlərə yönələn bütün istiqamətlərə yönələn cansıxıcı düzənliklərdən hesab edirdim ki, istənilən macəralar bu kəndin uzanan yuxusundan daha artıq xoşuma gələcəkdir.

Beləliklə, mən evimizi tərk etdim. Mən ondan yalnız fiziki yox, həm də emosional cəhətdən ayrılmışdım. Mən hazırlıq zamanı çox çalışırdım və həyatımda ilk dəfə xoşuma gələn işlə məşğul olduğumu hiss etdim.

Mənə böyük adam kimi münasibət göstərilməsindən necə də xoşum gəlirdi. Hazırlığın bir hissəsi Qorkum şəhərciyində keçirdi. Hər bazar günü kilsəyə gedirdim, ancaq ibadət məni maraqlandırdığına görə yox, nahara düşəcəyimə ümüd etdiyim üçün gedirdim. İndoneziyaya göndərilən xüsusi tağıma təyin olunduğumu nahar zamanı danışmaqdan çox xoşum gəlirdi.

«Bir neçə həftədən sonra, — stulumu geri çəkib þz bazar siqarımı nümayişkarənə şəkildə çıxararaq deyirdim, — düşmənlə üz-üzə gələcəyəm». Sonra ev sahiblərinə bir qədər dağınıq baxışla baxaraq mənə məktub yazacaqlarını soruşurdum. Onlar həmişə razılaşırdılar və Hollandiyadan gedənə qədər cib dəftərçəmdə yetmiş ünvan vardı.

Mənim müxbirlərimdən biri bir qız idi. Mən onu reformat kilsəsində bazar günü ibadətindən sonra görmüşdüm. Bu, mənim əvvəl tanıdığım qızlardan ən gözəli idi. Mənimlə təxminən eyni yaşda, çox incə, zil-qara saçlı bir qız idi. Ancaq hər şeydən çox onun dərisi məni heyran etmişdi. Mən qar kimi ağ dəri haqqında oxumuşdum, amma həyatımda ilk dəfə üzün belə rəngini öz gözlərimlə gördüm. İbadət zamanı xoş mürgüləmədən sonra məni nahara dəvət edən adam axtarmağa yollandım. Hesabım bu dəfə də özünü doğrultdu. Ağbəniz qız qapının yanında dayanmışdı. O, özünü təqdim etdi.

«Mən Tileyəm» — o dedi.

«Mən isə Andreyəm».

«Anam soruşdu ki, bizimlə nahar etmək istərsinizmi?»

«Məmnuniyyətlə» — cavab verərək bir neçə dəqiqədən sonra əlimdən tutmuş şahzadə ilə kilsəni tərk etdim.

Tilenin atası balıq alverçisi idi. Onlar Qornumdakı dəniz sahilinin yaxınlığında olan mağazalarının üstündə yaşayırdılar. Nahar zamanı sahilin xoş qoxusu ilə bişmiş kələm və vetçinanın ətri bir-birinə qarışırdı. Nahardan sonra biz ailənin qonaq otağında oturduq. «Siqar istəyirsinizmi, Andrey?» Tilenin atası təklif etdi. «Çox sağ olun, ser» — mən bir siqar ötürdüm və Vittedəki kişilərin etdiyi tərzdə siqarı tutaraq çəkməyə başladım. Doğrusu, siqar çəkmək xoşuma gəlmirdi, ancaq kişi təbəqəsinə aid olmaq hissi o qədər güclü idi ki, mən kəndir belə çəkərək bundan həzz ala bilərdim. Biz qəhvə içib, siqar çəkdiyimiz müddətdə Tile pəncərənin önündə oturmuşdu və parlaq günorta günəşinin şüaları onun saçlarını həmişəkindən də çox göy rəngə boyamışdı. O heç nə danışmırdı, ancaq mən bilirdim ki, bu gənc qız mənə məktub yazacaq və bəlkə də mənim yalnız korrespondentim olmayacaq.

22 noyabr 1946-cı ilvətənə son günüm idi. Mən artıq Tile ilə və Qorkumdakı digər ailələrlə xudafizləşmişdim. İndi öz ailəmlə görüşmək lazım idi.

Bilsəydim ki, anamı son dəfə görürəm, özümü cəbhəyə can atan əsgər kimi aparmazdım. Ancaq mən bilmirdim və buna görə də anamın məni qucaqlamasını təbii bir şey kimi qəbul etdim. Mən yaxşı görünməyim barədə düşünürdüm: əynimdə yaxşı mundir, əla fiziki formadayam, saçlarım ordu sayağı qısa vurulmuşdu.

Mən getməyə hazırlaşanda anam önlüyünün altından kiçik bir kitab çıxartdı. Mən bunun Müqəddəs Kitab olduğunu dərhal anladım.

«Andrey, onu özünlə götürəcəksənmi?»

Əlbəttə ki, mən «hə» dedim.

«Sən onu oxuyacaqsan, Andrey?»

Siz nə vaxtsa öz ananıza «yox» demisinizmi? Siz nəyisə etməyə bilərsiniz, ancaq «yox» deyə bilməzsiniz. Mən Müqəddəs Kitabı çantamın lap dibinə qoydum və onu unutdum.

Bizim «Sibayak» adlı nəqliyyat gəmimiz İndoneziyaya 1946-cı ilin mövlud bayramı ərəfəsində çatdı. Ürəyim acır tropik ətirlərin təsirindən həyəcanla döyünməyə başladı. Yarıçılpaq yükdaşıyanlar trapla tələsik çıxıb düşürdülər. Mən bu yeni qoxuları iyləyir, bizim diqqətimizi cəlb etmək istəyən alverçilərin səsinə qulaq asırdım. Çantamı çiynimə ataraq qızmar günəş altında mən çətinliklə aşağı düşdüm. Onda heç güman etmirdim ki, bir neçə həftədən sonra uşaqları və indi ətrafımda toplaşan adamlara bənzər silahsız insanları öldürəcəyəm.

Bəzi alverçilər meymun satırdılar. Onların boynunda zəncirlər vardı və bir çoxları müxtəlif hərəkətlər etməyi bacarırdılar. Bu balaca heyvanlar məni çox maraqlandırdılar və mən onların ciddi qocalara bənzər sifətlərinə baxmaq üçün əyildim.

«Onlara əl vurma!».

Mən dikəldim və zabitlərimizdən birini gördüm.

«Onlar dişləyirlər, əsgər». Zabit gülümsəyirdi ancaq eyni zamanda çox ciddi idi. «Onların yarısı quduzluq xəstəliyinə tutulub».

O, yoluna davam etdi. Mən isə əlimi çəkdim. Oğlan zabitin arxasınca qaçaraq alver etməyinə mane olduğuna görə onu günahlandırdı. Mən əsgərlərin sırasına qayıtdım, ancaq meymun almağı qəti qərarlaşdırdım.

Bizlərdən desant dəstələrinə təyin olunanları məşq üçün yaxınlıqdakı adaya göndərdilər. Mənim qaçmaqdan və çətinlikləri dəf etməkdən xoşum gəlirdi: divarlara dırmaşmaq, çaylardan keçmək, iməkləyərək borulardan və tunellərdən keçmək, lianalardan sallanmaq, fasiləsiz pulemyot atəşinin altında əyilərək getmək. Süngü, bıçaq və yalın əllə apardığımız əlbəyaxa döyüşlərdən daha çox xoşum gəlirdi. «Hay-ho!» İrəli, zərbə, yenə də bıçaqla düşmənin üztünə irəli. Ancaq heç vaxt ağlıma gəlmirdi ki, mən insanları öldürməyi öyrənirəm.

Desantçının hazırlığına özünə inam hissinin inkişaf etdirilməsi də daxil idi. Ancaq burada mənə böyük bir hazırlıq lazım deyildi. Lap uşaqlıqdan məndə heç nəyə əsaslanmayan belə bir hiss vardı ki, mən istədiyim hər bir şeyi etməyi bacararam.

Məsələn, Bren adlanan ağır nəqliyyat maşınının qaz yerişi ilə idarə olunmasında belə olmuşdu. Hətta maşın sürməyi bacaranlar da bu maşının þhdəsindən çətinliklə gəlirdilər. Mən isə maşın sürməyi heç bacarmırdım. Ancaq hər dəfə məşqlərə yollananda mən sürücünü o vaxta qədər müşahidə etdim ki, nəhayət, tələb olunan hər şeyi anladığımı qərara aldım.

Və bir dəfə bunu təcrübədə aydınlaşdırmaq şansı əlimə düşdü. Ştabdan çıxarkən zabitlə rastlaşdım.

«Transpartyor sürməyi bacarırsanmı, əsgər?».

Mən cəld cavab verdim: «Bəli, ser!».

«Bax, o Breni qaraja qoymaq lazımdır. Gedək».

Döngədə düz qarşımızda nəqliyyat maşını dayanmışdı. Qaraj ondan üç yüz yard aralıda idi orada bir-birinin yanında daha yeddi transpartyor dayanmışdı. Mən sürücünün oturacağında, zabit isə mənim yanımda əyləşdi. Mən cihaz lövhəsinə baxdım. Qarşımda açar vardı və mən xatırlayırdım ki, sürücü əvvəlcə, bu açarı çevirirdi. Təbii ki, mühərrik işə düşdü. Belə, bəs hansı pedala basmaq lazımdır? Mən onlardan birini basdım və o, asanlıqla aşağı getdi, anladım ki, yenə də bəxtim gətirdi. Mən sürəti işə saldım, əyləci buraxdım və biz güclü təkanla irəli getdik.

Zabit mənə baxdı, ancaq heç nə demədi: Bren sürücülərindən heç biri düz sürmürlər. Amma mən tam sürətlə düşərgənin küçəsinə düşəndə zabitin iki əlli dəstəkdən tutmasını və ayaqlarını döşəməyə möhkəm sıxmasını gördüm. Biz bu üç yüz yardı kiçik bir anlaşılmamazlıqla getdik, nəticədə küçəni keçən serjant rekord sürəti göstərərək, demək olar ki, maşının təkərləri altından uçub çıxdı və budur, biz o biri tranpartyorlara yaxınlaşdıq.

Amma mən fəlakətə düşdüyümü artıq başa düşdüm. Mən maşını necə saxlayacağımı bilmirdim. Titrəyən əllərim və ayaqlarımla maşında tapdığım bütün düymələrə basmağa başladım. Bütün bunların içində mən anseleratoru da işə saldım və son təkanla bir sıra ilə düzülmüş nəqliyyat maşınlarına dəydik. Yeddi Brenin hamısı hərəkətə gəldi və hər biri önündə dayananın arxasına dəydi, nəhayət biz tüstü içində dayandıq və maşınımızın mühÿrriki tamamilə susdu.

Mən zabitə baxdım. O, gözlərini geniş açaraq, düz irəliyə baxırdı, üzündən sel kimi tər axırdı. O, maşından çıxıb heç mənə baxmadan getdi. Bir serjant tranpartyora tərəf qaçdı və məni sürücü oturacağından dartıb saldı.

«Nə olub, əsgər? Sən nə etdin?»

«O, məndən maşın sürməyi soruşdu. Ancaq o, soruşmadı ki, maşını dayandırmağı bacarırammı!»

Yəqin bəxtim gətirmişdi ki, səhəri gün biz döyüş tapşırığına gedirdik. Deyirdilər ki, bizi kommandosları xilas etməyə göndərirlər, çünki onlar döyüşdə öz tərkiblərinin dörddə üç hissəsini itiriblər.

Dan yeri söküləndə biz cəbhəyə yollandıq. Mən bu macəra barədə səhv etdiyimi dərhal anladım. Bu, sadəcə təhlükə deyildi — təhlükəni mən sevirdim — bu, qətl idi. İndi bizim nişangahımız kağız fiqurlar yox, evdə qoyub gəldiyim kimi atalar və qardaşlar idi. Çox zaman biz sadə insanlara da güllə atırdıq.

Mən nə edirəm? Bura necə düşmüşəm? Özüm-özümə nifrət edirdim.

Sonra elə bir hadisə baş verdi ki, bu haqda xatirələr məni bütün həyatım boyu təqib edirdi. Biz hələ tam boşalmamış kənddən keçirdik. Özümüzü arxayın hiss edirdik, çünki kommunistlərin öz adamları qalan kəndi minalamayacağına əmin idik. Biz dünyada hər şeydən çox minalardan qorxurduq. Bu iyrənc qurğular ayağının altından çıxıb partlayaraq, səni ömürlük şikəst edə bilərdilər. Üç həftə ərzində biz daim döyüşlərdə iştirak edirdik və hamının əsəbləri gərginləşmişdi. Birdən kəndin ortasında bir mina yuvasına rast gəldik. Dəstəmiz dəlilik həddinə çatdı. Əmrsiz, səbəbsiz bir hərəkətdə olan hər şeyə atəş açmağa başladıq. Özümüzə gələndə kənddə heç kim sağ qalmamışdı. Biz minalanmış yeri dövrə vuraraq, məhv etdiyimiz kəndin içindən keçib getdik. Kəndin kənarında məni dəli edəcək bir mənzərə gördüm. Yerdə gənc bir indoneziyalı qadın körpəsini sinəsinə sıxaraq öz qan gölündə uzanmışdı. Hər ikisi bir güllə ilə vurulmuşdu.

Bundan sonra mən özümü güllələməyə hazır idim. Lakin bilirsinizmi, növbəti iki ildə mən öz cəsarət və şücaətimə görə bizim orduda məşhur şəxsə çevrildim. Mən sarı saman şlyapa almışdım və onu həmişə özümlə döyüşə aparırdım. Bu, çağırış və dəvət idi. «Bu mənəm! — şlayapam qışqırırdı — mənə atəş açın!» tədricən ətrafımda özüm kimi arsız uşaqlar yığıldı və biz bütün düşərgədə məşhur olan şüar fikirləşdik: «Müdrik ol — ağılsız ol!»

Bu iki il ərzində istər döyüşdə, istərsə də düşərgədə istirahət zamanı nə edirdiksə, hamısı ən son hədd idi. Əgər dalaşırdıqsa, dəli kimi dalaşırdıq. Əgər içirdiksə, huşumuzu itirənə qədər içirdik. Birlikdə bir bardan çıxıb, o birinə gedir və yerli dükanların vitrinlərini boş şüşələrlə sındırırdıq.

Mən bu vəhşiliklərdən ayılanda nə üçün belə etdiyimi heç cür anlaya bilmirdim. Bir dəfə ağlıma gəldi ki, bəlkə ordu kapellanı mənə kömək edə bilər. Eşitmişdim ki, onu zabit barında tapmaq olar, ancaq mən onu tapanda o da başqaları kimi sərxoş və zəvzək idi. O, mənim yanıma çıxdı, ancaq nə məqsədlə gəldiyimi biləndə güldü və dedi ki, özün öhdəsindən gələrsən. «Ancaq əgər istəyirsənsə, döyüşə getməzdən əvvəl ibadətə gələrsən, — kapellan dedi, — onda xeyir-dua alaraq insanları öldürəcəksən». O düşündü ki, çox gülməli zarafat etdi və bunu qalanlarına danışmaq üçün bara qayıtdı.

Onda mən öz müxbirlərimə üz tutdum. Mən söz verdiyim adamların hamısına məktub yazırdım və indi öz şübhələrimi onlardan bəziləri ilə bölüşdüm. Onlar isə hamısı mənə demək olar ki, eyni şey yazdılar: «Sən öz ölkənə görə vuruşursan Andrey. Buna görə də başqa şeylərin əhəmiyyəti yoxdur».

Yalnız bir adam bu barədə daha çox yazdı. Bu, Tile idi. O, mənə mənim günahım barədə yazdı. Bu sözlər mənə təsir etdi. Lakin sonra o, bağışlanma haqûqda danışırdı. Və burada mən onu başa düşmədim. Günah hissi məni zəncir kimi sıxırdı və nə ilə məşğul olurdumsa da — içirdim, məktub yazırdım və ya onları oxuyurdum — məni bu hissdən azad edə bilmirdi.

Bir dəfə mən Cakartada buraxılış saatında olarkən bazarda uzun bir dirəyə bağlanmış kiçik bir hibbon gördüm. O, lap yuxarıda oturmuşdu və nəsə meyvə yeyirdi, mən onun yanından keçəndə çiynimə atılıb mənə portağal dilimi verdi. Mən güldüm və bu kifayət idi ki, İndoneziyalı alverçi mənim yanıma qaçdı.

«Ser, siz mənim meymunumun xoşuna gəldiniz».

Mən yenə güldüm. Hibbon mənə iki dəfə göz vurdu, sonra dişlərini göstərdi, bu yəqin ki, təbəssümü bildirirdi.

«Necə?»

Bax beləcə mən meymun aldım. Onu özümlə kazarmaya gətirdim. Əvvəlcə bütün uşaqlar sevinirdilər.

«O dişləyir?»

«O, ancaq bicləri dişləyir», — cavab verdim.

Bu, heç bir əhəmiyyəti olmayan yüngül bir qeyd idi. Ancaq mən bu sözləri deyən kimi, meymun əlimdən çıxaraq, — bilmirəm nə üçün məhz ora, — qumarda çox tez-tez udan möhkəm bir oğlanın başına atıldı. O, dartınıraq əllərini yelləyib meymunu başından salmağa çalışdı. Bütün kazarma qəhqəhə çəkib güldü.

«Götür onu üstümdən — Yan Zvart qışqırdı, — götür onu!» Mən əlimi uzatdım və meymun yanıma qaçdı.

Yan saçlarını sığalladı, köynəyini düzəltdi; onun gözlərində kinli parıltı göründü «Mən onu öldürəcəyəm», — o, astaca dedi.

Mən həmin gün bir dost tapıb o birini itirdim. Lap az bir müddət keçmişdi ki, mən meymunun qarnının ağrıdığını gördüm. Bir dəfə onu əlimdə aparanda qarın nahiyəsində nəsə bərk bir şey hiss etdim. Onu çarpayıya qoyaraq, düz uzanmağı əmr etdim. Çox ehtiyatla mən onun tükünün içində axtardığım yeri tapdım. Görününr, meymun lap balaca olanda kimsə onun belinə məftil bağlamış, sonra isə onu çıxarmamışdı. Meymun böyümüş məftil isə bədəninə keçmişdi. Yəqin, ona çox güclü ağrı verirdi.

Həmin axşam mən onun üzərində cərrahiyyə əməliyyatı apardım. Mən onun bel nahiyəsində üç düym enində tükünü ülgüclə qırxdım. Çılpaq çapıq qırmızı və qorxunc idi. Kazarmadakı uşaqlar baxırdılar, mən isə heyvanın dərisini məftilə çatana qədər ehtiyatla kəsdim. Meymun heyrətamiz dərəcədə sakit uzanmışdı. Hətta ağrı olanda da o, mənə, elə baxırdı ki, sanki «Mən hər şeyi başa düşürəm» demək istəyirdi. Nəhayət, mən məftili çıxardım. O, dərhal sıçradı, çiynimdə tullanmağa, saçlarımı dartmağa başladı; Yandan başqa kazarmadakı bütün uşaqlar sevinc içində idilər.

Bu hadisədən sonra hibbonla mən ayrılmaz dostlar olduq. Düşünürəm ki, o, mənə necə möhkəm bağlanmışdısa mən də ona eləcə möhkəm bağlanmışdım. Mənə elə gəlirdi ki, ona bağlanmış məftildə mən özümü sıxan günah hissinin paralelini görürdüm, onun azad olunmasında isə özümün can atdığımı görürdüm. Gündüzlər məşğul omayanda onu özümlə meşəyə uzunmüddətli gəzintiyə aparırdım. O, yorulana qədər mənim ardımca qaçırdı. Sonra qəfil sıçrayışla irəli atılır, tullanıb mənim şalvarımın ətəyindən yapışır və mən onu əlimə götürənə, ya da çiynimə otuzdurana qədər oradan asılıb qalırdı. Biz on-on beş mil birlikdə qaçırdıq, sonra mən yerə uzanıb yuxuya gediridm. Demək olar ki, həmişə meşədə meymunlar olurdu. Mənim balaca hibbonum ağaclarûn başına qalxır, orada öz qardaşları ilə yellənirdi. Bu birinci dəfə olanda mən onu həmişəlik itirdiyimi düşünüb qorxmuşdum. Lakin mən düşərgəyə getmək üçün qalxanda, yuxarıdan qəfil və tükürpədici qışqırıq eşidildi, yarpaqlar xışıldadı və hibbon ağır yumaq kimi çiynimə döşdü.

Bir dəfə sevincək halda kazarmaya qayıdanda məni evdən gəlmiş məktub gözləyirdi. Qardaşım Ben dəfn haqqında çox müfəssəl yazmışdı. Bir qədər keçdikdən sonra çox çətinliklə mən söhbətin anamdan getdiyini anladım.

Görünür onlar teleqram göndərmişdilər, ancaq mən onu almamışdım. O an ağlayacağımı hiss etdim. Mən meymuna su verdim və o, içənə qədər düşərgədən getdim. Mən heç hibbonu da görmək istəmirdim. Böyrümdə ağrı hiss edənə qədər qaçır, qaçırdım və birdən anladım ki, anam olmayanda necə tənha olacağam.

Elə həmin həftə Yan Zvart mənim hibbonumdan qisas aldı. Bir axşam növbətçilikdən qayıdarkən məni yeniliklə qarşıladılar: «Andrey, sənin meymunun ölüb».

«Ölüb? — mən bunu deyənə küt nəzərlərlə baxdım. — Nə olub?»

Uşaqlardan biri onun quyruğundan tutub divara çırpırdı.

«Zvart?»

Oğlan heç nə demədi.

«O haradadır?»

«Küçədə, kolların içində».

Mən onu yerdə, budaqlarla örtülmüş halda tapdım. Ən pisi o idi ki, o hələ sağ idi. Mən onu qaldırıb özümlə kazarmaya gətirdim. Onun çənəsi sınmışdı. Boğazında böyük bir deşik görünürdü. Mən ona su vermək istəyəndə, su boğazındakı deşikdən bayıra axdı. Yan Zvart dalaşmağa hazır vəziyyətdə mənə baxırdı. Ancaq mən dalaşmadım. Son günlər üstümə düşmüş çox güclü ağrılar mənim bütün hisslərimi kütləşdirmişdi.

Növbəti on gün gündə mən gecə-gündüz meymunumun qayğısına qalırdım. Mən onun boğazını tikdim və ona şirin su içirdirdim. Onun balaca əzələlərini masaj edirdim. Tüklərini sığallayırdım. Onu isti yerdə saxlayır və daim söhbət edirdim. Bu mənim qandallardan xilas etdiyim varlıq idi və mən onu mübarizəsiz buraxmaq istəmirdim.

Tədricən, çox yavaş-yavaş mənim hibbonum yeməyə başladı, sonra yavaşca çarpayıda iməklədi. Sonra oturur və mən onu yedizdirməyə tələsməyəndə hirsli-hirsli donquldanırdı. İkinci ayın sonunda o yenə də mənimlə birgə meşədə qaçırdı.

Ancaq o, insana olan imanını həmişəlik itirdi. Adamların yanında yalnız dörd pəncəsi və quyruğunu qoluma dolayandan, başını isə sinəmdə gizlənəndən sonra titrəməsi kəsilirdi.

Yeni hücumun hazırlandığını biləndə, mən sürücülərdən hansının kirayəyə maşın götürüb hibbonla məni cəngəlliyə apara biləcəyini soruşdum.

«Mən onu buraxıb tez geri qayıtmaq istəyirəm, — mən izah etdim. — Bizi kim aparar?»

«Mən gedərəm».

Mən boylandım. Bu, Yan Zvart idi. Ona xeyli baxdım, ancaq o, gözünü də qırpmadı.

«Yaxşı».

Meşəyə gedənə qədər mən meymuna onu nə üçün daha saxlaya bilməyəcəyimi başa salırdım. Nəhayət, biz dayandıq. Mən hibbonu yerə qoyanda onun balaca, müdrik gözləri məni anladığını deyirdi. O, heç maşûna atılmağa cəhd də etmədi. Biz maşını sürüb gedəndə o, yerə oturmağa davam edib gözdən itənə qədər arxamızca baxdı.

Növbəti günün səhəri, 12 fevral 1949-cu ildə dəstəmiz yola düşdü.

Yaxşı ki, mən balaca hibbonu buraxmışdım, çünki bizə bir daha bura qayıtmaq qismət deyildi.

Yenə də mən əvvəlki kimi cəsarətli görünmək istəyirdim. Yenidən sarı həsir şlyapamı geyindim. Mən bərkdən qışqırırdım, söyürdüm, günbəgün komandamla irəli gedirdim, amma görünür müvəffəqiyyət məndən üz çevirmişdi.

Bir dəfə səhər ayağıma güllə dəydi və məni tərşiş etdilər.

Bu, elə tez və əvvəlcə elə ağrısız baş verdi ki, mən nə olduğunu heç anlamadım. Biz pusquda oturmuşduq. Üç tərəfdən bizi daha güclü rəqib əhatə edirdi. Güllənin nə üçün şlyapaya yox, ayağıma dəydiyini bilmirəm, ancaq mən qaçarkən yıxıldım. Bilirdim ki, ayağım heç nəyə ilişməyib, ancaq qalxa bilmirdim. Sonra çəkməmdə iki deşik olduğunu gördüm. Hər iki deşikdən qan gəlirdi.

«Yaralanmışam», — deyə, heç həyəcanlanmadan dedim. Bu fakt idi və mən onu olduğu kimi qəbul edirdim. Dostum məni bir çalaya güllələrdən uzaq bir yerə apardı. Nəhayət, sanitarlar gəldilər. Onlar məni xərəyə qoyub əyilə-əyilə apardılar. Sarı şlyapa yenə başımda idi və diqqət cəlb etəməsinə baxmayaraq mən onu çıxarmaqdan qətiyyətlə imtina etdim. Cüllənin biri onun böyründən keçərək az qala başımı yaralayacaqdı. Ancaq mənim üçün fərqi yox idi.

Bir neçə saatdan sonra məni səhra hospitalında cərrahiyyə stoluna qoydular, şlyapa hələ də başımda idi. Cərrahiyyə əməliyyatı iki saat yarım çəkdi. Ayağımı kəsib-kəsməmək barədə həkimlərin müzakirəsini eşidirdim. Tibb bacısı şlyapamı çıxarmağı xahiş etdi, mən razı olmadım.

«Məgər siz bilmirsiniz bu nədir? — cərrah tibb bacısından soruşdu. — Bu, onların bölməsinin simvoludur. Bu, müdrik olmağa qərar verib ağılsız olan oğlanlardandır».

Amma mən ağlımı itirməmişdim. Bu son zarafat və son məğlubiyyət idi. Mənə qəhrəman kimi ölmək də müyəssər olmadı. Yalnız ayağımdan yaralandım. Nədənsə bu haqda heç düşünməmişdim. Həmişə hər cürə yalana dərin nifrətlə yanaşırdım. Ancaq əlil kimi yaşamaq — bundan pis nə ola bilər! Mənim macəralarım uğursuzluqla nəticələndi. Bu dünyada macəralara ümumiyətlə yer olmadığını anlayanda mənim cəmisi iyirmi yaşım var idi.

Mən hospitalda yatırdım. Sağ ayağımı gipsə elə möhkəm salmışdılar ki, onu zorla tərpədə bilirdim.

Əvvəlcə bizim bölmədən olan uşaqlar yanıma gəlirdilər. Lakin sonra onlardan bəziləri həlak oldular, bəziləri isə yaralandılar. Ancaq, hər halda həyat davam edirdi. Həkimlər dedilər ki, daha heç vaxt əsasız gəzə bilməyəcəyəm. Bu barədə düşünməmək daha yaxşı olardı. Tədricən dostlarımın mənə baş çəkməsi sona çatdı.

Lakin mənim həyatımdan getməzdən əvvəl, onlar mənim həyatımı tam dəyişən iki şey etdilər.

Birincisi, onlar mənim göndərmək istədiyim məktubu göndərdilər. O, Tileyə ünvanlanmışdı. Son zamanlar məndə qəribə bir adət yaranmışdı. Hər dəfə döyüşdən, ya da şəhərdə gecə gəzintisindən qayıdarkən, özümü çox çirkli hiss etdiyim zaman, Tileyə məktub yazırdım. Sonra bu məktubları yandırırdım.

Son döyüşə getməzdən əvvəl mən Tileyə belə bir məktub yazmağa başladım. O, yarımçıq məktub kazarmada, çantamın içində qalmışdı. Yaralanandan sonra mənim əşyalarımı təhvil verməzdən əvvəl dostlarımdan biri çantama baxmışdı. O, cavabdeh adam olduğuna görə, məktubda Tilenin adını görmüş, qeyd kitabçamda onun ünvanını tapmış və məktubu göndərmişdi. O, çox yaxşı iş gördüyünü düşünürdü.

«Bərəkallah! — hospitalda yanıma gələndə dedi. — Heç zaman bu qədər ünvan görməmişdim! Nədir, sən Hollandiyadakı qəşəng qız olan hər ailəyə məktub yazırsan? Mən Tilenin ünvanını yarım saat axtardım. Ehtiyatlı ol, bu daha bir müharibənin başlanğıcı ola bilər». Görünür mənim üzümdə elə bir dəhşətli ifadə yarandı ki, o, stuldan sıçrayıb qalxdı.

«Qulaq as, Andi, heç bilmirdim ki, bu vaxta qədər belə ağrı çəkirsən. Mən isə oturub gic-gic zarafatlar edirəm. Başqa vaxt gələrəm».

Bir neçə gün ərzində bu bəduğur məktubda nə yazdığımı xatırlamağa çalışdım. Onun təxminən belə olduğu yadımdadır:

Orada daha çox yazmışdım. Çox və daha pis. Hospital palatasında uzanaraq sərxoş vəziyyətdə Tileyə daha nələr yazdığımı xatırlamağa çalışırdım. Neyləməli, Tile vidalaşmalı olduğum daha bir dostum olacaq. Ancaq bəla onda idi ki, Tile mənim sadəcə dostum deyildi. O, mənim ən yaxşı dostum idi və istəyirdim ki, daha artıq bir şeyim olsun.

Mən ensiz çarpayıda vurunxaraq Tilenin məktubumu necə oxumasını təsəvvür etməyə çalışırdım.

Əlim kənara çəkəndə kitaba dəydim.

Bu uşaqların mənim üçün etdiyi ikinci xeyirxahlıq idi. Onlar anamın bağışladığı köhnə Müqəddəs Kitabı tapmışdılar. Yan Zvart onu gətirmiş və çarpayımın yanındakı tumbanın üstünə qoymuşdu.

«Bu kitab sənin əşyalarının içində idi, — dedi, — sənə lazım olacağını düşündüm».

Ona təşəkkür etdim, ancaq kitabı əlimə götürmədim. Əgər rahibələr olmasaydı, nə vaxt oxuyacağıma şübhə edirdim. Mən yatdığım hospitalda fransiskan monastırının rahibələri işləyirdi. Tezliklə mən onlara vuruldum. Onlar sübh tezdən gecə yarısına qədər çalışırdılar — palataları və xəstələrin altını yuyur, yaraları sarıyır, bizim üçün məktub yazır, gülür və oxuyurdular. Onların şikayət etmələrini heç vaxt eşitməmişdim.

Bir dəfə məni yumağa gələn rahibədən soruşdum ki, ona və başqa bacılara həmişə belə şən olmağa nə kþmək edir. «Sənin kimi yaxşı Hollandiyalı oğlan, Andrey, öz sualının cavabını bilməlidir. Bu Məsihin sevgisidir». Bu sözləri deyəndə onun gözləri parıldadı və mən sual vermədən başa düşdüm ki, bu sözlərdə sualımın cavabı var. O, bütün axşamı danışa bilərdi, ancaq bundan yaxşı deyə bilməzdi.

«Sən məni qıcıqlandırırsan, elə deyil? — əvvəlki tək tumbanın üstündə olan Müqəddəs Kitabı döyəcləyərək davam etdi. — Sən cavabı elə burada tapa bilərdin».

İndi gözlənilmədən əlim kitaba dəyəndə onu götürdüm. Onun məndə olduğu iki il yarım ərzində bir dəfə də olsun üzünü açmamışdım. Lakin mən bacılar haqqında, onların sonsuz sevinci və rahatlığı haqqında düşündüm: «Sən cavabı elə burada tapa bilərdin…». Mən yerimi rahatlayıb kitabı axırdan əvvələ vərəqləməyə başladım, nəhayət, Yaradılış kitabının birinci ayəsinə gəlib çatdım.

Mən dünyanın yaranmasını və günahın tarixini oxuyurdum. İndi o mənə, o vaxtlar: müəllim gündə bir fəsil oxuyanda və bu zaman küçədə ləzzətlə çimə biləcəyimiz kanallar gözləyərkən olduğu qədər həqiqətdən uzaq görünmürdü. Mən bütöv parçaları buraxaraq oxuyurdum, axıra çatmağa tələsmirdim. Nəhayət, neçə gün keçəndən sonra mən Əhdi — Cədidə çatdım. Gipsdə uzanaraq mən Müjdənin hamısını oxudum; onların böyük mənasını zorla dərk edirdim. Doğrudanmı bütün bunlar həqiqətdir?

Mən Yəhyanın Müjdəsinin tən ortasına çatanda mənə məktub gətirdilər. Zərfin üstündəki xətt tanış idi. Tile! Titrəyən əllərimlə zərfi açdım.

«Əzizim Andrey!». Bir daha oxudum — «əzizim» Andrey! Göndərmədiyim məktublarda bu sözlə ona elə tez-tez müraciət edirdim ki. «Əzizim Andrey! Qarşımda qəlbinin qəddarlaşdığını düşünən oğlanın məktubu var. Ancaq onun qəlbi sadəcə ağrıdan parçalanır və mən fəxr edirəm ki, o öz ağrısını mənimlə bölüşür». Sonra mənim oxumalı olduğum ayələrin sadalanması gəlirdi. Tile yazırdı ki, yalnız Müqəddəs Kitabda, Tanrı sevgisinin axınlarında, sınmış qəlbələri anlaşma və təskinlik tapa bilər.

Sonrakı gözəl həftələrdə biz dünyanın əks tərəflərində olaraq birlikdə Müqəddəs Kitabı oxuyurduq. Mən səhifələri suallarla doldururdum, Tile isə ya pastorın yanına, ya kitabxanaya, ya da qəlbinin dərinliyinə yollanaraq onlara cavab axtarırdı.

Lakin vaxt gedirdi və tədricən mənim gipsimi çıxardılar. Mən büzüşmüş ayağımı görəndə əvvəllər necə fərəhlə qaçdığımı xatırladım, başa düşürdüm ki, daha bu hissləri keçirməyəcəyəm. Tilenin və fransiskan rahibələrinin dediklərinin tam əksi olan acı inciklik hissi qəlbimə dolmuşdu.

Ayağa qalxan kimi hər axşam hospitaldan çıxıb çətinliklə yaxınlıqdakı bara gedir və huşumu itirənə qədər içirdim. Rahibələr bu haqda mənimlə heç vaxt danışmırdılar. Ancaq evə gedəcəyim günün ərəfəsində sevimli rahibəm Patrisiya bacı stulunu çarpayımın yanına çəkib soruşdu.

«Andi, sənə bir əhvalat danışmağımı istəyirsənmi? Yerli adamların meymunları necə tutduğunu bilirsənmi?»

Meymunlar haqda əhvalat eşidəcəyimi düşünəndə üzüm işıqlandı. «Bilmirəm, danış».

Onda qulaq as. Yerlilər bilirlər ki, meymun tutduğu şeyi buraxmır, hətta bu onun azadlığının itirilməsi bahasına olsa belə. Buna görə onlar belə edirlər. Kakosu götürüb bir tərəfində elə deşik açırlar ki, meymun pəncəsini ora sala bilsin. Sonra kakosum içinə daş atıb kolluqda əllərində tor gözləyirlər.

Tezliklə bu kakosa hansısa meymun yaxınlaşır. O, boş kakosu qaldırıb silkələməyə başlayır. Sonra deşikdən içəri baxır, pəncəsini kakosa salır, daşı tutan kimi ovcunda sıxır. Amma yumruğunu bayıra çıxarmaq istəyəndə çıxmır, buna baxmayaraq, o, barmaqlarını açıb daşı buraxmaq istəmir. Bilirsənmi Andi, belə meymun ona bþyük tapıntı və xəzinə kimi görünən ovcundakı əşyanı heç vəchlə buraxmaz. Özünü belə aparan axmağı tutmaq dünyada ən asan işdir.

Patrisiya bacı qalxdı və stulunu masanın yanına apardı. O, bir dəqiqə susdu, sonra düz gözlərimin içinə baxdı.

«Sən nədən yapışmısan, Andrey? Azadlıüû əldə etməkdə sənə mane olan nədir?»

Və getdi.

Bununla onun nə demək istədiyini çox gözəl anladım. Ancaq bu vəzin mənim üçün olmadığını hesab edirdim. Növbəti gün iki səbəbə görə vacib idi: mənim iyirmi bir yaşım tamam oldu və Hospital gəmisi mən də içində olmaqla Hollandiyaya yollandı. Bu iki hadisəni bayram etmək üçün üç il əvvəl mənimlə İndoneziyaya gələnlərdən yermiməyi bacaranların hamısını çağırdım. Biz səkkiz nəfər idik. Vaxtımızı çox gözəl keçirdik. Biz qışqırırdıq, dəlilik edirdik və halsız olana qədər içirdik.

«Andrey!» Gelte balaca körpünün üstündən qaçıb boynumdan asıldı. Sonra geri dönüb qışqırdı: «Martye! Get atamı tap! Ona de ki, Andrey qayıdıb!»

Bir dəqiqədən sonra balaca baxça adamlarla doldu. Martye atamı tapmağa getməzdən əvvəl məni öpmək üçün yanıma qaçdı. Ben və onun gəlini də burada idi. Toyda iştirak edə bilməyim üçün mənim gəlişimi gözləmələrindən xəbərim vardı. Geltenin əri Ari də bizə qoşuldu. Kiçik qardaşım Kornelius ciddi tərzdə əlimi sıxdı. O, gözlərini mənim əsamdan çəkə bilmirdi, bilirdim ki, nə qədər ağır yaralanmağım barədə düşünür. Öpüşüb — görüşmənin qızğın vaxtında atam da axsaya-axsaya evdən çıxdı. Onun qəhvəyi gözləri yaşarmışdı.

«Andrey, oğlum! Nə yaxşı! Nə yaxşı ki, sən evə qayıtmısan!» — atam yenə də bərkdən danışırdı.

İlk salamlaşmalar bitdikdən sonra Martye dedi: «İstədiyin zaman səni anamın məzarına apararam».

Elə bu dəqiqə getmək istədiyimi dedim. Qəbiristanlıq evimizdən beşyüz yard aralıda idi. Amma bu yolu getmək üçün atamın velosipedini götürdüm. Xəstə ayağımı oturacaqdan aşırıb yolun yarısını piyada, yarısını velosipedlə getdim.

«Doğrudanmı hər şey belə pisdir?» — Martye soruşdu.

«Həkimlər ümumiyyətlə gəzə bilməyəcəyimdən qorxurdular».

Anamın məzarındakı torpaq hələ yatmamışdı. Torpağa bərkidilmiş kiçik qımızı güldanda təzə tər çiçəklər vardı. Bir qədər sonra Martye ilə mən sakitcə evə qayıdırdıq.

Həmin gecə hava qaralan kimi, gəzintiyə gedəcəyimi bildirdim. Məni müşayiət etməyi heç kim təklif etmədi, çünki hamı hara getmək istədiyimi bilirdi: Yenə də velosipedi götürdüm və küçə ilə çətinliklə getdim. Qəbristanlıq ay işığına bürünmüşdü, mən məzarı asanlıqla tapdım. Yerə oturub anama son sözlərimi dedim.

«Mən qayıtmışam ana». Mənə elə gəlirdi ki, həqiqətən onunla söhbət edirəm. «Sənin Müqəddəs Kitabını oxudum, ana. Dərhal yox, amma oxudum». Uzun müddət susdum.

«Ana, indi nə edim? Mən heç yüz yard da gedə bilmirəm, ağrıdan dayanıram. Dəmirçilik işini heç vaxt xoşlamadığımı bilirsən. Hospitalda bərpa mərkəzi var, ancaq mən orada nə þyrənəcəyəm? Özümü elə lazımsız hiss edirəm ki, ana; və günahkar. Orada sürdüyüm həyata görə günahkaram. Cavab ver mənə, ana».

Ancaq cavab yox idi. Soyuq ay işığı mənim, məzarın və ətrafda olan hər şeyin üstünə düşürdü: bütün ölülərin və yarımcanın. Yarım saat oturduqdan sonra, keçmişə daxil olmaq cəhdələrinə son verdim. Sonra evə yollandım.

Gelte mətbəx stolunun arxasında əyləşib tikiş tikirdi. «Biz sənin harada yatacağın barədə danışırdıq, Andrey, — o, başını qaldırmadan dedi. — Necə düşünürsən, sən pilləkənlə yuxarı qalxa bilərsənmi?»

Mən başımın üstündə tavandakı dəliyə baxdım; sonra hücumla pilləkəni qalxdım. Bir dəfəyə bir pilləkəni qalxırdım; əvvəlcə ora sağlam ayağımı, sonra isə xəstə ayağımı qoyurdum. Güclü ağrıdan alnım tərlədi, amma üzümü elə çevirdim ki, heç kim bunu görməsin. Köhnə yorğan-döşəyim məni gözləyirdi, təmiz mələfələr qaranlıqda ağarırdı. Mən tavana baxaraq xeyli uzandım, ağlamamağa çalışırdım, sonra böyük macəramın necə olduğunu düşünərək yuxuya getdim.

Səhəri gün əsamı götürüb kəndi gəzməyə getdim. İnsanlar nəzakətli idilər, ancaq deyəsən gözlərini utancaq hiss edirdilər. Onlar mənim əsgər geyimimə, sonra isə ayağıma baxırdılar. «Sən Şərqi Hindistanda yaralanmısan, yoxsa başqa yerdə?» — deyə soruşurdular. Bu müharibə bütün uduzulmuş müharibələr kimi Hollandiyada məşhur deyildi. İndoneziyanın tezliklə müstəqillik alacağı aydın idi və buna görə də bizim həmişə bunu istədiyimizi bildirmək daha asan idi: Qayıdan veteranlar işi yalnız çətinləşdirirdilər.

Anlaşılmaz bir səbəbdən Uetstirlərin evinə tərəf yollandım. Onlar stolun ətrafında oturmuşdular və mən bir fincan qəhvə içmək təklifini sevinclə təklif etdim. Mister Uetstra məndən Sukarno və kommunistlər haqqında soruşurdu. Sonra şəxsi xarakterli suallar verməyə başladı.

«Sən macərandan razısanmı, Andi?»

Mən yerə baxırdım. «Yox, tam yox» — cavab verdim.

«Yaxşı, — o dedi, — biz dua eləməyə davam edəcəyik».

«Macəra barədə? Mənim üçün? — içimdə narazılıq dalğasının qalxdığını hiss etdim. — Hə, əlbəttə, dua edin. İndi mən məcaralara lap hazıram. Çağırış səslənən kimi ayağa qalxacağam».

Həmin dəqiqə utandım. Bu sözləri deməyə məni nə məcbur etdi? Dostluğumuzu dağıtdığımı hiss edərək getdim.

Daha bir adamı — Kesi görmək istəyirdim. O da evdə idi, yuxarıda oturaraq bir qalaq kitabın üzərinə əyilmişdi. Bir qədər gərgin salamlardan sonra kitablardan birin götürdüm və onun ilahiyyata aid olduğunu görəndə təəccübləndim.

«Bu nədir?» — soruşdum.

Kes kitabı əlimdən aldı. «Nə ilə məşğul olacağımı anlamışam».

«Bəxtin gətirib. Sən nə ilə məşğul olacaqsan?» — indi eşidəcəyimə çətinliklə inanaraq soruşdum.

«Özümü Allaha xidmətə həsr etmək istəyirəm. Pastor Vanderhop mənə kömək edəcək»

Mən qıvrıldım və bacardığım qədər tez çıxıb getdim.

Dorndakı veteranlar hospitalı nəhəng bir kompleks idi, bura müalicə korpusları, palatalar və bərpa bölmələri vardı, lakin buranın fərqli cəhəti darıxdırıcılıq idi. Məşqlər xoşuma gəlmirdi, sənət məktəbində məşğul olmaq istəmirdim, ancaq hər şeydən çox əmək terapiyasına nifrət edirdim.

Biz yapışqan gildən güldanlar düzəltməli idik. Məndə heç nə alınmırdı. İş onda idi ki, gil topasını dulusçu çevrəsinin mərkəzinə qoyub fırladaraq barmaqlarımla gil topasına lazımı forma verməli idim. Nə üçünsə mən bu mərkəzi heç vaxt tapa bilmirdim. Elə əsəbləşirdim ki, gil topasını neçə dəfə qarşıdakı divara çırpmışdım.

İlk istirahət günü Tileni görməyə getdim. Qorkuma gedən yol boyu avtobusda özüm-özümə deyirdim ki, onu yadımda saxladığım qədər gözəl olmaya bilər. Sonra mən balıq dükanının kəndarından keçib Tileni gördüm. Onun gözləri daha qara idi, dərisi isə daha da bəyaz idi. Atasının bizə baxmasına baxmayaraq əllərimiz uzun müddət bir-birindən yapışdı.

«Xoş gəlmisən, Andrey».

Əllərindəki balıq pullarını önlüyünə silə-silə Tilenin atası bizə yaxınlaşdı. O, mənim əlimi sıxdı.

«Hindistan haqqında hər şeyi danış!»

Mən azad olan kimi Tile ilə birlikdə balıq dükanından getdim. Günün qalan hissəsini sahildə oturub söhbət etməklə keçirdik. Mən öz qayıdışım haqqında, Geltenin əri və Benin toyu barədə danışdım. Mən bərpa mərkəzi haqqında və gillə işləməyə nifrət etməyim barədə danışırdım. Onun ümüdsüz olacağını bilsəm də, dini həyatda məğlub olduğumu da dedim.

Tile körfəzə baxırdı. «Lakin Allah — o, yumşaq səslə dedi, — məğlubiyyətləri tanımır». Birdən o güldü. «Mənə elə gəlir ki, sən o gil parçalarından birisən, Andi. Tanrının sənin üçün planı var. O, səni Öz məqsədlərinin mərkəzinə qoymağa çalışır, ancaq sən hər dəfə Onun əllərindən sürüşüb çıxırsan».

O, öz qara gözlərini mənə tərəf çevirdi: «Nə bilirsən Andi? Bəlkə O, səndən yaxşı bir şey düzəltmək istəyir?»

Mən gözlərimi endirib əlimdəki siqaretin məni çox maraqlandırdığını göstərmək istədim.

«Məsələn?» — mən soruşdum.

Tile ətrafa tökdüyüm siqaret kötüklərinə ikrahla baxdı. «Məsələn, külqabı, — o, qısaca dedi. — Sən çox siqaret çəkirsən, Andi».

Mən gündə üç qutu siqaret çəkirdim. «Bilmirəm», — deyə cavab verdim.

«Buna görə öskürürsən. Düşünürəm ki, bu sənin xeyrinə deyil».

«Mənim yenidən tərbiyə olunmağım barədə çoxlu planların var, hə» — mən bunu heç demək istəmirdim. Nə üçün mən həmişə hər heyi korlayıram? Birdən hiss etdim ki, hamıdan, hətta Tiledən də nə qədər uzağam. Ayağımdakı dəhşətli ağrıdan doğan qışqırığı boğmaq üçün dodaqlarımı qanayana qədər dişlərimlə sıxmağın nə olduğunu o bilmirdi. Avtobusda qadınlar ayağa durub mənə yer verərkən hansı hissləri keçirdiyimi o bilmirdi. Həmin gün ona lazım olmayan sözləri dediyimi anlayaraq Tileni tərk etdim.

Yalnız iki aydan sonra yenidən din haqqında eşitdim. Bu dəfə Tiledən yox, başqa bir gözəl qızdan.

1949-cu ilin sentyabr gününün səhəri idi. Biz öz yatağımızda oturaraq oxuyur və məktublar yazırdıq, səhər məşqlərindən sonra tibb bacısı gəldi və qonağımız olduğunu bildirdi. Mən iyirmi oğlanın dodağından asta fit səsi eşitməyənə qədər buna heç bir məhəl qoymadım. Gözlərimi qaldırdım. Qapıda bu diqqətdən özünü itirmiş sarışın bir qız dayanmışdı.

«Pis deyil», — çarpayı qonşum Tir pıçıldadı.

«Vaxtınızı çox almayacağam, — qız sözə başladı, — yalnız sizin hamınızı bugünkü yığıncağmıza dəvət edirəm. Orada çoxlu qəlyanaltılar və içgilər olacaq…»

«Hansından?» — kimsə qışqırdı.

«…Avtobus buradan axşam saat yeddi də gedəcək. Ümüd edirəm ki, hamınız gələcəksiniz».

Qız gedəndə uşaqlar qəsdən ucadan onu alqışlayaraq «Bravo! Bravo!» qışqırıqları ilə onu müşayiət etdilər. Lakin axşam saat yeddi olan kimi hamımız təmiz təraşlanıb, saçlarımıza brialin çəkib foyedə dayanmışdıq. Hamıdan qabaqda Tir və mən durmuşduq. Biz yalnız axşamı hospitaldan kənarda keçirə biləcəyimizə görə deyil, həm də Tir kəndə gedib hansı içkiləri içəcəyimiz barədə suala cavab gətirdiyinə görə sevinirdik. Avtobus gələnə qədər şüşələr yarıyacan boşalmışdı. Çadırda biz arxa sıraya keçib onu axıra qədər içdik.

Uşaqların çoxuna bizim hərəkətlərimiz gülməli gəlirdi. Ancaq yığıncağı keçirən adamlar belə düşünmürdülər. Nəhayət, arıq sifətli və dərində yerləşən gözləri olan məzəli adam — belə tiplər heç vaxt xoşuma gəlmirdi — kafedradan düşüb bildirdi ki, özünə nəzarət etmək qabiliyyətində olmayan iki adam var.

Sonra gözlərini yumaraq, bizim ölümsüz ruhlarımız sağlamlığı haqqında uzun bir duaya başladı. Bizi boğan gülüşümüzü zorla saxlamışdıq. Lakin o, təntənəli şəkildə «başqa ruhların təsir etdtyi qardaşlar» adlandıranda özümüzü saxlaya bilmədik. Qəhqəhə çəkib özümüzdən gedirdik. Daha dua edə bilməyəcəyini görən adamcığaz xora oxumağı tapşırdı. O, «Let My People Go» («Mənim xalqımı burax») nəğməsini seçdi.

Tezliklə bütün icma nəqarəti oxumağa başladı. «Let My people go…». Yenə və yenə də bu sözlər nəhəng çadırı doldururdu. Yığıncaq qurtardı və veteranlar onları gözləyən avtobusun yanında toplaşdılar. Lakin mənim içimdə yenə də bu sözlər səslənirdi «het them qo… het me qo… Onları burax… Məni burax…».

Əlbəttə, sənin sadəcə dinlədiyin, hətta oxumadığın sadə bir mahnı Allahın cavab verəcəyi dua ola bilər.

Ancaq hər halda səhəri gün nifrətamiz əmək terapiyası zamanı qəribə bir şey baş verdi.

Baxmayaraq ki, sərxoşluqdan ayılmamışdım və öz dulusçu çevrəmdə heç nə eləyə bilməyəcəkdim, ancaq yenə də oturdum və boz gildən bir parçanı ora atdım. Sonra onu mərkəzə itələdim, bu zaman ayaqlarım yavaş-yavaş çevrəni fırladırdı. Birdən barmaqlarımın altında güldan əmələ gəldi.

Gözlərimə inanmadan çevrəyə daha bir parça gil topası atdım. Yenə də heç bir çətinlik olmadan güldan əmələ gəldi. O, təsəvvürümdəki formaya uyğun gəlirdi. Həmin gün bir qədər keçəndən sonra daha bir qeyri — adi hadisə baş verdi. Nahardan sonrakı istirahət zamanı bizə gətirilən jurnalları vərəqləyirdim, birdən anamın xatirəsi kimi tumbada saxladığım Müqəddəs Kitabı götürüb oxumaq istədim. Mən Hollandiyaya qayıdandan sonra onu oxumamışdım. Ancaq həmin gön mən onu açdım və böyük bir heyrətlə oxuduğum hər heyi anladım. Əvvəllər mənim üçün dumanlı görünən bütün hissələr indi maraqlı əhvalat kimi görünürdülər. Məni çay içməyə dəvət edənə qədər bütün istirahət vaxtımı oxudum.

Bir həftə sonra yenə də eyni acgözlüklə Müqəddəs Kitabı oxuyurdum; hospitalda mənə istirahət günü evə gedə biləcəyimi dedilər. Lakin orada da mən, çardaqdakı yatağımda uzanaraq Müqəddəs Kitabı oxuyurdum. Gelte mənə şorba gətirir, üzümə baxaraq hər şeyin qaydada olmasını anlamağa çalışır, sonra heç nə demədən aşağı düşürdü.

Mənimlə nə baş verirdi?

Sonra kilsəyə getməyə başladım. Mən, əvvəllər heç vaxt kilsəyə getməyi xoşlamayan adam, indi ora elə mütamadi olaraq getməyə başladım ki, bütün kənd buna diqqət yetirdi. Və yalnız bazar günü səhər ibadətinə yox, həm də axşam, o cümlədən çərşənbə günlərindəki ibadətə də getməyə başladım. 1949 — cu ilin noyabrında məni rəsmi olaraq ordudan azad etdilər. Aldığım pulların bir hissəsini verib təzə bir velosiped aldım, onu sürməyi öyrəndim, əsasən sağlam ayağımla işləyirdim, xəstə ayağımı isə sadəcə olaraq pedalın üstünə qoyurdum. Əvvəlki kimi, yenə də onu yerə ağrısız basa bilmirdim, lakin təkərlərin üzərində bu elə də qorxulu deyildi. İndi mən qonşu şəhərlərdəki ibadətlərə də getməyə başladım. Bazar ertəsi mən Alkmarda Ordunun xilası yığıncaqlarına gedirdim. Çərşənbə axşamı Amsterdama, baptist kilsəsinin xidmətinə gedirdim. Hər gün haradasa yığıncaq keçirilirdi. Və hər yerdə mən vaizin dediklərini dəqiqliklə qeydə alır, səhəri gün isə bu qeydləri Müqəddəs Kitabdan gətirilən ayələrlə birlikdə nəzərdən keçirirdim ki, vəzin həqiqətə uyğun olduğuna əmin olum.

«Andrey! — Martye əlində bir fincan çay, pilləkəndə göründü, — Andrey, səninlə danışmaq olar?»

Mən oturdum: «Əlbəttə, Martye».

«Biz sənin burada, çardaqda bu qədər vaxtı tək keçirdiyindən çox narahat oluruq. Sən həmişə Müqəddəs Kitabı oxuyursan, hər axşam də kilsəyə gedirsən. Bu normal deyil. Nə olub sənə, Andi?»

Mən gülümsədim: «Özüm də bilmirəm».

«Biz çox narahat oluruq, Andi. Atam da sənə görə həyəcan keçirir. O deyir… — o susdu, bunu daha yaxşı demək üçün fikrə getdi, — atam deyir ki, bu o yaralanmanın nəticəsidir». Bunu deyib o, cəld aşağı endi.

Mən onun sözləri barədə düşünürdüm. Doğrudan mən dini fanat ola bilərəm? Mən ağlını itirmiş və Müqəddəs Kitabdan ayələri sitat gətirərək ətrafda dolaşan adamlar haqqında eşitmişdim. Yoxsa mən də belə olacağam?

Lakin mənim qəribə vəziyyətim məni tərk etmirdi, mən velosipedlə kilsədən kilsəyə gedir, öyrənir, dinləyirdim. Bir dəfə Tir mənə məktub yazıb içkiyə dəvət edirdi, ancaq mən ona heç cavab da yazmadım. Mən cavab yazmaq istəyirdim, ancaq unutdum və yalnız bir neçə həftədən sonra onun məktubunu Hadson Teylor haqqında kitabın arasından tapdım.

Digər tərəfdən, vaxtımın çoxunu Keslə, mənim keçmiş müəllimim miss Mekle ilə, Uetsterlərlə və əlbəttə ki, əvvəlkindən daha çox vaxtımı Tile ilə keçirirdim. Hər həftə velosipedlə Qorkuma gedirdim ki, oxuduqlarım və eşitdiklərim barədə Tile ilə danışım. İndi sahildə oturmaq soyuq idi. Buna görə biz balıq dükanına girir və alıcıların arasında söhbət edirdik.

Əvvəlcə Tile mənimlə baş verənlərdən fərəhlənirdi; ancaq həfttələr aylara uzananda, mən isə kilsəyə gedişimi davam etdirəndə o, əl-ayağa düşdü. «Sən axı yanmaq istəmirsən, Andi, — o deyirdi, — sənə elə gəlmir ki, bir az dayanmaq lazımdır? Hansısa başqa kitabları oxu. Hərdən kinoya get».

Ancaq mən istəmirdim. Bu dünyada heç nə məni qeyri-adi macəralarım qədər maraqlandıra bilməzdi. Vaxtaşırı Tile məndən iş tapıb-tapmadığımı soruşurdu. Bu, ciddi problem idi. İşim olmadan mən uzun müddət arzuladığım barədə Tileyə təklif edə bilməzdim. Buna görə də ciddi şəkildə iş axtarmağa başladım.

Ancaq iş tapmazdan əvvəl elə bir hadisə baş verdi ki, bir əvvəl ayağımı dəlmiş güllədən daha çox həyatımı dəyişdirdi. Bu, 1950-ci ilin qışında, fırtınalı bir gecədə olmuşdu. Mən yatağımda uzanmışdım. Güclü külək əsirdi, qarla qarışıq yağış yağırdı; yanvarın ortasında Hollandiyada tez-tez belə olur. Yorğanı düz çənəmin altına çəkdim, bilirdim ki, bayırda sulu qar demək olar ki, torpaqla paralel uçurdu. Bu küləkdə cürbəcür səslər eşidilirdi. Mən Patrisiya bacının səsini eşitdim: «Meymun heç cur buraxmaz…». Mən böyük çadırdakı mahnını eşidirdim: «Mənim xalqımı burax».

Mən nədən yapışmışdım? Məni nə bağlayırdı? Mənimlə azadlıq arasında duran nə idi?

Evdə hamı yatmışdı. Mən əllərimi başımın altına qoyub uzanaraq qaranlıq tavana baxırdım və birdən tam sakit halda öz xəbisliyimi buraxdım. Bayırda külək vıyıldayırdı və indi mənə xəbərdarlıq edirdi ki, özümü axmaq kimi aparmayım. Və mən Allaha üz tutdum — bir, iki və hazırdı. Mənim duamda inam çox deyildi. Mən sadəcə dedim: «İlahi, əgər Sən mənə yol göstərmək istəyirsənsə, mən Sənin ardınca gedəycəyəm, Amin».

Hər şey çox sadə alındı.

Həmin gecə mən sahilyanı qasırğanın gurultusu altında yuxuya getdim. Qəribəsi odur ki, müdafiə olunmağımı dayandırıb, Allaha etibar edən kimi mən özümü əvvələr heç vaxt hiss etmədiyim bir təhlükəsizlikdə hiss etdim.

Səhər məni dolduran sevinc hissi ilə oyandım, anlayırdım ki, bunu kiminləsə bölüşməliyəm. Öz ailəmə bunu danışa bilməzdim, onsuz da mənim vəziyyətim onları narahat edirdi. Yalnız Uetstrlər və Kes qalırdı.

Uetstrlər dərhal hər şeyi anladılar. «Allaha şükür!» — Filip Uetstra qışqırdı.

Bu qışqırıq məni bir qədər utandırdı. Deyəsən Uetstrlər qəribə bir şey etdiyimi düşünmürdülər. Onlar «yuxarıdan doğulma» barədə danışırdılar, ancaq bu qəribə dilə baxmayaraq, bir çox imanlılara yaxşı məlum olan yola qədəm qoyduğumu anladım.

Bunu Kesə danışanda nə keçirdiyim, o da dərhal anladı. O, kitabların əhatəsində, yazı stolunun arxasında əyləşmişdi. O, mənə alim nəzərləri ilə baxdı. «Səninlə baş verən şeyin adı var, — o, böyük ölçülü bir kitaba barmağını döyəcləyərək dedi — bu müraciətdir. Sənin necə dərin müraciət etdiyini görmək maraqlı olacaq, Andrey».

Ancaq Tileni görməyə gələndə, deyəsən o, bu xəbəri başqaları kimi sevinclə qarşılamadı. «Bu kütləvi yığıncaqlarda baş verən şeydirmi?» — o soruşdu.

Yazıq Tile o, əvvəlkindən daha ciddi sarsıntı keçirməli olmuşdu. Bir neçə həftədən sonra — 1950-ci ilin erkən yazında — mən Keslə birgə Amsterdama, məşhur holland müjdəçisi Arne Donkerə qulaq asmağa getmişdim.

«Dostlar, — dedi — məndə bu gün qeyri-adi bir şey olacağı duyğusu var».

Oyundur, mən düşündüm. Yəqin o, zalda kimisə otuzdurub və indi həmin adam durub, qabağa qaçacaq ki, yığıncağı bir qədər canlandırsın. Lakin mister Donker iştirakçılara baxmağa davam edirdi.

Zalda sükut yarandı, onun baxışı isə əzici idi. Bunu Kes də hiss etdi. «Belə şeyləri heç xoşlamıram, — o pıçıldadı. — Gəl gedək buradan!»

Biz zalın sonuna getdik. Bizə tərəf çevrilməyə başladılar. Biz yenidən əyləşdik.

«Hə, — mister Donker dedi, — Allah bunun kim olduğunu bilir. O, həyatı təhlükə və macəralarla dolu olan adamı tanıyır. Düşünürəm ki, bu cavan adamdır, cavan kişidir».

İndi artıq bütün iştirakçılar başlarını çevirib vaizin kimi nəzərdə tutduğunu müəyyən etməyə çalışırdılar. Və birdən hansısa əmrə tabe olaraq, — heç vaxt bunu anlaya bilməyəcəyəm — Keslə mən ayağa qalxdıq.

«Aha, — vaiz dedi, — budur onlar. İki cavan oğlan! Çox gözəl! İrəli çıxın, gənc insanlar!»

Nəfəsimizi dərib Keslə birlikdə uzun yolu keçib kafedraya yaxınlaşıb dizlərimizi qatladıq, sanki yuxudaydıq, mister Donker isə bizim üçün dua etdi. O, dua edəndə mən yalnız Tilenin nə deyəcəyini düşünürdüm. «Andrey!» O, şoka döşəcək və dəhşət içində olacaq. «Sən axı özünü tamamilə yıxırsan, yəni bunu anlamırsan?»

Lakin ən pisi irəlidə idi. Duanı bitirərkən vaiz bizimlə ibadətdən sonra söhbət etmək istədiyini bildirdi. Çox könülsüz, hətta onun bizi hipnoz etməsindən şübhələnərək biz qaldıq. Zal boşalanda mister Donker bizim adımızı soruşdu.

«Andrey və Kes, — deyə, o təkrar etdi — hə uşaqlar, siz ilk tapşırığa hazırsınızmı?» Biz etiraz etməyə macal tapmamış, o, sözünü davam etdirdi.

«Yaxşı! İstəyirəm ki, öz doğma şəhərinizə qayıdasınız, hə, yeri gəlmişkən uşaqlar, siz hardansınız?»

«Vittedən».

«Hər ikiniz Vittedən? Əla! Vitteyə qayıdın və Burqo misterin evinin qarşısında yığıncaq təşkil edin. Müqəddəs Kitab modelini təkrar edin— İsa öz şagirdlərinə Xoş Müjdəni «Yerusəlimdən» başlayaraq yaymağı tapşırmışdı. Və öz evindən başlamalı oldu…»

Sözlər bir-birinin ardınca mərmi kimi parûtlayırdı. O, nə barədə xahiş etdiyini anlayırmı?

«Mən sizinlə olacağam, uşaqlar! — mister Donker davam etdi. — Heç nə barədə narahat olmayın. Hər şey öyrəşməkdən asılıdır. Əvvəlcə mən danışacağam…»

Mən zorla qulaq asırdım. Özümün də küçə vaizlərini necə xoşlamadığımı xatırlayırdım. Lakin düşüncəmə başqa sözlər də daxil olmağa başladı.

«Beləliklə, biz gün təyin etdik. Şənbə gününün axşamı, Vitdedə».

«Yox» deməyə hazırlaşaraq mən — bəli, ser — dedim.

«Bəs sən oğlum?» — mister Donker Kesdən soruşdu.

«Bəli, ser».

Keslə evə qayıdanda tam sükut içində idik, ürəyimizdə öz-özümüzü belə bir işə düşdüyümüzə görə günahlandırırdıq.

Vittedə bizim yığıncağımızı bir nəfər də olsun buraxmadı. Hətta şəhər itləri də tamaşaya gəlmişdilər. Biz müjdəçi ilə birlikdə yeşiklərdən dözəldilmiş kiçik kafedranın östündə dayanaraq tanış üzlərə baxırdıq. Bəziləri açıqca gülürdülər, digərləri kinayə ilə gülümsəyirdilər. Üçüncülər — Uetsterlər və miss Mekle kimiləri, — bizi ruhlandırmaq üçün başlarını tərpədirdilər.

Sonrakı yarım saat tam dəhşət idi. Mister Donkerin və Kesin nə dediklərini xatırlamıram. Yalnız o anı xatırlayıram ki, mister Donker nəyisə gözləyərək mənə tərəf çevrildi. Mən irəli çıxdım və tam sakitlik yarandı. Daha bir addım — və mən kafedranın kənarında idim, yaxşı ki, enli holland şalvarı mənim titrəyən dizlərimi gizlədirdi.

Mən demək istədiyim sözlərdən bircə kəlmə də xatırlaya bilmirdim. Buna görə də mən İndoneziyadan qayıdarkən özümü necə çirkli və günahkar hiss etməyim barədə danışdım. Günahlarımın yükünü çiyinlərimdə daşımağımdan, kim olmağımdan, həyatdan nə istədiyimdən və bir fırtınalı gecədə Allaha üz tutaraq bu ağır yükü öz üstümdən götürməyimdən danışdım. Dedim ki, o zamandan özümü necə azad hiss edirəm… — mister Donker missioner olmaq istədiyimi xatırlatdı.

«Ancaq, bilirsinizmi, — öz həmvətənlərimə dedim, — özüm də buna heyrətlənirəm…»

Mən Londonda qa qatardan düşdüm, əlimdə DMH qərargahının ünvanı yazılmış qəzet vardı.

Vağzalın yanında böyük qırmızı avtobuslar və hündür qara taksilər fırlanırdılar. Mən polisə yaxınlaşdım, qəzeti ona uzadaraq buradakı ünvana necə gedə biləcəyimi soruşdum. Zabit qəzeti götürüb baxdı. Sonra başını tərpədib əlini uzatdı və bir neçə dəqiqə ərzində danışaraq aydınlıq üçün əli ilə istiqaməti göstərirdi. Mən heyrətlə ona baxırdım, heç nə anlamırdm. Özümü itirərək ondan qəzeti aldım, «dank i»[1] deyərək onun söhbətin əvvəlində əli ilə göstərdiyi tərəfə getdim.

Mən digər polislərdən də soruşmağa cəhd etdim, ancaq nəticələr eyni idi. Yeganə çıxış yolu qalmışdı: mən qiymətli valyutamı taksiyə xərcləməli oldum. Mən yolun kənarında saxlanılmış boş taksi tapdım, qəzeti sürücüyə verdim və o, yolun sol tərəfi ilə şütüməyə başlayanda gözlərimi yumdum. Bir neçə dəqiqədən sonra dayandı, əvvəl qəzeti, sonra da təmirə kəskin ehtiyacı olan böyük binanı göstərdi.

Mən çamadanımı götürərək pilləkənləri qalxdım və zəngi basdım. Bir qadın qapını açdı. Mən kim olduğumu və nə üçün gəldiyimi ona səylə başa saldım. Qadının mənə dikilən baxışlarından anladım ki, söhbətimin mövzusundan heç nə başa düşmür. Əli ilə mənə içəri girmək işarəsi verdi, holldakı düz söykənəcəkli hündür stulu göstərib yola çıxdı. O, az-çox hollandca danışan bir kişi ilə qayıtdı. Mən kim olduğumu və nə üçün gəldiyimi bir daha anlatdım.

«Ah, bəli, əlbəttə. Ancaq, məgər siz teleqramamızı almamısınızmı? Biz sizə üç gün əvvəl teleqraf göndərmişdik ki, hal-hazırda məktəbdə yer yoxdur».

«Mən teleqramı aldım, ser».

«Ancaq yenə də gəldiniz?»

Kişinin gülümsədiyini görərək sevindim.

«Vaxt gələr, yer boşalar, — dedim, — mən buna əminəm. Hazır olmaq istəyirəm».

Kişi yenə də gülümsədi və gözləməyimi tapşırdı. Qayıdarkən gözlədiyim xəbərlərlə gəldi. Mən bir müddət qərargahda qala bilərəm, bir şərtlə ki, işləyim.

Xaricdə həyatımın ən ağır iki ayı belə başladı.

Yerinə yetirdiyim fiziki iş çətin deyildi: mən DMH binasını rəngləməli idim. Pilləkənlərə öyrəşdikdən sonra öz işimdən həzz almağa başladım. Hətta şahzadə Yelizavetanın tacqoyma mərasimi ilə əlaqədar keçirilən bayrama da getmədim. Əməkdaşlarımız məni tez-tez çağırırdılar ki, aşağı düşüb tacqoyma mərasiminə televizorla baxım. Ancaq mən öz yerimdə qalmağa üstünlük verirdim, çünki buradan evlərin damındakı bayraqları və şəhər özərində müxtəlif fiqurlar göstərən təyyarələri görürdüm.

Bu iki ayda ən çətin iş ingilis dilini þyrənməyim idi. Mən dili öyrənmək üzərində o qədər səylə çalışırdım ki, başım daim ağrıyırdı. DMH işçiləri «sakit səhər vaxtı» adlanan vaxtdan istifadə edirdilər, səhər yeməyinə xeyli qalmış qalxırdılar ki, sakitlikdə Müqəddəs Yazını oxusunlar və işdən əvvəl dua etsinlər. Heç kim bir kəlmə söz demirdi. Bu mənim çox xoşuma gəlirdi. Mən ilk quşlarla birgə oyanır, geyinir və əlimdə iki kitab bağa gedirdim. Onlardan biri ingiliscə Müqəddəs Yazı, digəri lüğət idi. Şübhəsiz bu əla üsul idi, lakin onda müəyyən çatışmamazlıqlar var idi. Həmin dövrdə mənim ingiliscə danışığımda Müqəddəs Yazıdan gələn çox arxaik sözlər və ifadələr bol idi, məsələn: «həqiqətən, həqiqətən deyirəm sənə». Bir dəfə süfrə arxasında mən qonşumun ona yağı ötürmək xahişini belə çatdırdım: «Belə deyir Andreyin qonşusu, iltifat göstərərək yağı ötürə bilərsinizmi?»

Lakin mən öyrənirdim. İngiltərədə olduğum bir ay yarımdan sonra direktor axşam duasını keçirməyi məndən xahiş etdi. Yeddi dəqiqə danışdıqdan sonra ingilis dilində söz ehtiyatım tükəndi və mən oturdum. İki həftədən sonra məndən dua söyləməyimi məndən yenə bir daha xahiş etdilər. Bu dəfə mən, Yerehona gedən yolda İsanın kora dediyi sözləri Müqəddəs Yazıdan seçib götürmüşdüm: «İmanın səni xilas etdi». Bu düşünülməmiş hərəkət idi, çünki dişarası ingilis səsi hollandiyalı üçün qarğışdır[2].

«İmadın sədi xilas eddi», — elan etdim və bundan sonra on dörd dəqiqə ərzində yığılanların böyük sevincinə rəğmən, öz nöqteyi-nəzərimi izah etməyə çalışdım.

Mənim kiçik vəzim bitdikdən sonra hamı ətrafıma toplaşdı. «Sən daha yaxşı danışırsan, Andi, — sevinclə çiynimə toxunaraq deyirdilər — biz demək olar ki, hər şeyi başa düşdük! Və tam on dörd dəqiqə! Keçən dəfəkindən iki dəfə artıq!»

«Bu bizim hollandiyalımızdır… Düşünürəm ki, onun vəzi həqiqətən gözəldir».

Səs otağın uzaq küncündən gəlirdi. Qapıda orta yaşlı, keçəlləşən, möhkəm bədənli, al yanaqlı bir adam dayanmışdı, onu əvvəllər heç görməmişdim. Onun gözlərindəki qığılcımlar məni heyrətə gətirdi, o gözlərini elə qıyırdı ki, sanki nəsə nadinc bir hərəkət etmək istəyirdi.

«Andrey, sən yəqin Uilyam Hopkinslə tanış deyilsən» — DMH-in direktoru dedi. Mən yeni gələn adama tərəf gedib əlimi uzatdım. Uilyam Hopkins iri əllərini uzadaraq elə sıxdı ki, mən əsl salamlaşmanın nə olduğunu anladım.

«O, kifayət qədər güclü görsənir, — cənab Hopkins dedi, — ona kağızlar tapsaq düşünürəm hər şey yaxşı olacaq».

Yəqin mən özümü itirmiş kimi görünürdüm, çünki direktor qərargahı tərk etməli olacağımı mənə başa salırdı. Mən binanı rəngləyib qurtarmışdım, yerimə DMH missionerlərindən biri gəlmişdi. Ancaq cənab Hopkins məni Böyük Britaniyada işləmək üçün lazım olan sənədlərlə təchiz edə bilsə, mən Londonda qalıb Qlazqoda təhsil almaq və kitablar almaq üçün pul qazana bilərəm. Öyrəndim ki, praktik xarakterli problemlər yarananda bu missiyada həmişə Uilyam Hopkinsə müraciət edirlər.

«Andrey, əşyalarını topla, oğlum, — cənab Hopkins dedi, — iş tapana qədər səni bizim ailədə yaşamağa dəvət edirəm». Mən tez əşyalarımı topladım. Diş fırçamı və ülgücümü qablaşdıranda DMH işçilərindən biri mənə cənab Hopkins barədə bir qədər məlumat verdi. O, uğurlu podratçı idi, lakin kasıb yapşayırdı. Gəlirinin onda doqquz hissəsini müxtəlif missioner təşkilatlarının ehtiyaclarına verirdi. DMH onun çoxsaylı qayğılarından biri idi.

Bir neçə dəqiqədən sonra giriş qapısının ağzında dayanaraq DMH əməkdaşları ilə vidalaşırdım. «Bina əla görünür, Andi, — əlimi sıxan direktor mənə dedi. Dank i».

«Bir lazım olan kimi de görüm — thank you».

«Thee-ank ee-ou».

Cənab Hopkinslə mən aşağı, onun maşınının yanına düşəndə hamı gülürdü. Temza çayının sahilində Hopkinslərin evi elə mən təsəvvür etdiyim kimi idi: sadə, isti və rahat. Xanım Hopkins əlil idi. Vaxtının çox hissəsini yataqda keçirirdi, lakin mənim gəlməyimə azca da olsa etiraz etmədi.

«Þzünüzü evinizdəki kimi hiss edin, — məni salamladı. — Mətbəx dolabının harada olduğunu yadda saxlayın və bilin ki, giriş qapısı heç vaxt bağlı olmur». Sonra o, ərinə tərəf döndü və mən onun da gözlərində həmin qığılcımları gördüm. «Əgər gecə yatağınızda hansısa avaranı görsəniz heyrətlənməyin. Belə şeylər olur. Əgər bu baş versə qonaq otağında yorğan və yastıq var, kamenin yanında özünüzə yer sala bilərsiniz».

Heç bir həftə keçmədi ki, onların bu xəbərdarlığının nə demək olduğunu anladım. Bir axşam uzun və nəticəsiz iş axtarışından sonra evə gələndə Hopkinsləri qonaq otağında oturan gördüm.

«Öz otağınıza getməyin, Andrey, — xanım Hopkins dedi, — orada sizin yatağınızda bir sərxoş yatır. Biz artıq çay içmişik, sizə də saxlamışıq».

Alovlanan kamenin önündə şam etdiyim müddətdə o, otağımdakı kişi barədə mənə danışdı. Yağışdan qorunmaq üçün o, cənab Hopkinsin açdığı missioner kilsəsinə gəlmişdi, Uilyam da onu evə gətirmişdi. «Oyananda ona paltar və yemək verərik, — xanım Hopkins dedi. — Bilmirəm haradan nə tapacağıq, ancaq Tanrı onun qayğısına qalar».

Və həqiqətən də Tanrı qeydə qaldı. Bu dəfə, bir çox digər hallarda olduğu kimi, mən Tanrının onların ehtiyaclarını ən qeyri-adi şəkildə necə ödədiyini gördüm. Bir dəfə də olsun görmədim ki, onların evindən kimsə ac və çılpaq getsin. İş onda deyildi ki, onların pulu var. Cənab Hopkinsin qazandığının lap az hissəsini özlərinə saxlayırdılar ki, bu da sadə bir həyat tərzinə kifayət edirdi. Mənim kimi yad adamlar daim onların evinə gələn avara və sərxoşlar Tanrı himayəsində idilər. Və Tanrı öz sözünə sadiq idi. Ya qonşu qazanla gəlirdi — «hər ehtimala qarşı, birdən sizin bu gün yemək hazırlamağa həvəsiniz yoxdursa, əzizlərim». Ya da çoxdan unudulmuş bir borcu qəflətən qaytarırdılar, ya da nə iləsə kömək etmək istəyən köhnə qonaqlardan biri gəlirdi. «Hə oğlum, sən həqiqətən kömək edə bilərsən. Yuxarıda bir qoca yatır, ayaqqabısı yoxdur. Necə bilirsən, sən çəkmələrini ona bağışlaya bilərsənmi?»

Mən Hopkinslərin evində bir-iki gün, sənədlərimi qaydasına salıb iş tapana qədər qalmaq fikrindəydim. Lakin cənab Hopkinslə mütəmadi olaraq əmək departamentinə getməyimizə baxmayaraq, mənə işləmək üçün icazə vermədilər.

Bu zaman Hopkinslər mənə evlərində qalmağı təklif etdilər, bu, belə baş verdi. Onlara gəldiyimin ilk səhəri cənab Hopkins işə yollandı, xanım Hopkins yataqda uzanmışdı. Mən özüm-özümə həvalə olunmuşdum. Mən döşəmə əskisini və ağacını götürərək mətbəxin döşəməsini yudum. Vanna otağını yığışdırarkən içində çirkli paltarlar olan köhnə bir səbÿt gördüm. Günortaya yaxın paltarlar qurudu, mən onları ütülədim. Cənab Hopkins hələ qayıtmamışdı, mən nahar hazırladım.

Evdə belə işlərə öyrəşmişdim, ailəmizdə hamı istənilən işi eləməyi bacarırdı. Lakin Hopkinslər mənim elədiklərimi biləndə, xoş bir həyəcan keçirdilər. Ya onlar hollandiyalıların təcrübəliliyi barədə heç nə bilmirlər, ya da kiminsə onların öz ehtiyaclarına diqqət yetirməsinə öyrəşməmişdilər, lakin hər halda onlar þzlərini elə aparırdılar, sanki mən qeyri-adi nəsə etmişdim və mənim ailə üzvü kimi onlarda qalmamı xahiş etdilər.

Mən belə də etdim. Mən aşbaz və qabyuyan oldum,onlar isə mənim ingilis anam və atam oldular. Bir çox başqaları kimi mən də onları Hoppi dayı və Hoppi ana adlandırırdım. Və həqiqətən də bir çox xasiyyətlərinə görə xanım Hopkins mənə anamı xatırladırdı: o da öz zəif səhhətini sakitcə qəbul edərək ağrılara dözür, «qarşılarında heç zaman qapı bağlanmayan» ehtiyacı olanlara eyni münasibət göstərirdi.

Hoppi dayıya gəldikdə isə onunla dostluq istənilən adamı zənginləşdirə bilərdi. O, hər cür şərtiliyin düşməni idi. Onunla birgə maşınla şəhərdəki müxtəlif tikintilərə gedərkən ona yalvarırdım ki, — o, kompaniyanın prezidenti idi, — özünə heç olmasa bir qalstuk və dirsəklərində deşik olmayan pencək alsın.

Lakin Hoppi dayı mənim bu utancaqlığıma yalnız gülürdü. «Bəsdir, Andrey, burada məni heç kəs tanımır!»

Belə münasibəti ətrafındakı tanışlara da göstərirdi. Mən onu kilsəyə fəhlə çəkmələrində və ya üzündə ikigünlük saqqalla getmək istəyərkən qapıda saxlayırdım. Lakin ona narazılığımı bildirəndə mənə qınayıcı nəzərlərlə baxırdı: «Andi, oğlum burada məni hamı tanıyır!»

Hoppi dayının missioner kilsəsi mənim üçün tapmaca idi. Onun qapıları həmişə geniş açıq idi və bəzən azmış bir səfil oraya qızınmaq üçün girirdi. İş gəlib ibadətə çatanda isə oturacaqlar boş olurdu. Lakin bu onu saxlamırdı. Yadımdadır bir dəfə o, vəzi boş zala oxudu.

«Bu dəfə siz yığıncağımızı buraxdınız, — cənab Hopkins kilsədə olmayan adamlara deyirdi. — Ancaq sizi küçədə görəcəyəm və onda sizi tanıyacağam. İndi isə Tanrının sizə demək istədiklərini dinləyin…»

Vəz qurtaranda mən etiraz etdim: «Siz mənim üçün anlaşılmazsınız. Mən vəz etməyə başlayanda zalda real insanları görmək istərdim».

Hoppi dayı cavabında yalnız güldü. «Bax görərsən, — dedi, — hələ evə çatmamış bu stulda oturmalı olan adama rast gələcəyik. Biz ona rast gələndə onun qəlbi artıq hazırlanmış olacaq. Zaman və məkan yalnız bizim üçün məhduddur, Andi, biz Allaha arxayın olmalıyıq».

Həqiqətən də, biz evə qayıdarkən küçə səfili bizə yaxınlaşdı və Hoppi dayı ona vəzinin son hissəsini dedi, sanki o, əvvəlki qırx dəqiqədə onu dinləmişdi. Həmin gecə mən yenə də kaminin önündə yatmışdım, səhərə yaxın isə bu yorulmaz podratçı və onun arvadı daha bir adamı Məsihə gətirdilər.

Nəhayət, bir dəfə Qlazqodan məktub gəldi; orada uzun müddətdən bəri gözlənilən boş yer yaranmışdı. Mən payızda məktəbdə olmalı idim.

Biz — Hoppi dayı, avara və mən — Hoppi ananın çarpayısınınətrafında səfər yürüşü təşkil etdik və birdən anladıq ki, bəlkə də həmişəlik ayrılırıq. 1953-cü ilin sentyabrında mən Şotlandiyadakı missioner məktəbinə yola düşdüm.

Bu dəfə məktəbi tapmaq mənim üçün çətin olmadı. Əlimdə çamadan alçaq təpəyə qalxıb 10 saylı evə çatdım, bura pins Albert küçəsi idi. Bu, alçaq daş hasarla əhatə olunmuş ikimərtəbəli bina idi. Mən əvvəlki metal çəpərin qalıqlarını gördüm. Şübhəsiz ki, müharibə zamanı onu əridilməyə göndərmişdilər. Girişdəki taxta tağın üzərində «Tanrıya imanın olsun» sözlərini oxudum.

Bilirdim ki, Qlazqoda ikiillik təhsilin məqsədi məhz budur: imanın təbiəti barədə mümkün olan hər şeyi öyrənməkdə tələbələrə kömək etmək. Kitablardan öyrənmək. Digər imanlılar barədə öyrənmək. Yeni həvəslə tağın altından keçərək ağ çınqıl tökülmüş cığırla qapıya tərəf getdim.

Qapını döyəndə Kes açdı. Loğma holland sifətini görmək necə də fərəhli idi. Doyunca qucaqlaşandan sonra o, çantamı götürdü və məni yuxarıdakı otağa apardı. O, məni üç qardaşa təqdim etdi, ehtiyat çıxışını və qalan qırx beş nəfərin — qonşu tikililərdən birində kişilərin, digərində qadınların yataq otağını göstərdi.

«Heç vaxt qızla təklikdə qalma, — Kes xəbərdarlıq etdi. Bizə onlarla heç danışmaq da olmaz. Biz yalnız nahar zamanı görüşürük».

Tezliklə direktor Stüart Dinnenlə mənim rəsmi tanışlığım oldu. «Biz məqsəd qoymuşuq — cənab Dinnen dedi, — bütün vədlərində Tanrıya etibar etməyi tələbəlirimizə öyrətmək. Biz xidmətçiləri ənənəvi olmayan missioner tarlalarına göndəririk, ancaq yeni ərazilərə. Bizim missionerlərimiz müstəqil işləyirlər. Onlar Tanrının Öz Sözündə dediklərini həqiqətən icra etməsindən qorxsalar və ya şübhə etsələr, effektli işləyə bilməzlər. Buna görə biz daha çox ideyaları yox, etimad göstərməyi öyrədirik. Ümid edirəm ki, məktəbimizdə siz məhz bunu axtarırsınız, Andrey».

«Bəli, cənab, məhz belədir».

«Maliyyəyə gəldikdə isə, əlbəttə ki, siz bilirsiniz, Andi, biz təhsil haqqı almırıq. Müəllimlərimiz Londondan gəlirlər, mənim kimi məktəbimizin heç bir əməkdaşı maaş almır. Yaşamaq, qidalanmaq və digər xərclər ildə doxsan funta çatır, bu da iki yüz əlli dollardan bir az artıq edir. Bu böyük məbləğ deyil, çünki tələbələr özləri yemək hazırlayır, yığışdırır və ümumiyyətlə hər şeyi özləri edirlər. Lakin biz bu doxsan funtu qabaqcadan ödəməyi xahiş edirik. Anladığım qədər siz bunu ödəmək iqtidarında deyilsiniz».

«Xeyr, cənab».

«Eybi yox, siz ödənişi hissələrlə edə bilərsiniz, hər sessiyanın əvvəlində otuz funt. Lakin sizin və digərlərinin xeyri üçün təkid edirik ki, pullar vaxtında ödənilsin».

«Bəli, cənab. Mən tamamilə razıyam».

Mən həqiqətən də razı idim. Təhsilimin ödənişi məsələsi mənim Tanrıya etimadımın dərinliyinin ilk praktiki sınağı idi. Mənim Hollandiyadan gətirdiyim otuz funtum var idi. Digər semestrlərə gəlincə isə Tanrının mənim pula olan ehtiyacımı necə ödəyəcəyinə baxmaq istəyirdim. Lakin ilk həftələrdə məni bir qədər narahat edən bir şeyin şahidi oldum. Nahar zamanı tələbələr tez-tez maliyyə məsələlərini müzakirə edirdilər. Bəzən hansısa konkret ehtiyaca görə bütün gecəni dua etdikdən sonra həmin ehtiyacın yarısı, ya da dörddə üçü ödənirdi. Əgər, məsələn, qocalar evi üçün [tələbələrimiz orada xidmət edirlər] on yorğan lazım olurdusa, tələbələr altı yorğan almaq üçün vəsait tapırdılar. Müqəddəs Yazıda bizim Tanrının üzüm bağında işçi olduğumuz deyilir. Yəni Tanrı öz işçilərinə belə maaş verir?

Bir axşam mən gəzintiyə çıxmışdım. Tələbələr bir neçə dəfə «Partikə getmək barədə» mənə xəbərdarlıq etmişdilər. Partik bizim təpəlikdən aşağıda yerləşən rayon idi. Deyilənə görə orada sərxoşlar, oğrular və hətta qatillər yaşayırdılar, buna görə də orada gəzmək təhlükəli idi. Ancaq yenə də bu rayon məni özünə çəkirdi, sanki mənə nəsə demək istəyirdi.

Ətrafda Partikin boz, çirkli küçləri uzanırdı. Qənbÿr düzülmüş küçədə külək zibilləri uçururdu. Sentyabr havası nəm idi. Beş məhəllə keçməmişdim ki, artıq iki dilənçi mənə yaxınlaşmışdı. Östümdə olan bütün pulları onlara verdim və onların gizlənmədən dərhal bara getmələrinə baxdm. Qlazqonun yoxsul məhəllələrində dilənçilik edən bu avaraların təpədə yaşayan missionerlərdən çox qazandığını bilirdim.

Ancaq bunun məni nə üçün belə narahat etdiyini anlaya bilmirdim. Mən xəsis idim? Düşünmürəm. Biz həmişə kasıb olmuşuq və bu, məni heç zaman narahat etmirdi. Bəs onda nə?

Birdən məktəbə qayıdan yolda cavab aldım.

İş pulda deyildi. Məni tələbələrimizin maliyyə problemlərinə münasibətləri narahat edirdi.

Şokolad fabrikində şübhə etmirdim ki, cənab Ringers işimə görə vaxtında və artıqlaması ilə maaş verəcək. Əlbəttə, öz-özümə deyirdim, əgər adi fabrik fəhləsi öz sahibi ilə özünü arxayın hiss edirsə, Tanrı işçisi də özünü belə arxayın hiss etməlidir. Mən məktəbin darvazasından daxil oldum. Yuxarıda yaddaş asılmışdı — «Tanrı imanına sahib olun».

Budur! İş onda deyil ki, mənə müəyyən məbləğdə pulun alınmasına zəmanət lazım idi, mənim bu problemə münasibətimdə əminlik lazım idi.

Mən çınqıl tökülmüş cığırla gedirdim, nəsə qeyri-adi bir şeyin ərəfəsində olduğumu daha çox hiss edirdim. Mən yuxarı qalxıb yataq otağının pəncərəsi önündə əyləşib Qlazqoya baxırdım. Əgər mən həyatımı Şahın qulu kimi verməyə hazırlaşıramsa, mən bu Şahı tanımalıyam, O, necədir? Ona necə etibar edə bilərəm? Heç nəyi həll etməyən qanunlara etibar etdiyim kimimi? Ya da ona canlı lider kimi, konkret şəxsiyyər kimi, döyüşdəki komandan kimi etibar edə bilərəm? Bu, ən vacib idi. Çünki, O, yalnız adına görə Şahdırsa, şokolad fabrikinə qayıtsam daha yaxşı olar. Mən Məsihçi olaraq qalacağam, ancaq biləcəyəm ki, dinim yalnız müəyyən yüksək mənəvi prinsiplərə əsaslanır, onlara əməl etmək lazımdır, lakin onlar çətin ki, məndən sədaqətli xidmət tələb edə bilərlər.

Digər tərəfdən əgər Tanrı Şəxiyyətdirsə, o mənada ki, O, bizimlə ünsiyyətdə olur. Bizimlə maraqlanır, qayğımıza qalır, sevir və bizi aparırsa, onda mənim Ona qarşı münasibətim tamamilə başqa cür olacaq. Belə Şahın ardınca istənilən döyüşə gedərəm.

Həmin aylı sentyabr gecəsində pəncərə qabağında oturaraq nə üçünsə bilirdim ki, mənim Tanrı tÿbiətini öyrənməyim pul məsələlərindən başlayacaq. Həmin gecə bunu anladım və Onunla əhdə girdim. «İlahi, — dedim, — Sənə praktik işlərdə etibar edəcəyimi öyrənməliyəm. Birinci semestr üçün pul qazanmağıma kömək etdiyin üçün Sənə minnətdaram. İndi isə təhsil ilinin qalan hissəsinin pulunu ödəməyimi təmin etməni diləyirəm. Əgər təhsil haqqının ödənişini bircə gün də gecikdirsəm, biləcəyəm ki, şokolad fabrikinə qayıtmağım lazımdır».

Bu, uşaq duası idi, inadcıl və tələbedici. Lakin o zaman mən öz Məsihçi həyatımda həqiqətən də uşaq idim. Ən gözəli isə o idi ki, Tanrı mənim duama cavab verdi. Lakin əvvəlcə. O, məni məzəli bir tərzdə sınağa çəkdi.

Birinci semestr qurtrmaq üzrə idi. Səhəri sinifdə keçiriləcək sistematik ilahiyyatı, homiletikanı, dünyəvi dinləri, dilçiliyi, yəni istənilən digər seminariyada tədris edilən fənləri öyrənirdik. Gündüzlər praktiki işləri icra edirdik: kərpic düzür, çilingər və dülgər işlərini görür, ilk yardım etməyi, tropik gigiyenanı, avtomaşınları təmir etməyi öyrənirdik. Bir neçə gün ərzində hamımız, həm qızlar, həm də cavan oğlanlar, Londonda Fordun zavodunda işləyərək maşınları söküb yığmağı öyrənirdik. Bu standart peşə yığımına əlavə olaraq biz palma budaqlarından damalar və gildən su keçirməyən qablar hazırlamağı öyrənirdik.

Eyni zamanda növbə ilə mətbəxdə, camaşırxanada və bağda işləyirdik. Bu hamıya və hər kəsə aid idi. Tələbəlÿrin biri — alman qız — həkim idi və mən dəfələrlə müşahidə etmişdim ki, o, zibil qablarını elə səylə təmizləyir, sanki cərrahiyyə əməliyyatı üçün otaq hazırlayır.

Həftÿlÿr çox tez keçirdi və tezliklə müjdə səfərlərində birinə yollanmaq vaxtı çatdı.

«Bu, sənin xoşuna gələcək, Andi, — cənab Dinnen dedi. — Bu, səni Tanrıya etibar etməyə öyrədəcək yaxşı sınaqdır. Qaydalar çox sadədir. Səfərdən qabaq hər tələbəyə bir funt sterlinq verilir. Bu pulla siz bütün Şotlandiya boyu missioner səfərinə çıxırsınız. Siz özünüz yol pulunu, ev pulunu, yemək pulunu və keçirəcəyiniz yığıncaqların elan pulunu ödəməli olacaqsınız. Siz yerin icarə haqqını və payların da pulunu ödəyəcəksiniz…»

«Və bütün bunlar bir funt sterlinqə?»

«Bu hələ hamısı deyil. Dörd həftədən sonra məktəbə qayıdarkən siz bu funtu geri qaytarmalısınız!»

Mən güldüm: «Görünür, həmişə əlimizi açıb gəzməli olacağıq».

«Yox, sizə pul yıgmağa icazə verilmir! Nəbadə! Yığıncaqlarda pul barədə yada salmaq da olmaz. Bütün ehtiyaclarınız sizin tərəfinizdən heç bir müdaxilə olmadan təmin olunmalıddır, əks halda eksperiment baş tutmamış hesab olunacaq».

Qrupumuzda beş nəfər vardı. Sonradan, həmin dörd həftə ərzində bizə haradan pul gəldiyini xatırlamağa çalışanda, çətinliklə yaddaşımda bir neçə hadisəni bərpa edə bildim. Hərdən uşaqlardan birinin adına içində müəyyən miqdarda pul olan məktub gəlirdi. Bəzən bir neçə gün və ya həftə əvvəl olduğumuz kilsədən müəyyən vəsait alırdıq. Bu hədiyyələri müşayiət edən məktubları oxumaq çox maraqlı idi. «Bilirəm ki, sizə pul lazûm deyil, əks halda bu barədə deyərdiniz, — bir adam bizə yazırdı, — ancaq bu pulları sizə göndərmək üçün zərfə qoymayınca Tanrı məni yatmağa qoymadı».

Yardım çox zaman ərzaq halında gəlirdi. Dağlıq Şotlandiyanın kiçik bir şəhərində bizə altı yüz yumurta vermişdilər. Biz səhər yeməyinə yumurta, nahara yumurtadan ibarət yumurta salatı, sonra isə yumurta deserti yeyirdik. Yalnız bir neçə həftədən sonra toyuğa ikrah hissi keçirmədən baxa bildik.

Ancaq necə də olsa iki qaydaya ciddi riayət edirdik: heç vaxt öz ehtiyaclarımız barədə danışmırdıq və hədiyyə alandan sonra, imkan daxilində bir gün ərzində bizə verilənin onda birini pay verirdik.

Məktəbdən bizimlə eyni zamanda çıxmış digər komanda onda bir qaydasına o qədər də ciddi əməl etmirdi. Onlar gəlirlərinin on faizini ayırır, amma dərhal vermirdilər, «əgər gözlənilməz vəziyyət yaranarsa» fikri ilə saxlayırdılar. Əlbəttə, belə vəziyyət çox yaranırdı! Bizdə də çox idi, hər gün. Ancaq elə həmin uşaqlar öz aylarını boğaza qədər borcun içində bitirdilər, bütün Şotlandiya boyu mehmanxanalara, konfrans zallarına və bazarlara borclu idilər, biz isə məktəbə qaytarmalı olduğumuzdan on funt artıq pulla qayıtdıq. Əgər biz pulları çox tez verirdiksə, Tanrı bizə ehtiyacımız olanları daha tez çatdırırdı və biz eksperimenti qazancla bitirdik, bu qazancı xaricdə olan DMH missionerlərinə göndərdik.

Lakin səfərimizin sonuna yaxın elə hadisə baş verdi ki, eksperimentin iflasa uğradığını düşünürdük. Bir dəfə həftə sonunda Edenburqda yığıncaq keçirirdik. İlk gündən toplantımız bir qrup gənci cəlb etmişdi və biz elə bir şey fikirləşmək istəyirdik ki, onlar gələn dəfə də gəlsinlər. Və birdən, heç kimlə məsləhətləşmədən qrupumuzun üzvlərindən biri qalxıb elan etdi.

«Sabah toplantıdan əvvəl, — dedi, — hamınızı bizimlə çay içməyə dəvət edirik. Saat dörddə. Sizlərdən kim gələcək?»

İyirmi beş nəfərə qədər adam əlini qaldırdı. Əvvəlcə, sevinmək əvəzinə biz dəhşətə gəldik. Bilirdik ki, nə çayımız, nə çörəyimiz, nə də fincanlarımız var. Bütün bunları almağa pulumuz da yox idi, son pennimiz zalın icarə haqqını ödəməyə getmişdi. Bu, Tanrının bizə qayğısının əsl sınağı idi.

Müəyyən bir möddətdə bizə elə gəlirdi ki, O, cavan oğlannların özünü yardıma göndərməklə bizi təmin edəcək. Toplantıdan sonra bir neçə nəfər bizə yaxınlaşıb qonaqlığın təşkilinə bizə kömək etmək istədiklərini bildirdilər. Biri süd gətirməyi təklif etdi, digəri çay, üçüncüsü qənd tapacağını bildirdi. Bir qız qab-qacaq gətirməyə söz verdi. Bizim çay dəstgahımız reallaşırdı. Ancaq ən əsas şey çatmırdı — tort. Tortsuz çay şotlandiyalı uşaqlar üçün çay deyildi.

Həmin axşam dua zamanı Tanrıya belə müraciət etdik: «İlahi, bizim problemimiz yaranıb. Bilmirik haradan tort tapaq. Bizə kömək elə, xahiş edirik».

Gecə zalın döşəməsində, yorğanın altında uzanaraq bütün təxəyyülümüzü gərginləşdirib Tanrının hansı yolla bizə bu tortu verəcəyini tapmağa çalışırdıq.

Səhər açıldı. Biz demək olar ki, səma elçisini gözləyirdik, əlində tort qapımıza yaxınlaşacaüı. Lakin o gəlmədi. Səhər poçtu gəldi. Biz iki məktub açdıq, oradan pul çıxacağını gözləyirdik. Pul yox idi. Qonşu kilsədən bir qadın gəlib nə kömək lazm olduğunu soruşurdu. «Tort», bu söz ağzımızdan çıxmağa hazır idi, lakin biz onu udub başımızı yellədik.

«Tanrı qayğımıza qalar» — deyə ona cavab verdik.

Çay süfrəsi saat dördə təyin olunmuşdu. Saat üçdə süfrəni açdıq, tort isə hələ də yox idi. Artıq dördön yarısıdır. Biz çaydanı odun üstünə qoyduq. Dördə on beş dəqiqə qalıb.

Və bu vaxt qapının zəngi çalındı.

Hamımız böyük giriş qapısına cumduq. Kəndarda poçtalyon dayanmışdı. Onun əlində böyük bir paket vardı.

«Salam uşaqlar, — poçtalyon dedi, — məndə sizin üçün bağlama var, deyəsən içindəki ərzaqdır». O, paketi uşaqlardan birinə verdi. «Əslində çatdırılma vaxtı qurtarıb, — o, əlavə etdi, — ancaq xarab ola biləcək ərzağı gecə saxlamaq istəmirdim».

Biz ona səmimi qəlbdən minnətdarlıq etdik və onun ardınğa qapı örtülən kimi, oğlan bağlamanı tÿntənəli surətdə mənə təqdim etdi. «Bu, sənin üçündür, Andi. Londondan xanım Uilyam Hopkins göndərib».

Mən bağlamanı alıb ehtiyatla açdım. İpi kəsdim. Qəhvəyi rəngli bağlama kağızını açdm. İçəridə heç bir məktub yox idi, yalnız iri ağ qutu. Qəlbimin dərinliyində bilirdim ki, qutunun qapağını çox asta aça bilərəm. Mən qapağı götürəndə beş cüt gözün önündə böyük, parıltılı, şokoladlı tort dayanmışdı.

Belə bir təcrübədən sonra, məktəbdə Ueltstrlərdən gəlmiş və ikinci semestrin ödənişini ödəməyə kifayət edəcək məbləğdə çeki görəndə çox da heyrətlənmədim.

O qədər çox şeyləri mənimsəmək lazım idi ki, ikinci semestr birincidən də tez keçdi. Ancaq o qurtarmamış mən üçüncü semestrin ödənişini ödəmək üçün pul aldım, bu dəfə nə qədər qəribə olsa da, veteranlar hospitalındakı dostlarımdan. Belə möcüzələr növbəti ildə də davam edirdi.

Mən heç vaxt heç kimə təhsil haqqı barədə demirdim, ancaq yenə də çeklər lazımi anda gəlirdi və mən həmişə vaxtında pulu ödəyirdim. Pul heç vaxt lazım olduğundan çox olmurdu və mənə yardım edən insanların bir-birini tanımamağına baxmayaraq, onların bəxşişi heç vaxt mənə eyni zamanda gəlmirdi.

Mən daima Tanrı sədaqətinin sübutunu görürdüm. Ancaq mən həm də Onun tükənməz yumor hissinin olmasına da əmin olmuşdum.

Mən Tanrı ilə əhdə girmişdim ki, heç vaxt təhsil haqqı ilə bağlı problemim olmasın. Lakin mənim sabun, diş tozu və ya ülgüclə təmin olunmağım barədə bir söz deməmişdim.

Bir səhər sabunumun qurtardığını gördüm. Pullarımı saxladığım yeşiyə baxanda, orada cəmisi altı pens tapdım. Sabun isə səkkiz pensə idi.

«İlahi bilirəm ki, özümü təmiz saxlamalıyam. Buna görə də xahiş edirəm, çatışmayan iki penslə nə isə etməyimə kömək et». Mən altı pensi götürüb mağazalara getdim. Onlardan birinin qapısında yazılmışdı: «İki pens endirim! Sabunu elə indi alın!» Mən girib sabun aldım və fit çala-çala məktəbə qayıtdım. Məktəbi qurtarana qədər sabun barədə düşünməmək üçün kifayət qədər sabun vardı.

Elə həmin axşam dostlarımdan biri paltarlarımı yuduğumu görüb qışqırdı: «Andrey, mənə bir az sabun ver. Məndə qurtarıb».

Əlbəttə, mən verdim və heç nə demədim. Sadəcə mənim qiymətli sabunumu necə işlətdiyinə baxaraq gözəlcə dərk edirdim ki, onu qaytarmayacaq. Hər gün o, bir az məndən götürürdü, hər gün də mən özümə bir az daha az istifadə etməli olurdum.

Sonra diş tozu. Qab boş idi. Mən onu sıxandan, burandan və kəsib içini sivirəndən sonra orada həqiqətən heç nə qalmamışdı. Adi xörək duzunun dişlər üçün əla təmizləyici vasitə olduğunu haradasa oxumuşdum. Həqiqətən də dişlərim təmiz idi, ancaq ağzımda daimi qıcıqlanma vardı.

Bəs ülgüc? Mən istifadə olunmuş ülgücləri atmırdım və təbii ki,. bir gün onları qaydaya salmalı oldum. Mənim gönüm yox idi, buna görə də onları öz əlimin üstündə itiləməli olurdum. Gündə on dəqiqə öz dərinin üstündə — nəticədə mən tərtəmiz təraş olunurdum, ancaq hansı qiymətə!

Bütün bu möddət ərzində Tanrının mənimlə oyun oynadığını hiss edirdim. Bəlkə də O, bu təcrübədən istifadə edirdi ki, mənə arzuolunanla ehtiyacın fərqini göstərsin. Diş tozu yaxşıdır, yeni ülgüc daha tez və daha təmiz qırxır, lakin bütün bunlar ehtiyac yox, zənginlikdir. Əmin idim ki, əgər əsl ehtiyac yaransa Tanrı onu yerinə yetirəcək.

Həqiqətən də, tezliklÿ əsl eştiyac yarandı.

Böyük Britaniyadakı xaricilər mütamadi olaraq vizalarının müddətini uzatmalı idilr. Mən 1954-cü ilin dekabrın 31-inədək öz vizamın müddətini uzatmalı idim; əks halda ölkəni tərk etməli olacaqdım. Lakin bu tarix yaxınlaşanda məndə bir penni də yox idi. Vizamın müddətini uzatmaq üçün ərizəmi Londona necə göndərim? Sifarişli məktubun qiyməti bir şillinq, yəni on iki penni idi. Düşünürdüm ki, cibimdə bir şillinq olmadığıına görə Tanrı məktəbdən getməyimə yol verməz.

Beləliklə, oyun yeni mərhələyə qədəm qoydu. İndi, artıq onun adı vardı. Mən onu şahanə oyun adlandırdım. Əgər Tanrı kimisə pulla təmin edirsə, bunu şahanə tərzdə əliaçıqlılıqla, insanı alçaltmadan və təhqir etmədən edir.

Sifarişli məktubla bağlı problem dövründə mən üç dəfə az qala bu oyundan yayınacaqdım. Həmin il mən tələbə kollektivinin nümayəndəsi idim və kitabçalarûn nəşrini maliyyələşdirən məktəb fonduna cavabdehlik daşıyırdım. Bir dəfə təqvimə — artıq dekabrın 28-i idi, — sonra isə fondun puluna baxdım. Yeşikdə bir neçə funt vardı. Əgər müəyyən müddətə fonddan cəmisi bir şillinq götürsəm nə olar?

Lakin bu fikirdən tez vaz keçdim.

Sonra dekabrın 29-u gəldi. Cəmi iki gün qalmışdı. Mən bir şillinqlə bağlû dramatik həyəcanlara o qədər qapılmıışdım ki, dişlərin duzla təmizlənməsinin nə qədər ağrılı olduğunu və öz dərində ülgücün itilənməsinin nə qədər vaxt apardığını demək olar ki, unutmuşdum. Həmin səhər ağlıma gəldi ki, bəlkə də lazım olan pennini yerdə tapa bilərəm.

Artûq paltomu geyinib küçə ilə gedirdim ki, nə etdiyimi gördüm. Mən başımı aşağı salaraq gözlərimi yerə dikib gölməçələrdə pul axtarırdım. Məgər bu şahanə oyundur? Mən dikəldim və adamla dolu olan küçədə bərkdən güldüm. Mən başımı dik tutaraq məktəbə qayıtdım, lakin pul hələ də tapılmadı. Oyunun son raundu daha incə idi. 30 dekabr idi. Mən ərizəmin Londona dekabrın 31-i çatmasını istəyirdimsə, onu məhz bu gün göndərməli idim.

Saat onda tələbələrdən biri pilləkənlərdən qışqıraraq mənim yanıma gələn olduğunu söylədi. Mən pilləkənlərlə aşağı qaçarkən düşünürdüm ki, bu yəqin mənim xilaskar mələyimdir. Ancaq yanıma gələni görəndə ürəyim düşdü. Bu qonaq mənə pul verməyə yox, məndən istəməyə gəlmişdi. Bu Riçard idi, mənim dostum, onunla bir neçə ay əvvəl Partikdə tanış olmuşdum. Bəzən ona pul lazım olanda məktəbÿ gəlirdi.

Ayaqlarım çətinliklə sürüyərək küçəyə, onun yanına çıxdım. Riçard ağ çınqıl tökülmüş yolda durub gözlərini yerə dikmişdi. «Andrey, — dedi, — sənin artıq pulun varmı? Acam».

Mən gülüb işin nə yerdə olduğunu anlatdım. Ona sabun və ülgüc barədə danışdım və onunla söhbət edərkən yerdə pul gördüm.

O, çınqılın üstünə düşmüşdü, günəş onu elə işıqlandırırdı ki, onu yalnız mÿn görürdüm, riçard isə yox. Rəngindən onun şillinq olduğunu anladım. İnstinktiv olaraq çəkməmin burnunu onun üstünə qoydum. Sonra Riçardla danışdığım müddətdə əyilib bir neçə daşla birgə onu qaldırdım. Daşları bir-bir o qədər tulladım ki, axırda əlimdə yalnız pul qaldı. Ancaq onu cibimə qoyanda əsl döyüş başladı. Bu pul mənim məktəbdə qalıb-qalmayacağmı həll edirdi. O, Riçarda kömək etməyəcək, ona içgi alıb içəcək və yarım saatdan sonra yenə yanğı hiss edəcək.

Mən öz bəraətim üçün bir-birinin ardınca dəlillər düşünüb taparaq hiyləgərlik etdiyimi anlayırdım. Əgər Tanrı mənə bunu etmək olmaz deyibsə, Riçardı necə ittiham edə bilərəm. Bundan əlavə bu artıq şahanə oyun deyil! Əgər Şah oğullarûndan biri qarşûnda dayanıb ac olduğunu deyirsə, Şah elçisinin özündə pul saxlamağa nə haqqı var. Mən əlimi cibimə salıb gümüş qəpiyi çıxardım.

«Qulaq as, Riçard, — dedim. — Məndə olan budur. Bu sənə kömək edərmi?»

Riçardın gözləri parıldadı. «Əlbəttə, dostum». O, qəpiyi havada atıb-tutaraq təpədən üzüaşağı qaçdı. Ürəyim yüngülləşdi, sanki mənə düzgün hərəkət etdiyimi deyirdi; məktəbə girmək üçün çevrildim.

Ancaq qapıya əl uzatmağa macal tapmamış, yolda paçtalyon göründü.

Gələn poçtun içindÿ mənim üçün də məktub vardı. Mən Qretyenin xəttini görəndə başa düşdüm ki, bu, Ringersin fabrikindəki dua qrupundan gəlib, içində də pul var. Bu belə idi. Böyük pullar idi — bir yarım funt, yəni otuz şillinq. Məktubun göndərilməsinə, bir qutu sabunun, sevimli diş tozunun və yaxşı ülgücün alınmasına lazım olandan daha çox.

Oyun qurtardı. Şah hər şeyi şahanə tərzdə etdi.

1955-ci ilin baharı idi. Missioner məktəbində təhsilimin iki ili demək olar ki, bitmişdi və mən işə başlamağa tələsirdim. Kes bir il əvvəl məktəbi bitirmişdi və Koreyada xidmət edirdi. Məktublarında müxtəlif ehtiyaclar və xidmət üçün imkanlardan o qədər danışırdı ki, direktor məndən Kesə qoşulmaq istədiyimi soruşdu.

Sonra bir səhər, sakitcə, heç bir dəbdəbə olmadan, həyatın sərt dönüşlərinin baş verdiyi kimi, mən əlimə bir jurnal aldım və həyatım daha heç zaman əvvəlki axarına düşmədi.

Hələ məktəbi bitirməyimə bir il qalmış çamadanıımı götürmək üçün zirzəmiyə düşmüşdüm. Orada, karton qutunun üstündə jurnal vardı, nə mən, nə də məktəbdə olan başqa birisi onu əvvəllər görməmişdik. Ora necə düşmüşdü, mən bunu heç zaman bilməyəcəyəm.

Onu götürüb vərəqlədim. Bu, əla jurnal idi, parıltılı kağızda çap olunmuşdu, şəkilləri vardı. Bir çox şəkillərdə Pekində, Varşavada və Praqada addımlayan çoxminlik insan kütləsi əks olunmuşdu. Onların üzündə canlanma vardı, addımları qətiyyətli idi. İngilis dilində olan mətində deyilirdi ki, bu gənclər doxsan altı milyon üzvü olan bir beynəlxalq təşkilatın üzvləri idilər. Heç yerdə kommunistlər barədÿ bir kəlmə də yazılmamışdı və bəzən «sosialist» sözü gözə dəyirdi. Söhbət daha yaxşı həyatdan, işıqlı gələcəkdən gedirdi. Jurnalın slnunda isə gələn iyulda Varşavada keçiriləcək gənclər festivalı barədə elan vardı. Bütün arzu edənlər dəvət olunurdu.

Elə bu?

Jurnalı bir kənara qoymaq əvəzinə, qoltuğumun altına qoyub çamadanımla birlikdə otağıma gətirdim. Həmin axşam bütün bunların nə ilə nəticələnəcÿyini düşünmədən, jurnalda göstərilən ünvana yazdım. Mən düzgün olaraq, məsihçi missioner məktəbində oxuduğumu və gənclər festivalının mənə yalnız Məsih haqqında danışa biləcəyim və onların mənə sosializm barədə danışa biləcəyi üçün maraqlı olduğunu yazdım. Mənə gəlmək olarmı? Məktubu göndərdim və indi cavab gəlmişdi. Əgər mən gəlsəm çox şad olacaqlar. Tələbə olduğum üçün mənə müəyyən güzəştlər düşürdü. Amsterdamdan xüsusi qatar yola düşəcəkdi. Məktubda lazımi sənədlər də vardı. Məni Varşavada sevinclə qarşılayacaqlar.

Bu səfər barədə danışdığım yeganə adam Hoppi dayı idi. O, mənə belə cavab verdi: «Andrey, düşünürəm ki, getməyin lazımdır. Xərclərin üçün sənə əlli funt sterlinq verirəm».

Hollandiyaya qayıtmaq üçün Şotlandiyadan gedəndə mənim arzum daha dəqiq forma aldı. Ringersin yanında işləməyə başladığım gündən bu fikir beynimdə formasız şəkildə yaranırdı, bu ana qədər dumanlı və qeyri-dəqiq idi.

Hər şey mənim fabrikdə olduğum sonuncu gün başladı. Ringersin fabrikində sənədləşmənin aparılmasına cavabdeh olan tənha kommunist qadın işləyirdi. Bu bəstəboy, dolu qadın idi, ağarmış və qısa vurulmuş saçları həmişə biz-biz durardı. O, bizim maaşımızdan başlayaraq (biz quluq) şaha qədər (o istismarçıdır) hər şeyi qətiyyətlə müzakirə edirdi. O, mənim müjdəçi marağımı biləndə, içində sanki bir proqram işə düşürdü və onu «Tanrı-istismarçılar sinfinin tapıntısıdır» kimi bəyanatlar verməyə məcbur edirdi. O, yumor hissindən tamamilə uzaq bir insan olduğu üçün heç zaman başqalarının ona güldüyünü anlamırdı. Fabrikdə işlədiyi iyirmi il müddətində heç kimi öz «imanına» cəlb etməmişdi.

Mən onu gülünc olmaqdan daha çox misgin hesab edərək, nahar zamanı tək-tənha oturanda onun stolunda otururdum. Fabrikdən getdiyim gün onun iş yerinə yaxınlaşdım.

«Nəhayət ki, canınız məndən qurtaracaq!» — deyərək, heç olmasa xoşluqla vidalaşmaq istədim.

«Ancaq hamıya danışdığınız yalandan yox! — dedi — siz insanları xilasları barədə söhbətlərlə hipnoz etmisiniz! Siz onları kor etmisiniz öz…»

Mən köks ötürərək xalq üçün opium barədə mühazirəni dinləməyə hazırlaşdım. Ancaq qəzəbli səsin titrəməsi heyrətimə səbəb oldu.

«Əlbəttə, onlar sizə inandılar, — daha az qətiyyətlə dedi, — onlar hazırlanmamış insanlardır. Onlara dialektik dəlilləri öyrətməyiblər. Onlar düşünmək istədiklərini düşünürlər».

«Ancaq yenə də, — onun səsi elə astadan gəlirdi ki, zorla eşidirdim, — əgər siz seçə bilsəydiniz, Tanrını seçməzdiniz».

Mən tez ona baxdım və ağlagəlməz bir şey gördüm, mənə elə gəldi ki, onun gözlərində yaş var.

Vitteyə qayıdanda, İndoneziyadan qayıdan zaman olduğu kimi, heç nəyin dəyişmədiyini gördüm. Elə bil həmin 1955-ci ilin isti iyul səhərində kənd, mən onu qoyub getdiyim zamanda olduğu kimi uyuyurdu, ona görə əvvəlcə məndə xoşagəlməz bir hiss vardı, sanki zaman dayanmışdı. Mən körpünü keçib həyətə girəndə Geltye bağda paltar sərirdi. Lakin burada dəyişikliklər vardı: balaca oğlan — Geltyenin oğlu eyvanda oynayırdı.

«Salam! — qışqırdım. — Evdə kim var? Bu Andidir!» Dərhal bütün ailə haradansa çıxdı. Qışqırıqlar, salamlar eşidildi, məni qucaqlayırdılar və dərhal həmişəki problemin müzakirəsi başlandı: Andrey dayı evə gələndə kim harada yatacaq.

Növbəti bir neçə gündə dostlarımı görməyə getdim. Gənab Ringersi görmək üçün fabrikə getdim. Miss Meklenin yanına getdim, mənim ingilis dilində nitqimi eşidəndə o, əlini-əlinə vurub heyrətləndi, sonra Kesin ailəsinin yanına getdim. Sonra Uetstrləri görmək üçün getdim, onlar Amsterdama kþçməyə hazırlaşırdılar. Onların gül ixracı ilə bağlı biznesi yaxşı gedirdi və onlar iri ticarət şəhərlərinə yaxın olmaq istəyirdilər.

Lap axırda mən Ermeloya, böyük qardaşım Beni və onun arvadını yoluxmağa getdim. Sözarası Tile barədə soruşdum.

«Hə, — o da əhəmiyyətsiz bir şey kimi dedi, — keçən il mənə onun ərə getdiyini dedilər. Deyəsən çörəkçiyə gedib».

Bu mövzuya aid heç bir sözümüz olmadığına görə daha bu barədə danışmadıq.

Amstredamdan Varşavaya gedən qatar 1955-ci il, iyulun 15-i yola düşürdü. Festivala nə qədər gəncin toplaşdığını görəndə çox heyrətləndim. Yüzlərlə gənc vağzalı doldurmuşdu. İlk dəfə olaraq, jurnalda oxuduğum yüksək rəqəmlərə inanmağa başladım. Çamadanım çox ağır idi. Orada paltar çox az idi — dəyişiklik alt paltarı və bir neçə cüt corab. Lakin orada çoxlu otuz bir səhifəlik bukletlər vardı. Əgər kommunistlər məni öz ölkələrinə ədəbiyyatla dəvət edirdilərsə, mən bu ədəbiyyatı özümlə daşımağa hazır idim. Karl Marks bir dəfə demişdi: «Mənə iyirmi altı qalay əsgərlik verin və mən bütün dünyanı fəth edərəm», o, ingilis əlifbasının iyirmi altı hərfini nəzərdə tuturdu. Hə, onda bu oyunu biz də oynaya bilərik. Mən bu qüvvətli kitabın bütün Avropa dillərində olan nəşrlərini götürüb Polşaya yollandım.

Beləliklə, əlimdə ağırlığından az qala dəstəsi qopan çamadan, əynimdə hər addımda cırıldayan velvet şalvar, vaqona daxil odum. Bir neçə saatdan sonra mən artıq Varşavanın mərkəzi vağzalında dayanaraq mehmanxananın bölgüsünü gözləyirdim. Özümü çox tənha hiss edirdim. Bu ölkədə bir nəfəri də olsa tanımırdım; bir kəlmə də olsa polyak dilində bilmirdim. Dünyanın hər yerindən Varşavaya gənclər axışıb gəlirdi, onların məqsədi mənimkinə tam əks idi. Gözləmə uzandıqca mən dua etməyə başladım və mənim dualarım bu səs-küylü, enerjili, güləyən kütlənin içində Tanrıya yeganə müraciət idi.

Mənim «mehmanxanam» bu tədbirlə əlaqədar yataq otağına çevrilmiş məktəb binası idi. Qeydiyatdan keçəndən sonra məni otuz çarpayı qoyulmuş riyaziyyat kabinetinə göndərdilər. İmkan düşən kimi mən nə edəcəyimi düşünərək Varşavanın küçələrini gəzməyə yollandım. Düşünmədən qarşıma çıxan ilk avtobusa oturdum və yolda nə edəcəyim ağlma gəldi. İşğal zamanı mən bir qədər alman dilində danışmağı öyrənmişdim və Polşada almanların çox yaşadığını bilirdim. Buna görə nəfəsimi dərib ucadan almanca dedim: «Mən Hollandiyalı məsihçiyəm». Ətrafımda hamı danışığı kəsdi. Hiss edirdim ki, axmaqcasına görünürəm. «Mən polşalı məsihçilərlə görüşmək istəyirəm. Mənə kömək edə bilərsinizmi?»

Sükut. Lakin bir kök qadın avtobusdan düşməyə hazırlaşarkən üzünü mənə yaxınlaşdırıb almanca ünvanı pıçıldadı. Sonra dedi: «Müqəddəs Yazı mağazası».

Ürəyim döyündü. Müqəddəs Yazı mağazası? Kommunist ölkəsində? Göstərilən ünvanı tapdım və həqiqətən də orada Müqəddəs Yazı mağazası vardı. Piştaxtalarda Müqəddəs Yazılar, xarici dillərdə nəşrlər vardı. Lakin mağaza iri çərçivələrlə hasarlanmış, qapısına taxtalar vurulmuşdu. Qapıda kağız asılmışdı, mən onu hərfbəhərf köçürüb mehmanxanaya qayıtdım.

Qrupumuzun rəhbəri gülümsədi: «Bu, məzuniyyət barədə elandır» — dedi.

«Kollektiv məzuniyyətə görə bağlıdır. 21 iyulda açılacaqdır».

Mənə yalnız gözləmək qalırdı.

Üçhəftəlik səfər proqramımız əvvəlcədən yazılmışdı. Səhərlər biz şəhərdə təşkil olunmuş ekskursiyalara getməli, günorta və axşam isə nitqlərə qulaq asmalı idik.

Bir neçə gün çədvələ riayət etdim. Aydın idi ki, bizə Varşavanın yaxşı təmizlənmiş ön üzünü göstərirdilər. Yeni məktəblər, çiçəklənən fabriklər, rahat mənzillər, mağazalarda satılan malların bolluğu. Hər şey təsiredici idi. Lakin mənÿ maraqlı idi ki, özüm tək gəzsəm, nə görəcəyəm.

Bir səhər bunu sınamaq qərarına gəldim. Tezdən qalxdım və qrupun digər üzvləri səhər yeməyinə düşməzdən əvvəl binadan çıxdım.

Bu necə gün idi! Mən Varşavanın enli küçələri ilə gedərkən hər yerdə müharibənin qoyduğu kədərli izləri görürdüm. Bütövlüklə dağıdılmış məhəllələr vardı, əlbəttə ki, biz təşkil olunmuş ekskursiyalar zamanı buralarda olmamışdıq. Orada xaraba küçələr, boş zərli mağazalar və burada uzun növbələrdə dayanmış cındır geyimli insanlar vardı. Bir səhnə yaddaşımda xüsusi iz qoydu. Şəhərdə mərmilərin tamamilə dağıtdığı rayon vardı, burada bütöv ailələr qəfəs içindəki dovşanlar kimi yaşayırdılar. Onlar zirzəmilərə yol qazıb orada məskunlaşmışdılar. Mən zibil və toz-torpaq içində oynayan ayaqyalın bir qız gördüm. Yanımda polyak dilində kitabça vardı, onu az miqdarda pulla birgə qıza verdim. O, mənə təəccüblə baxaraq təpənin başına qaçdı. Bir dəqiqədən sonra daşların altından bir qadının başı göründü. O, əlində kitabçanı və pulu tutaraq mənə tərəf səndələdi. Onun ardınca bir kişi gəlirdi. Hər ikisi çirkli və kefli idilər.

Mən onlarla almanca, ingiliscə, hətta hollandca danışmağa çalışdım, lakin onlar heç nə başadüşməyən gözlərlə mənə baxırdılar. Bu kitabı oxumaq lazım olduğunu onlara jestlərlə anlatdım və kitabı necə tutmaqlarından oxumağı bacarmadıqlarını anladım. Onlar yalnız başlarını yellədirdilər və nəhayət mən özüm başımı yellədərək çıxıb getdim.

Bazar günü gəldi. Bu, bizim proqramımızda vacib gün idi. Biz stadiondakı nümayişdə iştirak etməli idik. Lakin bunun əvəzində mən kilsəyə getdim.

Holland qəzetlərində Polşa kilsələrinin liderlərinin evdə həbs olunması və seminariyaların bağlanması barədə o qədər yazırdılar ki, məndə Polşanın bütün dini həyatının gizlində fəaliyyət göstərməsi təsəvvürü yaranmışdı. Əlbəttə, bu belə deyildi. Müqəddəs Yazı dükanı göründüyü kimi, işləyirdi. Mən qapıları açıq olan katolik məbədlərinin yanından keçirdim. Görəsən Polşada fəaliyyətdə olan protestant kilsəsi mövcuddurmu?

Rəhbərlərimizdən kilsə barədÿ soruşmaq istəmirdim, çünki onlara etibar etmirdim. Buna görə də küçəyə çıxıb taksi tutdum. «Gün aydın», — polyak dilində dedim. Sürücü gülümsəyib uzun bir cümlə dedi. Ancaq polyak dilində mən yalnız salamlaşa bilirdim və ondan almanca məni kilsəyə aparmağı xahiş edəndə üzündəki təbəssüm yox oldu. İngiliscə başa salmağa cəhd etdim, amma o, heç nə anlamadı.

Mən əllərimi elə qoydum, sanki dua edirdim, sonra onları kitab oxuyurmuş kimi açdım. Sonra xaç çevirib başımı yellədim. Yox, katolik məbədi yox. Və yenə də jestlərlə kitab oxuduğumu göstərdim. Sürücü yenə də gülümsədi. O, şəhərə sürdü və gördüm ki, mənə nə lazım olduğunu anlayıb. Biz özərində iki qüllə uzanan qırmızı kərpic binanın yanında dayandıq. On dəqiqə sonra mən Dəmir pərdə arxasındakı refarmator kilsəsində oturmuşdum.

Gələnlərin sayı məni heyrətləndirdi. Kilsənin dörddə üç hissəsi adamla dolu idi. Gənclərin çox olması da məni heyrətləndirdi. Nəğmə insanı ruhlandırırdı, vəz, deyəsən, Yazıya əsaslanmışdı, çünki vaiz daima Müqəddəs Yazıya müraciət edirdi. Xidmət qurtardıqdan sonra mən zalın sonunda gözlədim ki, bəlkə danışdığım dillərdən birində danışan bir adama rast gələrəm. Yəqin mənim xaricdən olduğum bilinirdi, çünki məni ingiliscə salamlayırdılar: «Xoş gəlmisiniz».

Mən dönüb pastorı gördüm. «Bir az gözləyə bilərsinizmi?» — o, məndÿn soruşdu. — «Sizinlə danışmaq istərdim».

Onu fərəhlə gözlədim.

Hamı gedəndən sonra pastor və bir neçə gənc mənim suallarıma həvəslə cavab verirdilər. Bəli, onlar müəyyən azadlıq şəraitində öz imanlarını açıq şəkildə bildirirlər, hələ ki, partiyanın siyasəti ilə razılaşırlar. Bəli, onların kilsəsinin üzvləri kommunistlər ola bilər. Neyləməli, bu rejim xalq üçün o qədər çox şey edib ki, bəzi şeylərə sadəcə göz yummalı olursan. «Bəli, bu kompromisdir, — pastor çiyinlərini çəkərək dedi, — ancaq neyləmək olar?»

«Evdə hansı kilsəyə gedirsiniz?» — ingiliscə əla danışan bir oğlan soruşdu.

«Baptist kilsəsinə».

«Burada baptist kilsəsinə getmək istəyirsinizmi?»

«Çox istəyirəm».

O, kağız və qələm çıxararaq ünvanı yazdı. «Bu axşam orada xidmət olacaq», — o, əlavə etdi.

Həmin axşam, holland nümayəndəliyinin digər üzvlərindən sonsuz nitqlərin nə qədər darıxdırıcı olduğunu öyrənib yenə taksiyə oturdum, bu dəfə konkret ünvanla silahlanmışdım.

Mən gələndə ibadətin qızğın vaxtı idi. Burada adam az idi. Adamlar o qədər də yaxşı geyinməmişdilər və onların arasında yeniyetmələr yox idi. Lakin maraqlı bir şey baş verdi. Pastora xarici vÿtandaşın gəldiyini xəbər verdilər və məndən dərhal xahiş etdilər ki, kürsüyə qalxıb toplaşanların qarşısında çıxış edim. Mən heyrətləndim. Məgər onlarda bu barədə belə azadlıqdır?

«Almanca və ya ingiliscə danışan biri varmı?» — soruşdum; gələcəkdə tez-tez istifadə edəcəyim bir üsul tapdığım ağlıma da gəlmədi. Məlum oldu ki, burada almanca danışan bir qadın vardı. Onun köməyi ilə mən Dəmir pərdə arxasında ilk vəzimi oxudum. O, qısa idi və mənası da aydın idi: bax, mən, Dəmir pərdənin o biri üzündən olan məsihçi, kommunist ölkəsində sizin qarşınızda dayanaraq Müjdəni vəz edirəm.

Mənim kiçik müraciətimin sonunda pastor maraqlı bir şeyi dedi: «Sizə minnətdarlıq etmək istəyirik, — dedi, — burada olduğunuza görə. Hətta, heç bir söz deməsəydiniz belə, sadəcə sizi burada görmək bizim üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bəzən bizə elə gəlir ki, öz mübarizəmizdə biz tamam tənhayıq».

Həmin axşam, riyaziyyat kabinetindəki çarpayımda uzanaraq bu iki kilsənin nə qədər fərqli olduğunu düşünürdüm. Biri aydın şəkildə hökumətlə əməkdaşlıq siyasəti yürüdürdü, külli miqdarda insanları, o cümlədən gəncləri özünə cəlb edirdi. Digəri, hiss etdiyim kimi, tənhalıq yolu ilə gedirdi. Mən onların kilsəsində kommunist partiyasının üzvlərinin olduğunu soruşanda, cavab verdilər ki: «Əgər varsa da, biz bu barədə bilmirik». Mən o qədər çox şeyi və o qədər tez öyrənməliydim ki, bütün bunları mənimsəmək çox çətin idi.

Mən Polşada demək olar ki, bir həftə oldum! Nəhayət, Müqəddəs Kitab mağazasının açılacağı 21 iyul günü gəlib çatdı. Mən mehmanxanadan səhər tezdən çıxdım və tezliklə Yeni dünya kilsəsinə çatdım.

Saat doqquza yaxın küçədə tələsik gələn bir adam gördüm, o, mağazaya yaxınlaşıb açarı kilidə saldı.

«Sabahınız xeyir», — mən polyak dilində dedim.

O, dikəlib mənə baxdı. «Sabahınız xeyir», — o, tərəddüdlə cavab verdi.

«Siz ingiliscə və ya almanca danışa bilirsinizmi?» — mən ingiliscə soruşdum.

«İngiliscə, — o, ətrafına baxdı. — Gəlin».

Mağazanın sahibi işığı yandırıb pəncərələri açmağa başladı. O, işini görənə kimi mən özümü təqdim etdim. Mağaza sahibi gülümsədi. İndi onun növbəsi idi. O, mənə dükanını göstərdi: Müqəddəs Yazının müxtəlif qiymətlərə olan müxtəlif nəşrləri. Bütün müddət ərzində o, kim olduğumu öyrənmək məqsədi ilə məndən məlumat almağa çalışırdı.

«Nə üçün Polşaya gəlmisiniz?» — birdən o, soruşdu.

«Bir üzv əziyyət çəkimirsə, onunla birgə bütün üzvlər əziyyət çəkir», — mən Korinflilərə birinci məktubdan sitat gətirdim.

Dükanın sahibi diqqətlə mənə baxdı. «Biz əziyyət barədə danışmırıq, — dedi, — əksinə, sizə deyirəm, biz tam azad şəkildə Müqəddəs Yazını nəşr edərək yayırıq». Onun dediyi kimi, məsihçilərin rejimlə yaxşı münasibəttə olduğunu əks etdirən bir əhvalat danışmağa başladı. Müqəddəs Yazı dükanının işi barədə ölümündən öncə Stalinə məlumat verəndə, hətta o da gülümsəmişdi.

Bir dəfə, dükan sahibi danışırdı, onun dükanına iki məmur gələrək ona yazılı sərəncam gətirmişdi. Stalinin ad günü şərəfinə hər bir mağaza özünün ən yaxşı mallarının əhatəsində onun portretini asmalı idi.

«Əlbəttə, — dükan sahibi davam etdi, — mən sevinclə sərÿncamı icra etdim. Hər gün mağazaları gəzirdim və nəhayət, istədiyimi tapdım: Stalinin əllərini sinəsində birləşdirərək gölümsədiyi iri və rəngli portret. Mən bu portreti dükanımda asdım. Sonra ən bahalı Müqəddəs Yazını götürüb Məsihin qırmızı rənglə yazılmış sözləri olan səhifəni açıb Stalinin baxdığı istiqamətdə qoydum. Mənim sərgim hamının xoşuna gəldi, çünki tezliklə dükanın qarşısında camaat toplaşdı, hamısı da gülümsəyirdi. Polis də gəlib çıxdı. «Dərhal bunu yığışdırın!» — əmr etdilər. «Xeyr, cənablar, — cavab verdim. — Bunu edə bilmərəm, çünki hökumətin sərəncamı var».

Mən gülürdüm, dükan sahibi isə yox. Heç gözləri də gülümsəmirdi. Bu, mənim Dəmir pərdə arxasndakı məsihçi həyatımda vacib rol oynayan quru və ikiüzlü daşürəkliliklə ilk qarşılaşmam idi. Mən dükan sahibinin üzünün ciddi ifadəsinə uyğun olaraq cəld öz üzümə də belə ifadə verdim.

Biz söhbət edərkən dükana bir neçə alıcı gəldi. Bu kiçik dükana nə qədər alıcının gəlməsi mÿnə maraqlı idi. Biz tək qalanda dükan sahibindən digər kommunist ölkələrində belə mağazaların olması barədə soruşdum. «Haradasa var, haradasa yoxdur», — kitab rəflərindən tozu silərək cavab verdi. «Düşünürəm ki, Rusiyada Müqəddəs Yazı həqiqətən də azdır. Mənə Müqəddəs Yazı əzərində gəlir əldə edənlər barədə də danışıblar. Bir nəfər qaçaqmalçılıq yolu ilə kitabları Rusiyaya gətirir və elə baha satır ki, onların puluna motosikl ala bilir. Sonra bu motosikli Polşaya, Yuqoslaviyaya və ya Şərqi Almaniyaya gətirib elə sərfəli qiymətə satır ki, daha „çox kitab“ ala bilir. Ancaq, bu təbii ki, şayiələrdir».

Həmin günün bütün səhərini dükan sahibi ilə keçirdim və getmək vaxtı çatanda könülsüz olaraq sağollaşdım. Geri qayıdarkən gördüklərimi anlamağa çalışdım. Bax, bu mağaza bütün arzu edənlərə açıq şəkildə Müqəddəs Yazı satır, ancaq bu Hollandiyada tez-tez eşitdiyim qəddar təqiblər barədə məlumatla heç də uyğunlaşmırdı. Ancaq yenə də dostum özünü elə ehtiyatla aparırdı ki, sanki qanunsuz bizneslə məşğul olurdu. Dükanın ab-havasında elə bir gərginlik hiss olunurdu ki, bütün bunların elə də asan və sadə olmadığını sübut edirdi.

Ancaq yenə də mən gələrkən qarşıma qoyduğum məqsədə çata bilmədim. Mən küçədə açıq şəkildə öz «iyirmi altıəsgərciyimi» paylamaq və sonra nə baş verəcəyinə baxmaq istəyirdim.

Buna görə mən bir neçə gün dalbadal küçələrdə dayanır, rəngbərəng və şirəli meyvə-tərəvəzlərlə dolu bazarlarda gəzir, tramvaylarda gedir və hər yerdə öz bukletlərimi paylayırdım.

Əvvəllər heç vaxt tramvayda bu qədər adam getdiyini görməmişdim. Adamlar vaqonun salonunda, girəcəyində və pillələrində dayanmışdılar. Yadımdadır, bir dəfə arxa tərəfdə məni elə sıxmışdılar ki, broşürlərimin əzilməməsi üçün onları başımın özərinə qaldûrdım. Yanımda dayanmış kəndli qadın kitablarımı görəndə dedi: «Hə, hə, bu məhz bizim Polşaya lazım olan şeydir».

Bəli, məhz belə. Ancaq mən onun Şərqi Avropadan olan katolik, özümün isə Qərbli protestant olduğunu və dolu tramvayda sadəcə məsihçilər kimi rastlaşdığımızı bilirdim.

Günlər keçirdi. Heç kim bukletləri küçədə paylamağıma mane olmurdu. Mən belə gözlənilmÿz missioner eksperimentindən vəcdə gəlmişdim. Kitapçalarımı hər yerdə hamıya payladığımı hesab edirdim. Ancaq bir səhər məktəbimizin yaxınlığındakı əsgərlər haqqında düşünürdüm. Onlara kitabça vermək heç ağlıma gəlməmişdi, çünki onları görÿn kimi addımlarımı tezləşdirdim.

İnsan nə qədər kor ola bilər! Axı, mən bilməliydim ki, əynindəki paltara görə insana qiymət vermək olmaz. Festivalın bitməsi ərəfəsində qaravulda dayanmış bir qrup əsgərə yaxınlaşaraq hərəsinə bir kitabça verdim. Onlar əvvəl kitabçaya, sonra mənə, sonra isə bir-birnə baxdılar. Onlara hollandiyalı olduğumu bildirdim və məlum oldu ki, onlardan biri alman dilində danışır.

«Yəqin ki, amerikalıların işğalçılığı sizə çox pis təsir edir».

«Nəyə görə?»

«Amerikan hərbi-hava qüvvələrinin Hollandiyanı işğal etdiyinə görə».

Mən onlara Hollandiyanı heç kimin işğal etmədiyini demək olar ki, anlatmışdım, birdən bütün əsgərlər farağat vəziyyətində dayandılar. Yol boyu polyak dilində əmrlər verənzabit bizə yaxınlaşırdı. Əsgrlərdən altısı tez uzaqlaşdılar. Ancaq onların hamısının mənim kitabçalarımı gizlətdiklərini gördüm.

«Siz bu əsgərlərə nə verdiniz?» — zabit məndən almanca soruşdu.

«Bax bunu, cənab», — ona öz kitabçalarımdan birini verdim. Ona diqqətlə baxdı. Və yalnız iki saatdan sonra biz nəhayət ayrıldıq. Növbəti gün qrupumuz yola düşürdü və mən yola hazırlaşırdım. Biz vidalaşarkən zabit — o, provaslav ailəsindən idi, bizə Tanrı xeyir-duası və təhlükəsiz səyahət arzu etdi.

Varşavada olduğum son günün səhəri idi. Mən vaxtından əvvəl durub dan yeri söküləndə küçəyə çıxdım. Geniş prospektlərdən birində skamya tapıb oturdum, cib Müjdəsini açıb oxumağa başladım. Qəsdən belə tez çıxmışdım. Varşavada qarşılaşdığım hÿr bir adam üçün dua etmək istəyirdim. Həmin səhər uzun müddət olduğum yerləri və qarşılaşdığım insanları xatûrlayırdım. Üç bazar günü müddətində mən presviterian, baptist, roma-katolik, provoslav, reformat və metodist kilsələrində olmuşdum. Beş dəfə məndən toplantıda çıxış etməyimi xahiş etmişdilər. Mən Müqəddəs Yazı mağazasında olmuş, əsgərlərlə və zabitlə küçədə və tramvaydakı insanlarla söhbət etmişdim. Onlardan hər biri üçün dua edirdim.

Dua edərkən birdən musiqi səsi eşitdim.

Prospekt boyu mənə yaxınlaşırdılar. Bu, enerjili marş idi, oxuyan səslər bir-birinə qarışmışdı. Sonra mən onu gördüm — səfərimin kuliminasiya anı — festivalın zəfər paradını.

Bu, həqiqətən də, rejimin ağlagəlməz qüvvəsinin monumental nümayişi idi.

Onlar yaxınlaşırdılar gənc sosialistlər, — prospektlə üzüaşağı addımlayırdılar. Bir an da olsa onların məcbur getdiyinə inanmırdım. Onlar inandıqlarına görə gedirlər. Onlar hər sırada səkkiz nəfər olmaqla gedirdilər; sağlam, ruh yüksəkliyi ilə, təmiz təraş edilmiş və səliqəli. Onlar oxuyurdular və səsləri qışqırıq kimi səslənirdi. Onlar mənim yanımdan on dəqiqə, on beş dəqiqə müddətində keçirdilər, gənc kişi və qadınların sonsuz cərgələri…

Təsir çox əla idi. Bu, XX əsrin müjdəçiləri idi. Bu, öz xoş müjdələri barədə qışqıırmağa gəlmiş adamlar idi.

Onların xoş müjdəsinin məzmunu Tanrı haqqında köhnə fikirlərin, qədim inancların həqiqətdən uzaq olması idi. İnsan özü-özünün sahibidir, gələcəyi də öz əlindədir.

Biz, Qərbdə olanlar, hələ də mənim yanımdan keçib gedərək dəhşətli ritmlə əl çalan bu minlərlə cavana nə edə bilərik?

Onları öldürək? Bu təklifi nasistlər artıq irəli sürmüşdülər.

Onların çağırışını qəbul etmədən qalib gəlmələrinə imkan yaradaq? Mənim DHM-ə və onun missioner məktəbinə qarşı olan bütün hörmətimə baxmayaraq, deməliyəm ki, onlar bir dəfə də olsa heç kimi Dəmir pərdə arxasına göndərməmişdilər.

Bəs biz nə edək? Mən nə edim?

Dizlərim üstündəki Müqəddəs Kitab açıldı, zəif külək vərəqlərini oynatdı. Mən səhifələri saxlamaq üçün əlimi qoyanda gözüm Vəhy Kitabına sataşdı. Barmağım səhifənin üzərində elə qalmışdı ki, sanki hansı hissəni oxumaq lazım olduğunu göstərirdi. «Oyan, — barmaqlarımın altındakı Yazı deyirdi, — Ayıq ol və başqa ölümə yaxın olanları təsdiq et…»

Qəflətən, dünyaya göz yaşı pərdəsi arxasından baxdığımı anladım. Bəlkə Tanrı bu sözləri mənə ona görə deyir ki, burada, Dəmir pərdə arxasında, Onun əzab çəkən Kilsəsi həyat uğrunda mübarizə apararkən ömürlük xidmət edim? Bəlkə mənə hələ də burada mövcud olan qiymətli bir şeyi təsdiq etmək tapşırılıb?

Ancaq bu, ağlabatan deyil! Mən necə bacararam? Bildiyim qədər, o zaman 1955-ci ildə nəhəng missioner tarlasında bir nəfər də olsun missioner yox idi. Və mən tək adam, arxamda heç bir fond, heç bir təşkilat dayanmadan, elə bu dəqiqə yanımdan keçən nəhəng qüvvəyə qarşı nə edə bilərdim?

Qatarımız Amsterdama cədvəl üzrə vaxtında gəldi. Mən sərnişin kütləsi ilə birgə çıxdım, velvet şalvarım əvvəlki kimi cırıldayırdı, ancaq çamadanım Varşavaya gedərkən olduğundan daha yüngül idi.

Mən dərhal Vitteyə getmədim. Bunun əvəzinə Amsterdamdakı evlərində Uetstrlərlə görüşmÿk qərarına gəldim.

Əla ev idi. Qəşəng qəhvəyi kərpicdən tikilmiş ev ağaclar əkilmiş küçədə, çayın yaxınlığûnda yerləşirdi. Evin önündə mavi rəngli təptəzə «Folsvagen» dayanmışdı, bu barədə cənab Uetstra artıq mənə yazmışdı. Mən çamadanımı səkinin üstünə qoyub kiçik həyət qapısını açmağa çalışdım.

«Hə, oğlum, necədir, xoşuna gəlirmi?»

Mən çevrilib gülümsəyən cənab Uetstranı gördüm. O, dərhal məni sahilboyu gəzintiyə apardı.

«Yaxşı, bəsdir özünü təriflədin, — dedi, — ondansa, Polşaya necə getməyin barədə danış».

Günün qalan hissəsini Uetstrlərə səfərim barədə danışdım. O cümlədən, mənə qeyri-adi tərzdə əyan olmuş Yazı ayəsi barədə də danışdım.

«Ancaq mən nə isə iddia edə bilərəmmi? — soruşdum. — Məgər məndə hansısa qüvvə var?»

Cənab Uetstra başını yellədi. O razılaşdı ki, bir hollandiyalı onlara danışdığım sonsuz ehtiyacı təmin edə bilməzdi. Ancaq xanım Uetstra başa düşdü.

«Əlbəttə, heç bir qüvvə yoxdur! — fərəhlə dedi. — Ancaq sən bilmirsən ki, ən zəif vaxtımızda Tanrı bizdən daha yaxşı istifadə edir? Bəlkə bu, sən yox, Dəmir pərdə arxasındakı həyat barədə planları olan Müqəddəs Ruhdur? Sən isə qüvvə barədə danışırsan…»

Mənim Vitteyə qayıdışım xoş bir təsadüflə bağlı oldu.

Bütün axşamı qonşularımız suallarla gəlirdilər, çünki 1955-ci ildə Qərbdən olan insanlar təzə-təzə Dəmir pərdə arxasına gedirdilər və kommunist dünyası sirli bir dumana bürünmüşdü. Və nəhayət, sonuncu qonaq taxta ayaqqabılarını qapının önündə taqqıldadıb getdi, hamı yatmağa hazırlaşdı. Mən əlimi demək olar ki, boş olan çamadana uzadıb Korneliusun ardınca çardağa gedən pilləkənə yönəldim.

«Bir dəqiqə, Andi», — Geltye dedi.

Mən dayandım.

«Sənə nəsə göstərmək istəyirik!»

Pilləkandan enib Geltyenin ardınca nə vaxtsa valideynlərimin yataq otağ olmuş yerə keçdik. Burada hər şey vəfat etmiş yaxınlarımı xatırladırdı. Mən yorğan altında Basıncansız bədənini, müharibənin son aylarında başını yastıqdan qaldırmağa belə taqəti olmayan anamı xatırladım…

«Atamız üçün sarayın üstündə otaq tikmişik, — Geltye dedi, — buna görə buranı sənə vermək qərarına gəldik».

Mÿnim nəfəsim təngidi. Hətta ən cəsarətli xəyallarımda belə öz otaüım olacağını təsəvvürümə gətirmirdim. Ari və Geltyenin mənə bu hədiyyəni etmək üçün hansı fədakarlığa getdiyini təsəvvür edirdim.

«Evlənənə qədər!» — atam qonaq otağından qışqırdı. Atam 27 yaşlû oğlunun subaylığın daşını atması vaxtının çatdığına tez-tez işarə vururdu. «Evlənənə qədər!»

Mən təşəkkür sözlərini çətinliklə tapdım. Həmin axşam, hamı yatandan sonra qapını bağlayıb otaqda gəzir, mebellərə baxırdım.

«Oturacağa görə çox sağ ol, İlahi. Çox sağ ol». Özümə yazı masası edəcəyəm. Mən onu burada qoyub öz otağımda oturacağam, oxuyacağam, işləyəcəyəm, planlar quracağam.

Evə qayıtmağımdan bir həftə keçməmiş dəvətnamələr gəlməyə başladı. Kilsələr, klublar, mülki təşkilatlar və məktəblər hamı Dəmir pərdə arxasındakı həyat barədə öyrənmək istəyirdi.

Mən bütün dəvətləri qəbul etdim. Çıxışlarıma görə mənə təklif edilən pula ehtiyacım vardı. Ancaq bundan başqa daha vacib bir səbəb vardı. Hanssa bir tərzdə hiss edirdim ki, məhz belə, insanların qarşısında çıxış etməklə, bundan sonra nə ilə məşğul olacağımı daha tez anlayaram.

Harlemdəki kilsəlÿrdən biri mənim «Dəmir pərdə arxasında məsihçilərin həyatı» barədə danışacağım haqda şəhərin hər yerində elanlar asmışdı. Bir şəhərə üçhəftəlik səfərimdən sonra bu mþvzuda heç vaxt danışmırdım. Lakin bu reklam böyük dinləyici kütləsini cəlb etmişdi və zal ağzına qədər dolu idi. O, həm də bir qrup kommunisti cəlb etmişdi.

Mən onları dərhal tanıdım: onlardan bəziləri mənimlə birlikdə Varşavada olmuşdular və mən qəribə bir vəziyyətə düşdüyümü düşünürdüm. Ancaq nə mənim çıxışım zamanı, nə də auditoriyaya sual vermək icazə veriləndə onlar heç bir fəallıq göstərmədilər. Ancaq toplantıdan sonra bir qadın mənə yaxınlaşdı. O, varşavada olan gənclər nümayəndəliyinin rəhbəri idi.

«Danışdıqlarınız mənim xoşuma gÿlmədi» — dedi. «Çox təəssüf edirəm. Düşünürəm, doğrudan da bu sizin xoşunuza gəlməyə bilərdi».

«Siz vəziyyəti qismən işıqlandırdınız, — dedi. Yəqin siz hər şeyi görməmisiniz. Siz daha çox yerlərə getməli, başqa şəhərlərdə olmalı və çox sayda rəhbərlərlə görüşməlisiniz».

Heç nə cavab vermədim. O, nə demək istəyir?

«Başqa sözlə desək, ora bir daha getməlisiniz və mən məhz bunu sizə təklif etmək istəyirəm, — mən nəfəsimi qısdım, — iş ondadır ki, Çexoslovakiyaya getmək üçün Hollandiyadan on beş nəfər adam seçməyi mənə tapşırıblar. Biz orada dörd həftə olacağıq. Oraya tələbələr, professorlar, mətbuat nümayəndələri gedəcəklər, bundan başqa biz kilsədən də kiminsə getməsini istərdik. Getmək istəyirsinizmi?»

Bu yenidənmi Tanrının əlidir? Qarşımda daha bir qapı açılırmı? Mən yenə də maddi təminat məsələsi ilə bağlı Tanrı qarşısında durmalı idim. Bu səfərə getməyə pulum yox idi. «Əgər Sən mənim getməyimi istəyirsənsə, İlahi, — beynimdən qəflətən belə bir fikir keçdi, — Sən Özün məni pulla təmin edəcəksən».

«Çox sağ ol, — ucadan dedim, — ancaq mənim belə səfərə getməyə imkanım yoxdur, çox heyf». Mən görüşə gətirdiyim Varşava şəkillərini toplamağa başladım. Qadının baxışlarının mənə zilləndiyini hiss edirdim.

«Eybi yox dedi, — dedi, — biz bu məsələni yoluna qoya bilərik». Mən ona baxdım: «Siz nəyi nəzərdə tutursunuz?»

«Yol xərclərini. Bu sizə heç neçəyə başa gÿləcək».

Növbəti bir neçə ay mənim üçün cansıxıcı keçirdi. Polşa və Çexoslavakiyaya səfərim demək olar ki, öz-özünə, mənim müdaxiləm olmadan baş tutmuşdu. Ancaq indi, mən bu ölkələrə bir daha getmək istəyəndə və ya Dəmir pərdə arxasındakı digər ölkələrə səfərə çıxmaq arzusunda olanda, çoxsaylı bürokratik əngəllərlə üzləşdim: anketlər, uzadıılmalar, üç nüsxədə olan blanklar, ancaq viza ala bilmirdim.

Hətta, kiçik otağım belə mənim üçün problem yaradırdı. Çexoslavakiyada olarkən onu tez-tez xatırlayırdım, evə tez qayıtmaq istəyirdim. Amma indi, əvvəllər heç vaxt üzləşmədiyim bir şeylə üzləşdim. Bəlkə də iş otağın rahatlığında idi, sanki o mənə tənhalığımı xatırladırdı.

Bütün günü bu otaqda oturaraq konsulluqlara göndərmək üçün məktublar tərtib edir və mənimlə yalnız otağımı yox, həyata baxışlarımı da bölüşən həyat yoldaşı barədə düşünürdüm. Daha xoş günlərdə öz-özümə bölürdüm: missioner işi gözəl qız üçün o qədər də əlverişli təklif deyildi, mənim xəyallarımdakı qız isə çox gözəl idi. Bu gözəl qız mənim can atdığım missiya barədÿ nə deyə bilərdi? Axı mən ona yalnız ayrılıq, məxfilik və qeyri-müəyyənlik təklif edə bilərdim. Bu mənim dəlillərim idi, xəyallarımdakı qız isə bu çətinliklər barədə heç vaxt danışmırdı.

Digər bir problem pul idi. Nə Geltye, nə də Ari bu mövzuda heç vaxt danışmasalar da, evin saxlanılmasında istifadə olunan xərcləri ödəmədə iştirak etməyə borclu olduğumu bilirdim. Tezliklə holland jurnalı «Kracht Van Omhooq» mənim Dəmir pərdə arxasındakı macəralarım barədə silsilə məqalalər yazmağımı xahiş etdi. Mənim yazıçılığa meylim yox idi, buna görə də təklifə cavab vermədim lakin indi, boş pul kisəsi ilə əldəqayırma yazı masasının arxasında oturarkən mənə elə gəldi ki, Tanrı dedi: «Kracht Van Omhooq» üçün məqalələr yaz».

Bu əmr məni heyrətləndirdi. Yəqin ki, iş mənim həmin an dua etdiyim pulda deyildi: jurnal mənə pul təklif etmirdi.

Lakin məndə belə bir hiss vardı ki, bunu təcili olaraq etmək lazımdır, mən itaət edərək əyləşib nəinki Polşada, hətta Çexoslavakiyada da gördüklərim barədə yazdım. Səhəri gün bu məqalələri bəzi şəkillərlə birgə jurnala göndərdim. Redaktor təşəkkür cavab göndərdi, ancaq təxmin etdiyim kimi, heç bir qonarar yox idi və mən dərhal bu hadisəni unutdum.

Bir urün səhər bu jurnaldan yenidən məktub aldım. Redaktor yazırdı ki, nəsə qəribə bir şey baş verir. Mən məqalələrin heç bir yerində maddi çətinliklər barədə və həmin yerlərə bir daha gedəcəyim barədə heç nə yazmamışdım, ancaq Hollandiyanın hər yerindən oxucular mənim adıma pul göndərməyə başlamışdılar. Onlar çox göndərmirdilər, həmişə bir neçə quldyen olurdu və redaktor bu pulları hara göndərmək barədə soruşurdu.

Mənim maddi təminatımın ən heyrətamiz hissəsi beləcə başladı. Naməlum dostlarımın ilk ianələri böyük deyildi, çünki ehtiyaclarım da az idi. Mən evin xərclərində Geltyeyə kömək etmək istəyirdim, köhnə pencəyim lap süzülmüşdü, Antoninə çex Möqəddəs Yazısının nüsxəsini gönlərməyə söz vermişdim. Bu ehtiyacların ödənilməsi üçün «Kracht Van Omhooq» oxucularından az miqdarda pul alırdım. Ancaq işim genişlənib daha böyük ehtiyaclar yarananda, oxuculurdan gələn pul da artdı. Və yalnız illər ötdükdən sonra Tanrı digər maliyyə kanalları açdı.

Ancaq «Kracht Van Omhooq» — la əməkdaşlıq edərkən puldan daha qiymətli bir şey alırdım. Bir səhər Amersport kəndindəki dua qrupunun liderindən mənə məktub gəldi. Oralda deyilirdi ki, Müqəddəs Ruh onları mənimlə əlaqə yaratmağa yönəltmişdir — onlar bunun nə üçün olduğunu bilmirdilər, — və mən Amersporta gələ bilərəmmi?

Bu məni maraqlandırdı. Müqəddəs Ruh insanların hərəkətlərini belə istiqamətlÿndirirsə, mən bu barədə təfsilatı ilə bilmək istərdim. Mən Amersporta yollandım. On iki nəfər kişi və qadından ibarət qrup “arl de Qraf” adlı şəxsin evində görüşürdülər. Əvvəllər heç vaxt belə qrupla görüşməmişdim. Getdiyim digər dua qruplarında olduğu kimi, burada Müqəddəs Yazını öyrənmək üçün lideri və mövzusu olan proqram yox idi, vaxtlarının çox hissəsini onlar sadəcə dinləyirdilər. Bəzən onlar ucadan dua edirdilər, ancaq müəyyən növbə olmadan. Bu dualar, düşünülmüş bağışlanmadan daha çox, Tanrıya olan sevgi qığılcımlarına bənzəyirdi. Sanki bu otaqdakı hər bir adam Tanrının çox yaxında olmasını hiss edirdi və bundan qürrələnərək heç nə istəmirdi, heç nəyə ehtiyacı olmurdu, sadəcə gizlədə bilmədiyi sevincini izhar etmək istəyirdi.

Bəzən qrupdan kimsə açıqca nəsə eşidirdi: qeybdən gələn hansısa göstərişləri, hansısa məlumatı. Bu da ucadan deyilirdi. «Amerikada Yosta ananın bu gün dualarımıza ehtiyacı var». «Bu dəqiqə Stefye üçün etdiyimiz dualara cavab verdiyinə görə Sənə təşəkkür edirik». Duanın bu yeni növü məni də cəlb etdi ki, qrupun digər üzvləri getməyə hazırlaşanda, xanım de Qraf mənim üçün hazırladığı otağa məni aparanda dolabın üstündəki saata zorla inandım: saat səhər beşin yarısını göstərirdi.

Bir neçə gündən sonra mən «Kracht Van Omhooq» üçün yeni məqalənin üzərində işləyərkən Geltye otağımın qapısını döydü.

«Andrey, sənin yanına gəliblər. Mən bu adamı tanımıram». Eyvana çıxıb Karl de Qrafı gördüm. Təəccüblənərək, «Salam», — dedi.

«Xoş gördük, Andi. Sən avtomobili idarə edə bilərsən?»

«Avtomobili idarə etmək?»

«Hə də, sərnişin avtomobilini».

«Yox, — heyrətlə cavab verdim, — bacarmıram».

«Dünən axşam dua edərkən sənin barəndÿ Tanrıdan vəhy aldıq. Sən mütləq maşın sürməyi öyrənməlisən».

«Axı, niyə? — soruşdum — yəqin ki, mənim heç vaxt maşınım olmayacaq».

«Andrey, — cənab de Qraf dərrakəsi iti olmayan tələbə ilə danışırmış kimi səbirlə dedi, — mən məntiqi dəlillər gətirməyə hazırlaşmıram. Sadəcə olaraq sənə Tanrının xəbərini çatdırıram». Bu sözləri deyib çevrilərək onu gözləyən maşûna tərəf getdi.

Maşın sürməyi öyrənmək barədə fikir o qədər ağlabatmaz idi ki, mən bu yolda heç bir şey etmədim. Lakin bir həftədən sonra o, yenə də gəldi.

«Sən artûq maşın sürməyi öyrənməyə başlamısan?»

«Hələ y-y-yox».

«Sən itaətin nə qədər vacib olduğunu hələ anlamamısan? Görünür səni özüm öyrətməli olacağam. Otur».

Həmin gün mən, on bir il əvvəl hərbi nəqliyyatdakı uğursuzluğumdan sonra ilk dəfə olaraq sükan arxasına əyləşdim. Cənab de Qraf yenə də və yenə də gəlirdi və o, o qədər istedadlı müəllim idi ki, bir neçə həftdən sonra mən ilk cəhddən imtahanı uğurla verdim. Bu, Hollandiyada nadir hadisə idi. Ancaq maşın sürməyi öyrənməyimin nə üçün lazım olduğunu heç cür anlaya bilmirdim. Axı mənim heç velosipedim də yox idi. Lakin cənab de Qraf bu barədə müzakirə aparmaqdan imtina edirdi. «İtaətdə xüsusi sevinc var, — dedi, — Tanrı nə döşündüyünü isə sonralar izhar edəcək».

İrəlidə yuqoslav sərhədi uzanırdı. Həyatımda ilk dəfə olaraq kommunist ölkəsinə hökumətin maliyyələşdirdiyi qrup və müşaiyətçi olmadan daxil olurdum.

Kiçik «Folsvagen»imi sərhəd yaxınlığında, kiçik kəndin kənarında saxlayıb bir daha hər şeyi diqqətlə yoxladım.

1957-ci ildə Yuqoslaviya hökuməti ölkəyə gələnlərə özləri ilə yalnız şəxsi əşyalar gətirməyə icazə verirdilər. Yeni və ya çox miqdarda olan hər şey şübhəyə səbəb olurdu, çünki bütün ölkədə qara bazarla mübarizə gedirdi. Miqdarından asılı olmayaraq bütün nəşrlər sərhəddə müsadirə olunurdu, çünki xarici təbliğat kimi qiymətləndirilirdi. Və indi mən kitabçalar və Müqəddəs Yazılarla dolu olan maşının yanında dayanmışdım. Gömrükçülərin yanından necə keçim? Və burada mən ilk dÿfə olaraq, Tanrı qaçaqmalçısı duası ilə Rəbbə üz tutdum:

«İlahi, maşının yük yerində yazılar var, onları sərhəddin o biri tərəfindəki övladlarına vermək istəyirəm. Sən yerdə olanda kor gözlərə nur verirdin. İndi isə mən dua edirəm ki, Sən görən gözləri kor edəsən. Gömrükçülərə görməməli olduqlarını görməyə imkan vermə».

Beləliklə, bu dua ilə silahlanaraq, mühərriki işə salıb sərhəddə tərəf getdim. Mənim maşınımı görərkən sevinən və təəccüblənən iki məmur göründü. Düşündüm ki, bu yoldan nə qədər adam keçir? Pasportuma necə baxdıqlarını görüb başa düşdüm ki, mən yəqin onların gördüyü ilk hollandiyalı idim. Onlar mənə alman dilində bəzi formal işləri icra etdikdən sonra gedə biləcəyimi dedilər.

Zabitlərdən biri mənim düşərgə avadanlığımla maraqlandı. Kitabçalar yataq torbasına bükülmüşdülər. Çadırın içində isə ədbiyyatla dolu olan bütöv qutular vardı.

«İlahi, qoy bu gözlər heç nə görməsin».

«Sizin təqdim etməyə nəyinizsə varmı?»

«Bəli, məndə pul, saat və fotoaparat…»

Digər gömrükçü maşının içinə baxdı. Məndən çamadanı çıxarmağı xahiş etdi. Lakin orada, əşyalarımın arasında kitabçalar gizlədilmişdi.

«Bəli, əlbəttə, cənab», — dedim. Ön oturacağı əyib çamadanı çıxartdım, yerə qoyub qapağını açdım. Məmur üstdəki köynəkləri qaldırdı. Düz onların altında, indi isə lap göz qabağında iki yuqoslav dilində: xorvat və sloven dillərində kitabçalar cərgə ilə düzülmüşdü. Bu vəziyyətdə Tanrı nə edəcəkdi?

«İlin bu vaxtı üçün sizdə quruluqdur», — çamadanı yoxlayana baxmadan digər məmura dedim. Və hava haqqında danışmağa başladım. Mən ona öz vətənim haqqında danışaraq sahildə həmişə nəmişlik olmasını bildirdim. Sonra, daha gərginliyə dözə bilməyərək boylandım. Birinci zabit çamadana heç baxmırdı da. O, bizim söhbətə qulaq asırdı. Ona tərəf çevriləndə o, sanki ayılıb mənə baxdı.

«Baxış üçün daha nəsə təqdim edə bilərsinizmi?»

«Ancaq xırda-xuruş», — dedim. Kitabçalar, əslində, həqiqətən də xırda-xuruş idi.

«Buna vaxtımız sərf etməyək», — gömrükçü dedi. O, başı ilə çamadanımı bağlaman işarəsi verdi və pasportumu qaytardı.

Mənim ilk dayanacağım Zaqrebdə oldu. Məndə Cəmil adlandıracağûm bir məsihçi liderin ünvanı vardı. Onun ünvanını mənə Hollandiyanın Müqəddəs Yazı cəmiyyətində vermişdilər, çünki əvvəllər Cəmil böyük miqdarda Müqəddəs Yazı sifariş edərdi. Lakin 1945-ci ildə Tito baş nazir olandan sonra onun barəsində heç nə eştiməmişdilər. Onun kþhnə ünvanında yaşamasına ümidim yox idi, ancaq başqa seçimim olmadığına görə ona ehtiyatla bir məktub yazaraq martın sonunda onun yanına bir hollandiyalının gələcəyini xəbər verdim. İndi onu tapmaq ümidilə Zaqrebə gəldim.

Yuqoslaviyada məsihçilərlə ilk görüşümdə baş verən möcüzələr barədə danışmaq üçün məktubumla əlaqədar nə olduğunu izah etməliyəm, baxmayaraq ki, bütün bunlar barədə mən sonralar öyrəndim. Məktubum ünvanına çatmışdı, ancaq Cəmil çoxdan başqa yerə köçmüşdü. Yeni sakin onun harada yaşadığını bilmirdi, buna görə də məktubu poçta qaytardı. Cəmili axtarana qədər məktub orada iki həftə qalmışdı. Mən Yuqoslaviyanın sərhəddini keçdiyim gün məktub ünvanına çatmışdı. Cəmil onu oxuyub heyrətlənmişdi. Bu naməlum hollandiyalı kimdir? Onunla görüşmək təhlükəli deyil ki?

Nə isə eləməli olduğunu hiss edərək Cəmil tramvaya əyləşib köhnə ünvanına getmişdi. O, köhnə yaşayış yerinə çatıb səkidə duraraq nə etməli olduğunu düşünürdü. Hollandiyalı gəlibmi və onu burada soruşubmu? Yeni sakinə yaxınlaşaraq şübhəli bir hadisəni — onu, Cəmili hansısa bir xarici vətandaşın axtardığını deməyə dəyərmi? Bəs nə etməli?

Elə bu an mən səkinin kənarına çatdım. Mən Cəmildən iki fut aralıda maşından düşdüm, o məni əlbəttə ki, maşının nömrə nişanından tanımışdı. O, əlimdən tutdu və öz əhvalatlarımızı bir-birimizə danışdıq.

Cəmil xaricdən gəlmiş məsihçini öz þlkəsində gördüyündən sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O, mənim Polşada etdiklərimi təkrar etdi. Yalnız mənim «iştirakım» onlar üçün çox əhəmiyyətli idi. Onlar özlərini elə təcrid edilmiş, elə tənha hiss edirdilər ki, əlbəttə, o mənə ölkədəki digər imanlılarla əlaqə yaratmaqda kömək edəcəkdir. O, mənimlə tərcüməçi kimi işləyə biləcək adam tanıyır. Beləliklə, bir neçə gündən sonra mənim bələdçim və tərcüməçim olan Nikola adlı gənc tələbə gələcəyin mühəndisi ilə birgə yuqoslav məsihçilərinə «salamlarımı» çatdırmaq üçün mavi «Folsvagen»ə əyləşdik.

Dəmir pərdə arxasına ilk avtomobil səyahətim zamanı əvvəllər heç düşünmədiyim enerjiyə malik olduğumu aydınlaşdırdım. Mənə əlli günlüyə viza vermişdilər. Yeddi həftə dalbadal mən vəz edir, öyrədir, ruhlandırır və Kÿlamû yayırdım. Əlli gün ərzində səksəndən artıq yığıncaq keçirdim, bəzən bir bazar gönö ərzində altı dəfədən artıq çıxış etməli olurdum. Mən böyük kilsələrdə, kəndlərdə, ucqar fermalarda vəz edirdim. Mən şimalda açıq, kommunistlərin təsirinin xüsusilə güclü olduğu cənubda isə gizli şəkildə danışırdım.

İlk baxışda düşünmÿk olardı ki, Yuqoslaviyada kilsə heç təqib olunmur. Hər dəfə yeni bölgəyə gələndə mən polis məntəqəsində qeydiyyatdan keçməli idim, lakin mən imanlılarla hətta onların evində belə azad şəkildə görüşürdüm. Kilsələr açıq fəaliyyət göstərirdi. Bir müddətdən sonra mən «salamlarımı» çatdırmaqdan əl çəkərək, gizlənmədən vəz etməyə başladım. Heç kim etiraz etmirdi. Əsas sərhədboyu ərazilərdə yerləşən müəyyən vilayətlərdən başqa, mən ölkə daxilində maneəsiz hərəkət edə bilərdim və hökumət məmurları mənim fəaliyyətimə nazarət etmirdilər.

Bu, heç mənim düşünmədiyim azadlıq idi. Ancaq Yuqoslaviyanı az-çox tanıyandan sonra hökumətin imanlılara necə təsir göstərməsini anladım. İdarəedici sinfin əsas diqqəti uşaqlara yönəlmişdi. Onlar qocaları rahat buraxmışdılar, ancaq gəncləri kilsədən uzaq tutmaq üçün hər şey edirdilər.

Nikola ilə olduğumuz ilk kilsələrdən biri roma katolik kilsəsi Zaqreb yaxınlığındakı kiçik kənddə yerləşirdi. Mən diqqət yetirdim ki, bütün kilsədə iyirmi yaşdan aşağı bir nəfər də olsun yoxdur və Nikoladan bu barədə soruşdum. Cavabında o məni on yaşlı oğlu olan qadına təqdim etdi.

«İosifin nə üçün kilsədə olmadığını Andrey qardaşa danış» — Nikola xahiş etdi.

«Nə üçün mənim İosifim kilsədə deyil?» — qadın yenidən soruşdu. Onun səsi kədərlə dolu idi: «Çünki mən savadsız kənd qadınıyam. Müəllim isə oğluma deyir ki, Allah yoxdur. Onlar mənim oğluma deyirlər: bəlkə sənin anan başqa cür hesab edir, ancaq biz sənin ondan daha yaxşı bilirik, elə deyilmi? Ananın savadı olmadığını unutma. Biz ona güləcəyik» Bəs nə? Mənim İosifim kilsədə yanımda deyil. Onlar mənə güldülər».

Bir neçə gündən sonra digər şəhərdə biz məsihçi ailəsində olduq. Evin yanında toz içində oynayan bir qız gördüm.

«Nə üçün o, məktəbdə deyil?» — Nikoladan soruşdum.

Qızın anası onun əhvalatını bizə danışdı. Evdə nahardan əvvəl Marta Tanrıya dua edərək minnətdarlığını bildirməyə adət etmişdi. Məktəbdə səhər yeməyinin vaxtı çatanda Marta düşünmədən həmişəki kimi ucadan dua etmişdi. Müəllim qəzəblənmişdi. Bizi bu yeməklə kim təmin edir, Tanrı, yoxsa hökumətin təyin etdyi adamlar? «Bu axmaqlıqdır, Marta. Sən başqa uşaqlara mənfi təsir göstərirsən».

Ancaq onun bu adəti elə möhkəmlənmişdi ki, növbəti gün Marta yenə də yeməyə görə Tanrıya ucadan dua etdi və bu dəfə onu məktəbdən xaric etdilər.

Lakin yalnız Makedoniyada biz kilsəyə gedən adamların əsl qorxusunu gördük. Burada Yuqoslaviyanın altı ştatından ən kasıbında kommunist partiyası xüsusilə güclü idi. Ölkənin bu hissəsində bizim ilk toplantımız səhər saat ona təyin olunmuşdu. Ancaq biz kilsəyə gələndə, orada bircə nəfər də yox idi.

«Heç nə başa düşmürəm, — pastordan aldığımız məktubu çıxardaraq Nikola dedi, — əminəm ki, biz dəqiq ünvana gəlmişik».

Saat on birdə gözləməyin artıq mənasız olduğu qərarına gəldik. Maşınımızın dayandığı küçəyə çıxdıq. Biz getməyə hazırlaşanda yanımızdan kənd sakinlərindən biri keçdi və mənim əlimi sıxaraq bizə Tanrı xeyir-duası arzulamaq üçün dayandı. Mən yenidən maşının qapısını açmaq istəyəndə bizə digər bir sakin yaxınlaşdı və hər şey yenidən təkrar olundu. Həmin səhər qırx beş dəqiqə ərzində bütün kənd camaatı bizim yanımızdan keçir və tam təsadüfən xaricdən gəlmiş vaizlə rastlaşır və fərəhlə salamlaşıb onun əlini sıxırdılar.

Hətta, Nikola da nə baş verdiyini və bunu necə izah etməyi anlamırdı. Bir neçə gündən sonra Makedoniyanın digər bir kəndində görüşümüz təyin olunmuşdu. Saat səkkizə təyin olunmuş toplantıdan əvvəl pastor bizi nahar etməyə dəvət etmişdi. Səkkizə beş dəqiqə qalmış mən kilsəyə getməyin vaxtı çatdığını bildirdim.

«Yox, — o, pəncərədən baxıb dedi, — hələ vaxt deyil».

Saat 8.15-də mən yenə də pastora vaxtı xatırlatdım. «Adamlar yəqin yığışıb gözləyirlər».

«Yox, hələ vaxt deyil». Və yenə də gördüm ki, o, cavab verməzdən əvvəl pəncərədən baxdı.

8.30-da pastor nəhayət ki, pəncərəyə yaxınlaşıb qaranlığa nəzər saldı və başı ilə işarə verdi.

«İndi getmək olar, — dedi, — bilirsinizmi, qaranlıq düşməyincə camaat kilsəyə getməyəcək. Məsələ bizim qanunsuz bir iş tutmağımızda deyil. Sadəcə olaraq, ehtiyatlı olmaq lazım gəlir».

Və onda mən bütün Makedoniyada müşahidə edilə bilən bir səhnə gördüm. Hər yerdə qaranlıqdan yandırılmış nöyüt lampalarının işığı görünürdü. Kəndlilər iki-bir, üç-birtarlanın içi ilə asta-asta gedir və hər biri əlində lampa aparırdı. Sonra yeganə yol boyu gil evciklərdən çıxmış şəhər sakinləri üzlərinin kölgədə qalması üçün fÿnÿrlÿrı aşağı salaraq gedirdilər.

Onları kilsə binasının içində asanlıqla tanıya biləcəklərindən narahat olmurdular; orada hamı eyni dərəcədə risk edirdi.

Lampaları divarlardakı xüsusi qarmaqlardan asdılar və zala xoş və isti işıq yayıldı. Həmin axşam mən Nikodim barədə danışırdım, o, gecədən xeyli keçmiş Məsihin yanına gəlmişdi ki, Xilaskara suallar versin. O da Tanrını gecə pərdəsi altında axtarmağa qərar vermişdi. Lakin bu, əsas deyil. Vaxt və zaman həmişə deyəcək ki, Tanrıya tərəf ilk addımı necə ataq. Həmin axşam xarici vaizi dinləmək üçün iki yüzdən artıq adam gəlmişdi. Onlardan səksən beşi bu hadisədən istifadə etdilər ki, keçmiş həyat tərzlərindən əl çəkərək yeni yola çıxsınlar, baxmayaraq ki, bu yol hələlik qaranlıqdan keçirdi.

Makedoniyanın digər kəndində bizim polislə ciddi qarşılaşmamız oldu.

Mən Nikolaya, yalnız iri şəhərlərdə yaşayan məsihçilərlə yox, həm də kiçik kəndlərdə yaşayanlarla tanış olmaq istədiyimi dedim. Nosaki kiçik yaşayış məntəqəsi idi və oraya düşmək demək olar ki, mümkün deyildi.

Biz özümüzlə Makedoniyada yolu göstərən və Nikolanın demək olar ki, tanımadığı ikinci bələdçini götürmüşdük. Bu gözəl məsihçini hamı «dayı» çağırırdı. İndi dayı tarladan keçən iki cığırı göstərib bunun Nosakiyə gedən yol olduğuna bizi inandırdı. Yol getdikcə pisləşirdi, maşın artıq yumşaq torpağa ilişməyə başlamışdı. Nəhayət, biz yenicə şumlanmış tarlaya çatdıq.

«Bu da sənə yol, — dedim. — Hələ çox getməliyik, dayı?»

«Biz artıq gəlmişik!» — uzaqdan ağaclığı göstərib dedi.

Maşından çıxıb tarladan piyada keçdik və Nosaki adlı gil evciklər toplusuna çatdıq. Orada kilsə olmalı idi, ancaq biz məbdə bənzəyən heç nə görmürdük. Nikola adamlardan soruşdu və məlum oldu ki, kənddə həqiqətən də kilsə vardı, lakin ora yalnız bir nəfər gəlirdi. Bu, dul qadın Anna idi, evini kilsəyə çevirmişdi, lakin buraya heç kim getmirdi.

Biz Annagilə getdik. O, Nosakiyə missioner gəldiyini biləndə təəccüblənmişdi.

«Lakin mənə təəccüblənmək lazım deyil, — o, öz-özünün səhvini düzəltdi. — Məgər mən kömək barədə dua etmirdimmi?»

Anna bizə öz kilsəsini göstərdi. Şəxsi evlərdə dini toplantılar keçirmək qadağan edilmişdi, buna görə də Anna sadəcə otaqlardan birini bağlayıb qapısına «Dua evi» yazılmış lövhə vurmuşdu. O, bu lövhəni asanda kəndin partiyaçıları təəccüblənmişdilər, lakin heç kim etiraz etməmişdi. Axı Anna bu axmaq inamlarında yalqız idi və heç kimə zərər vura bilməzdi.

Lakin indi onlara vaiz gəlmişdi. Bu xəbər bütün kəndə yayıldı. Burada demək olar ki, heç kim nəinki xariciləri, heç Yuqoslaviyanın digər yerlərindən olan sakinləri də heç vaxt görməmişdilər.

Bilmirəm bəlkə də bu, sadəcə maraq idi, lakin qaranlıq düşdükdən sonra tarlalar canlandı və Annanın evinə tərəf işıqlar hərəkət etməyə başladı. Biz himn oxumaqdan başladıq, sonra gələnlərə Müjdə əhvalatlarından danışdıq, çünki Anna gənc nəslin Müjdə barədə heç nə bilmədiyini demişdi. Biz ikinci himni oxuyarkən qapını bərkdən döydülər.

Hamı oxumağını kəsdi.

Anna qapını açdı, kandarda polis geyimində olan iki nəfər dayanmışdı. Onlar otağa daxil olaraq uzun müddət toplaşanların üzlərinə nəzər saldılar. Sonra yan divara tərəf keçdilər ki, adamları daha yaxşı görsünlər. Sonra dəftərçələrini çıxardıb adları yazmağa başladılar. Bu işi bitirdikdən sonra Nikolaya və mənə bir neçə sual verib getdilər.

Bundan sonra toplantıdakı əhval-ruhiyyə əvvəlki kimi olmadı. Bəzi kəndlilər dərhal evə getdilər. Digərləri yerində qaldı, ancaq daha əvvəlki həvəs yox idi. Mən tövbə üçün irəli çıxmağa dəvət edəndə bir neçə nəfərin çağırışa cavab verdiyini görüb heyrətləndim.

«Siz bu gün gördünüz ki, Məsihin ardınca getmək nə deməkdir, — dedim. — Məsihçi olmaq istədiyinizə əminsinizmi?»

Bəli, onlar şübhə etmirdilər. Beləcə həmin axşam kiçik bir kilsə yarandı, ancaq ona böyümək üçün imkan vermədilər. Bir ildən sonra hökumətin onu məhv etdiyini Nikola mənə yazdı. Bizə kömək etdiyinə görə «dayı» ölkədən sürgün edilmişdi. İndi o, ABŞ-da, Kaliforniyada yaşayır. Annanın dua evi bağlanıb.

Nikolanın özünü isə Zaqrebdə məhkəməyə çağırmışdılar ki, həmin axşam baş vermiş əhvalatları izah etsin. Hakim ona əlli dollar məbləğində cərimə təyin etmişdi. Nikola canını yaxşı qurtarmışdı. Özü belə hesab edirdi ki, yalnız tələbə olması onu daha ciddi cəzadan xilas etmişdi.

Hökumətin öz hücumları üçün bu kiçik kilsəni nəyə görə seçməsi nə mənə, nə də Nikolaya aydın deyildi.

Yuqoslaviyanın yolları maşınla getmək üçün çox pis idi. Əgər biz dik dağ cığırları ilə qalxmırdıqsa, onda düzənliklərdəki gur daşqınlardan keçirdik.

Ancaq mənim balaca «Folsvagenim» üçün ən qorxulusu asfaltlanmamış yollarda örtük kimi sərilmiş toz idi. O, hətta kip bağlanmış qapı və pəncərələrdən belə keçirdi, onun mühərrikə nələr etdiyini isə heç düşünmək istəmirdim. Hər səhər dua zamanı Nikola və mən maşının baüışlanması üçün də dua edirdik.

«İlahi, burada maşını təmir etmək üçün bizim nə pulumuz, nə də vaxtımız var, buna görə də xahiş edirik, onu sınmağa qoyma!»

1957-ci ildə bizim Yuqoslaviyadakı səfərimizin fərqli cəhəti yollardakı dayanacaqlarımız idi. Həmin dövrdə maşınlar elə nadir tapıntı idi ki, iki sürücü bir-birinin yanından keçəndə həmişə dayanaraq yolların vəziyyəti, hava, benzinin qiyməti və körpülÿr barədə bir qədər söhbət edirdilər. Bir dəfə biz tozlu dağ yolu ilə gedirdik, birdən qarşıdan gələn kiçik bir yük maşını gördük. O, yolun kənarında dayandı, biz də maşını saxladıq.

«Salam, — sürücü dedi, — düşünürəm ki, sizin kim olduğunuzu bilirəm. Siz bu axşam Terndə vəz etməyə hazırlaşan hollandiyalı missionersiniz».

«Doğrudur».

«Bu isə möcüzə — maşındır?»

«Niyə möcüzə-maşın?»

«Deyirəm yəni hər səhər onun üçün dua edirsiniz».

Güldüm. Keçən toplantıda maşın barədə danışmışdım və mənim sözüm dərhal yayılmışdı. «Hə, — dedim, — bu həmin maşındır».

«Ona baxmaq olar? Mən mexanikəm».

«Minnətdar olaram». Mən ona sadəcə yanacaq doldururdum və sərhəddi keçəndən sonra onunla heç məşğul olmamışdım. Mexanik arxaya keçib mühərrikin üzərindəki qapağı qaldırdı. Uzun müddət orada dayanıb nəyəsə baxdı.

«Andrey qardaş, — nəhayət o dedi, — mən elə indicə imana gəldim. Bu mühərrik işləyə bilməz. Baxın. Hava təmizləyicisi. Karbürator. Alışqan. Yox, bağışlayın. Bu maşın gedə bilməz».

«Ancaq hər hadla o, bizi min mil məsafədə gətirib».

Mexanik yalnız başını yellədi: «Qardaş, — dedi, — olar mən mühərriki təmizləyim və yağı dəyişim? Bu möcüzə ilə belə pis rəftar etdiyinizi görəndə halım pis olur».

Biz minnətdarlıqla mexanikin ardınca Terna yaxınlığında olan kəndə getdik. Biz onun ardınca donuz və qazla dolu olan hÿyətə girdik. Həmin axşam biz dua edənə qədər o, mühərriki sökdü, təmizlədi, yağını dəyişdi və səhəri gün biz yola çıxmağa hazırlaşanda təp-təzə görünən avtomobili bizə təhvil verdi. Tanrı dualarımıza cavab verdi.

1957-ci ilin mayın birində biz Belqrada daxil olduq. Bir may günü-kommunistlər üçün müqəddəs gündür. Şəhərdəki mehmanxanalarda və restoranlarda yer tapmaq mümkün deyildi.

Əgər çıxış etdiyimiz kilsənin pastoru olmasaydı, Nikola ilə mən maşında gecələməli olacaqdıq. O, bizi öz evinə dəvət etdi. Məhz onun kilsəsində elə baş verdi ki, mənim bu günə qədər olan xidmətimi müəyyən etdi.

Nikola ilə mən kafedrada dayanıb dolu zala tamaşa edirdik. Zal o qədər dolu idi ki, müjdə əhvalatlarının şəkillərini nümayiş etdirmək üçün flaneleqrafı qoymağa yer tapa bilmirdim. Vəz zamanı kimsə qapını döyməyə başladı. Məlum oldu ki, xor səhnəsində dayanan adamların vəzi eşitməsi üçün qapını yerindən çıxarmışdılar. Bu, mənim çox sevdiyim sadəlövh baxışlı kəndlilər deyildi, yaxşı geyimli, zövqlü şəhər sakinləri idi.

Çıxışdan sonra Nikola ilə mən adamları tövbə etmək üçün irəli çağırdıq. Biz xahiş etdik ki, həyatını İsa Məsihə həsr etmək, yaxud əvvəlki öhdəliklərindən əl çəkmək istəyən hər kəs əl qaldırsın.

Zalda bütün əllər qalxdı.

Əlbəttə, adamlar başa düşmədilər! Mən bu addımın nə qədər ciddi olduğunu bir daha izah etdim. Mən düşmən höküməti şəraitində şagirdliyin şərtlərindən çox aydın danışdım. Sonra yenə də arzu edənləri dəfət etdim, ancaq bu dəfə adamları qalxmağa çağırdım. Bütün iştirak edənlər qalxdılar.

Mən heyrətləndim. Əvvəllər heç vaxt belə hazırlıq görməmişdim. Belə həvəsdən təsirlənərək Məsihin şagirdi olmağın nə demək olduğunu, hər gün dua edərək Müqəddəs Yazını öyrənməyi və bunun köməyi ilə Məsih övladlarının Onun cərgələrində döyüşçü kimi böyüməsindən danışdım.

Mən Müqəddəs Yazının öyrənilməsi planı barədə danışanda hiss etdim ki, adamlar daha mənim gözümə baxmırlar. Onlar öz əllərinə baxır, arxa cərgələrə tərəf çevrilir və mənə baxmamaq üçün nə istəsən edirdilər.

Heç nə anlamadan pastora baxdım. Deyəsən, o da özünü itirmişdi. Nikola vasitəsilə mənə dedi: «Dua, hə, biz bunu hər gün edə bilərik. Dua haqqında dedikləriniz xoşuma gəlir. Ancaq Müqəddəs Yazının mütaliəsi… Andrey qardaş, bu adamların çoxunda Müqəddəs Yazı yoxdur».

Mən qulaqlarıma inanmayaraq ona baxdım. Mən buna kənd kilsələrində öyrəşmişdim. Lakin mərkəzdə, ziyalı Belqradda?

Mən auditoriyaya tərəf çevrildim. «Sizdən kimin Müqəddəs Yazısı vardır?» — soruşdum.

Bütün zalda pastor daxil olmaqla cəmi yeddi adam əl qaldırdı. Mən nitq qabiliyyətimi itirdim. Özümlə gətirdiyim kitabları çoxdan paylamışdım. Digər yolla gedən milyonlarla insana əks yolu seçən, bu çətin həyatda yolgöstərənə ehtiyacı olan, öyrənməyə çox can atan bu insanlara mən nə verə bilərdim?

Mövcud olan Müqəddəs Yazılardan istifadə sistemini hazırladıq; cədvəlimizdə kilsənin hər bir üzvü üçün müəyyən saat miqdarında Yazını öyrənmək üçün fərdi və qrup məşğələləri bir-birini əvəz edirdi. Elə həmin gün mən hər an möhkəmlənən bir qərar qəbul etdim. Həmin axşam Tanrıya söz verdim ki, Müqəddəs Yazıya söz verdiyim qədər onu divar arxasındakı Tanrı övladlarına da aparacağam. Müqəddəs Yazıları necə alacağımı və necə aparacağımı düşünmürdüm. Yalnız bilirdim ki, onları buraya Yuqoslaviyaya, Çexoslovakiyaya Tanrının qapı açdığı və mənim keçib gedə biləcəyim digər ölkələrə gətirəcəyəm.

Yuqoslaviyadan evə qayıdarkən yolda səfərimə qiymət verməyə çalışırdım. Yeddi həftədən çox bu ölkədə oldum. Altı milə yaxın yol getmişdim, yüzə qədər toplantı keçirmişdim və gələcək işim üçün çoxlu əlaqələr qurmuşdum.

Ancaq daha vacibi yüzlərlə insanın imana gətirilməsi idi. Yeni məsihçilər, kişilər, qadınlar və uşaqlar, Tanrı Səltənətində olanlar Tanrının olmadığını iddia edən hökumətin olduğu ölkədə yaşayırdılar. İndi onların həyatı necə olacaq? Yeni dostlarımı çətinliklərlə təkbətək qoymaq ağır idi.

Onlara Müqəddəs Yazı gətirmək qərarına gəlincə isə, may səhərinin parlaq işığında bütün bunlar o zaman Belqradda olduğundan daha çətin görünürdü. 1957-ci ildə kommunist dövlətlərinin sərhədlərindən hansısa bir kitabı, xüsilə də dini məzmunlu kitabları keçirmək mümkün deyildi! Onları necə keçirəcəyəm? Və din qardaşlarımı təhlükəyə atmadan onları ölkə daxilində necə yayacağam? Hansı ölkəyə onlar daha çox lazımdır? Hansından başlayım? Avropanı qarış-qarış gəzib evə yaxınlaşdıqca bütün bu suallar məni daha çox məşğul edirdi.

Yox, mən özümə düzəliş verdim. Mən evə getmirdim. Vitteyə gedirdim, əlbəttə, ancaq Vitte daha mənim evim deyildi, qəflətən mən bunu anladım. Buna görə belə asta gedir, tez-tez dayanırdım ki, xəritəyə baxım, gördüyüm hər fermerlə məhsul barədə danışırdım.

Yuqoslaviyanı tərk etdiyim vaxtdan bəri tənha subaylıq otağımda qalacağım anı uzaqlaşdırmağa çalışdığımı anladım. Atamın ölümündən sonra onun sarayın üstündəki balaca otağına köçməyi qərara almışdım. Bu fikir mənə çox praktik görünmüşdü: indi mənim ayrıca girişim vardı, istədiyim vaxt heç kimi narahat etmədən girib çıxa bilərdim. Ancaq nəticədə köçməyim nə qədər tənha olduğumu bir daha göstərdi.

Bundan başqa, gələcək həyatımda da tənhalığa düçar olacağımı bilirdim. Almaniyada dayandığım zaman Müqəddəs Yazını açdım, cildin içəri tərəfində bir duama Tanrıdan aldığım sərt cavabı yazmışdım. Qəhvədən bir qurtum udub, Yuqoslaviyada bu barədə dua etdiyim həmin gecəni xatırladım. Həmin axşam da özümü çox tənha hiss edirdim. «İlahi, — dedim, — bir ildən sonra otuz yaşım olacaq. Sən kişi üçün köməkçi qadını yaratmısan, ancaq mən nə üçünsə özümünkünü tapmamışam. İlahi, Səndən bir şey xahiş etmək istəyirəm. Bu gündən Səndən həyat yoldaşı istəyirəm».

Müqəddəs Yazıda bu qeyri-adi duanı qeyd etdim: «1957-ci il, 12 aprel, Nosaki şəhəri. Həyat yoldaşı barədə dua edirdim». Bu qeyddən sonra cavab üçün yer saxladım.

Beş gündÿn sonra Tanrıdan cavab aldım. İstirahət zamanı birdən tam əminliklə anladım ki, peyğəmbər Yeşayanın kitabında (54:1) mənim duama cavab vardı. Əhdi — Ətiqin səhifələrini sürətlə çevirib oxudum: «…tək qalanın daha çox uşağı var, nəinki əri olanın».

Bu sözləri dəfələrlə oxuyaraq özümə tətbiq etməyə və Tanrının iradəsinə sevinməyə çalışırdım. Bəlkə də mən özümü tənha hiss edəcəyəm, ancaq O, mənə qadınla nikahda olarkən dünyaya gətirəcəyim uşaqlardan daha artıq mənəvi övladlar verəcəkdir. Xahişimin altında bu cavabı qeyd etdim.

Ancaq indi, qəhvə içərək bahar çiçəkləri səpələnmiş tarlaya baxanda başa düşdüm ki, mənəvi övladlar — bu, mənim xahiş etdiyim deyildir. Mən canlı, real, səs-küylü, qaçıb-tullanarkən üzü pörtən, hər dava-dalaşdan sonra təmirə ehtiyacı olan taxta başmaqlar geyinən uşaqlar istəyirdim. Ancaq hər şeydən çox özümə yoldaş istəyirdim, canlı, sevən, mənimlə bir can olan varlıq. İndi isə məni heç kimin gözləmədiyi bir evə qayıdırdım.

Bəs Tanrıdan bir daha, elə indicə xahiş etsəm necə? Əgər Müqəddəs Yazını açıb barmağımı hansı ayənin üstünə qoyub, onu Tanrının əsl qiyməti qəbul etsəm necə? Mən həmişə bu yolla bələdçilik axtaranlara gülmüşdüm. Lakin gözəl bahar günü idi, nə istəsən ola bilərdi, buna görə də gözlərimi yumdum, Müqəddəs Yazını açıb barmağımı səhifəyə dirədim. Mətnə baxanda gözlərimə çətinliklə inandım. Barmağım Yeşaya peyğəmbərin kitabındakı (54:1) söykənmişdi: «tək qalanın daha çox uşağı var, nəinki əri olanın».

Yəqin bu ayəni o qədər çox oxumuşdum ki, kitab özü burada açılmışdı. Lakin bu kömək etmədi. Tam itaətkarlıqla mən Müqəddəs Yazının sonunda sualımı və təkrar olunan cavabı yazdım.

«İlahi, Sənin cavabın xoşuma gəlmir, ancaq hər halda o aydındır».

Məni qarşıda Vitteyə, kiçik otağıma, tənha məhbusluğuma uzun bir yol gözləyirdi.

Qayıdışım təsəvvürümdə canlandırdığım kimi idi. Qonaq otağında gecə yarısına qədər oturaraq Yuqoslaviya barədə ailəmə danışdım. Sonra otağımı görmək arzusu ilə yuxarı qalxdım. Kiçik otaq nəm və narahat idi. Çarpayının örtüyü kiflə örtülmüşdü. Masanın üstü ağ ərp bağlamışdı, yeni divar kağızları isə qopmuşdu. Hər halda bizim sahil boyunda həmişə nəmişlik idi. Əvvəllər bu məni o qədər də narahat etmirdi. Bəs nə üçün bu indi az qala fəlakət kimi görünür?

Növbəti bir ay ərzində özümü bütünlüklə işə həsr etdim, çıxışlar edir, məqalələr yazır, Dəmir Pərdə arxasında xidmətimi necə davam etdirəcəyimi anlamaq üçün dua edirdim. Uetstrlərgilə gedib onların kiçik «Folsvagen»inin hansı qəhrəmanlıq yolu keçməsi bərədə danışdım. «Kracht Van Omhooq» jurnalı üçün yeni məqalələr silsiləsi yazdım. Amersportda Karl de Qrafa və onun dua qrupuna baş çəkdim. Bir sözlə, həmişə məşğul idim. O qədər məşüul idim ki, mütamadi olaraq özümə tənhalığıma fikir verməyəcəyimi deyirdim.

İyulda təslim oldum.

«İlahi, — bir səhər otağımda açılıb-yığılan dəmir çarpayıda oturaraq dedim, — mənim üçün planlaşdırdığın subaylıq həyatı barədə bir daha dua edəcəyəm. Bəli, tərk edilənlərə vəd etdiyin usaqlar barədə bilirəm, ancaq, İlahi, Sən həm də tənha olana ev vəd etmisən!» Mən 67-ci nəğmədən ayəni tez tapdım, sanki onu Tanrıya xatırlatmaq istəyirdim: «Tanrı tənhaları evə daxil edir». İlahi, sarayın üstündəki bu otağa görə Sənə minnətdaram. Onun çox rütubətli, qaranlıq olmasının eybi yoxdur, ona görə Sənə çox minnətdaram. Lakin əziz Tanrım, əslində bu ev deyil. Əsl ev deyil. Ev-canlı, real arvad və uşaqlardır».

«İlahi, Paul üç dəfə dua etmişdi ki, Sən onun canındakı neştəri çıxardasan. Ancaq, Sən ona etiraz etdin. Mən həyat yoldaşı barədə iki dəfə dua etmişəm. İndi üçüncü dəfə dua etmək istəyirəm. Bəlkə Sən üçüncü dəfə də mənə rədd cavabı verəcəksən, İlahi, əgər Sən belə etsən, daha heç vaxt bu suala qayıtmayacağam. Bu duanı burada, Müqəddəs Yazıda yazacağam». Arxa cildin iç tərəfini açıb son qeydimi etdim: «Dua edirəm… həyat yoldaşı… barədə… üçüncü dəfə… Vitte, 7 iyul… 1957-ci il». Sonra Yazını örtdüm. «Bəzi insanlar həqiqətən də tənha həyat üçün yaranıblar. Lakin mən yox, İlahi, lütfən. Mən yox».

Və yalnız setyabrda cavab kimi qəbul edə biləcəyim hadisə baş verdi. Dua zamanı birdən qarşımda bir surət canlandı. Uzun, açıq rəngli saçlar. Günəşi buludların arxasından çıxmağa məcbur edən təbəssüm. Rəngi daim dəyişən gözlər.

Korri.

Korri Van Dam.

Onun haqqında fikir o qədər qəfil gəldi ki, həmin anda mənim nə düşünməyimdən asılı olmayaraq ürəyim titrədi: Tanrı mənə cavab verir, bu isə mənim ən cəsarətli ümidlərimdən belə artıq idi.

«Lakin bu necə baş verə bilər? Biz dost və eyni komandanın üzvləri idik, ancaq mən heç vaxt Korriyə yanaşmaq barədə düşünməmişdim. Axı o, lap uşaq idi. Lap yeniyetmə.

Ancaq bu… dayan, neçə il bundan əvvəl olub? Mənim fabrikdən çıxıb İngiltərəyə getməyimdən, onun isə tibb bacısı olmaq üçün oxumağa getməsindən dörd il keçmişdi. O, yəqin ki, böyüyüb. Əlbəttə, yəqin kursu bitirib və ərə gedib. İndicə məktəbli önlüyünü çıxarmış qızcığazdan böyük qıza çevrilib, əgər indiyə qədər ərə getməyibsə də enerjili gənclərdən özünə namizəd axtarır.

Bir saatdan sonra mən artıq Alkmarda idim, Korrinin valideynlərinin yaşayan küçə ilə gedirdim. Gənclər toplantısından sonra bura tez-tez gəlirdik. Xanım Van Dam bizə şirniyyatla qəhvə verər, cənab Van Damın isə nəhəng çubuğundan çıxan tüstü tavanı bürüyərdi.

Onların evinə çatanda nə edəcəyimi dəqiq bilmirdim. Yəqin, sadəcə ona baxacağam. Onun yerində olmağına əmin olmaq üçün. Bəlkə də, qapını döyərəm. «Xanım Van Dam, Korrinin ünvanını mənə verə bilərsinizmi?»

Birdən qapını Korri özü açsa? «Xoş gördük, Korri, sən artıq ərə getmisən? Əgər getməmisənsə, onda mənə ərə gəl».

Nə edəcəyimi bilmədən evə yaxınlaşdım. Və dərhal orada heç kimin yaşamadığını gördüm. Pəncərə taxtaları bağlı idi, bağı alaq otları basmışdı. Boğazıma yığılan düyünü udub fabrikə getdim.

Yox, cənab Ringers onların hara köçdükləri barədə heç nə eşitməyib. Korri? O, Xarlemdə müqəddəs Yelizaveta xəstəxanasında təcrübə keçirdi. Bəlkə də əvvəlki tək orada işləyir, o, bu barədə heç nə bilmir. Yox. Əgər ərə gedibsə də, o, bu haqda heç nə eşitməyib. Suallarıma cavab verəndə gözlərindən qığılcımlar qopurdu.

«Bu gənc xanımla evlənən xoşbəxdir, Andi!»

Xarlemdə bu qədÿr vacib işlərimin olduğunu biləndə lap heyrətləndim. Bütün kitab mağazalarını gəzməli idim, kilsələrin dəvətinə cavab verməli idim, tanışlara baş çəkməli idim, özü də belə bir şəhərdə!

Elə yanacaq doldurma məntəqəsindən müqəddəs Yelizaveta xəstəxanasına zəng etdim və qeydiyyatçı qız Korri barədə məlumat axtararkən nəfəsimi qısdım. «Bəli, — cavab sÿləndi, — bu il xanım Van Dam xəstəxananın yataqxanasında yox, şəxsi evdə yaşayır».

O, ünvanı verərək Korrinin mənzilinin şəxsi evin yuxarı mərtəbəsində olduğunu, evin isə şəhərin ən gözəl hissəsində yerləşdiyini dedi: evin sahibəsi varlı qoca qadn idi, Korriyə mənzil vermişdi, əvəzində onun tibb bacısı kimi xidmətindən istifadə edirdi. Çox axtarmadan bu evi tapdım və lap damın altında Korrinin pəncərəsini nişanladım. Bütün ev xırdaca qəsrə bənzəyirdi: Korrinin otağının eyvanı vardı, onun üzərində xırda və itiuclu qüllə yüksəlirdi.

Mən maşını saxlayıb xəyala daldım. O, qəsrdəki şahzadə, mən isəyaraq-yasaqlı cəngavər idim. O, Cülyetta idi və eyvanda görünəndə mən irəli çıxacağam…

Lakin o, nə eyvanda, nə də küçədə görünmədi. Gün keçdi. Hava qaraldı, ancaq Korrinin otağında işıq yanmadı. Romantik fikirləri kənara atıb, yaxınlaşaraq qapını döydüm. Qulluqçu çıxdı. Xanım Van Dam? Bəli, o, burada yaşayırdı. Ancaq indi ailəsi ilə birgə Alkmarda yaşayır.

«Alkmarda?» Mən bütün xülyalarımı unutdum.

«Ancaq onların Alkmardakı evində heç kim yaşamır! Pəncərə taxtaları bağlıdır, bağı ot basıb…»

Mənim həyəcanlı səsimi eşitdiyi üçün gələn ağsaçlı qadın qulluqçunun arxasında göründü. O, yumşaq səslə mənə Korrinin atasının ciddi xəstələndiyini və onun atasına qulluq etmək üçün getdiyini dedi. Ailə isə əvvÿlki evindən başqasına köçüb, orada pilləkanla yuxarı qalxmaq lazım deyil. O, mənə ünvan verdi.

Növbəti bir neçə gündə mən Xarlemdəki işlərimi icra etdiyimdən əziyyət çəkirdim. Əvvəllər cənab Van Damla ünsiyyətə bir neçə dəqiqə sərf etdiyimə görə indi çox sevinirdim. Xəstəyə baş çəkməkdən daha təbii nə ola bilər?

Beləliklə, bir neçə gündÿn sonra mən Alkmarda Van Dam ailəsinin evinin qarşısında dayanıb qapını döyürdöm.

Qapını Korri açdı.

Arxasından düşən işıq onun açıq rəngli saçlarını qızılı rəngə boyamışdı. «Atana baş çəkməyə gəlmişəm», — dedim.

Bu izahat heç üç yaşlı körpəni də inandırmazdı. Ancaq Korri məni təntənəli surətdə atasının yanına apardı. Cənab Van Dam həqiqətən də ağır xəstə idi, bunu dərhal görmək olardı. Lakin o, qonağının gəlməsinə çox şad oldu. Buna görə də onun yatağının yanında bir saata qədər oturaraq Dəmir Pərdə arxasına səyahətlərim və gələcəyə ümidlərim barədə danışdım, həmin vaxt ərzində isə Korri əlində şüşələrlə gah otağa girir, gah da çıxırdı, mən isə onu baxışlarımla müşayiət etməyə çalışırdım. O, əyninə ağ tibb xələti geyinmişdi, buna görə də daha səmavi və arzularımda daha əlçatmaz görünürdü.

Beləcə, mənim qəribə, demək olar ki, gözəgörünməz münasibətim başladı. Həftədə iki dəfə cənab Van Dama baş çəkir vÿ qapının ağzında Korri ilə söhbət edirdik. Hiss edirdim ki, xəstə olan evdə daha tez-tez görünmək mədəniyyətsizlik olardı.

Korriyə evlənmək təklif etmək istədiyimi dəfələrlə təsəvvür edirdim, hər dəfə bu elə pis səslənirdi ki, əvvəlcədən bu fikrin mənasızlığına əmin idim. Xahiş edirəm, mənə ərə gəl. Vaxtın çoxunu evdə olmayacağam, sənə məktub yazmaq üçün ünvan verə bilməyəcəyəm, məndən xəbər alana qədər aylar keçəcək, hər ikimizin eyni işə xidmət etməsinə baxmayaraq, nə olduğum yerlər, nə də işlədiyim adamlar barədə sənə danışa bilməyəcəyəm. Əgər bir zaman qayıtmasam, sən bəlkə də mənim başıma nə gəldiyini bilməyəcəksən. Bunun üzərinə qeyri — sabit gəlirləri və sarayın üzərindəki otağı də əlavə et. Yox, belə həyata razılaşmaq üçün Korri kifayət qədər ağıllı və çox gözəldir.

Oktyabrın 20-si Mənə macar konsulluüundan məktub gəldi. Macar üsyanından bir həftə sonra verdiyim ərizəyə cavab olaraq mənə bildirirdilər ki, viza ala bilərəm.

Və birdən anladım ki, Korriyə evlənmək barədə dərhal təklif edəcəyəm. Ona elə bu gün, elə indi təklif edəcəyəm, ancaq Macarıstandan qayıdana qədər cavab verməməsini deyəcəyəm. Belə olduğu halda, əgər o, mənim təklifim barədə düşünsə, toydan dərhal sonra üzləşəcəkləri ilə — ayrılıqla, sirrlə, qeyri-müəyyənliklə təcrübədə tanış olmaq imkanı tapacaq. Özün əmin ol, Andi, bütün bunlarûn qədər səmərəsizdir.

İndi, planım olanda, qəlbim ümidlə dolmuşdu. Maşûna əyləşib Alkmara qədər olan məsafəni çox az bir zamanda qət etdim. Evdə xəstə yatdığını unudaraq qapını bərk döydüm. Uzun müddət qapını açmadılar, yenidən döyməyə hazırlaşanda Korri qapıda göründü. Onun üzünə bir dəfə baxdımhər şeyi anladım.

«Atan…?»

O, başı ilə təsdiqlədi. «Yarım saat əvvəl». Danışmağa çətinlik çəkirdi. «İndi həkimlər oradadır».

Beləcə, məni içəridən yandıran deyilməmiş təklifimlə Vitteyə qayıtdım. Dəfn mərasimi istisna olmaqla, üç həftə ərzində Korrini görmədim. Bütün bu müddəti macar dilində olan Müqəddəs Yazılar almağa sərf etdim, onların miqdarı Hollandiyada o qədər də çox deyildi. Onlar macar dilindən olan kitabçalarla birgə maşında yerləşdirdim.

Nəhayət, bir dəfə aylı gecədə Korrini gəzintiyə dəvət etdim. Biz yol daralıb sola dönənə qədər maşınla getdik. Orada maşını döndərib saxladım. Ay ayağımızın altındakı kanalda əks olunurdu. Gözəl mÿnzÿrÿ idi.

Ancaq mən hər şeyi səhv etdim. «Korri, — sözə başladım, — istəyirəm mənə ərə gələsən, ancaq mən sənin üçün nə qədər ağır olacağını izah etməyənə qədər «yox» demə. Hər ikimizə ağır olacaq». Sonra Tanrının məni cəlb etdiyi iş barədə danışdıq. Dedim ki, əgər o razılaşsa, gələn ay onun üçün həmin həyatın nümunəsi olacaqdır. «Sən axmaqlıq edirsən, Korri, — qəmli səslə sözümü bitirdim, — ancaq istəyirəm ki, mənim arvadım olasan!»

Monoloqumu bitirəndə Korrinin iri gözləri daha da böyüdü. O, nə isə demək üçün gözlərini açdı, ancaq mən əlimi onun dodaqlarını üstünə qoydum. Onu evlərinin yanında düşürəndə mənə söz verdi ki, Macarıstandan qayıdandan sonra mənə cavab verəcək.

Avropaya bu səyahət əvvəlkilərdən nə qədər fərqlənirdi! Ayrılığın Korriyə çox şey göstərəcəyini bilirdim, ancaq özümün bu səfərdin nə qədər çox şey öyrənəcəyimi güman etmirdim. Əvvəllər təkərlərin altında tez əriyən millər indi sonsuz dərəcədə uzanırdı və məni Korridÿn daha da uzaqlaşdırırdı.

Sərhəddin keçilməsi də adət etdiyimdən daha çətin oldu. Bilmirəm nə üçün Macarıstandan bu qədər qorxurdum. Bəlkə də Alkmara qayıtmamaqdan qorxurdum, bəlkə də qaçqınlar düşərgəsi barədə çox eşitdiyimə görə.

Lakin Tanrı bir daha «görən gözləri kor etdi». Və mən nəhayət, Macarıstanın kənd yerinə gəlib çıxdım. Getdiyim yol Dunay boyunca uzanırdı. O, həqiqətən də mahnılarda oxunduğu qədər gözəl idi. Ancaq suyunun rəngi mavi əvəzinə südlü-qəhvəyi rəngdə idi. Aclıq hiss edib çayın kənarında nahar etmək üçün dayandım. Yoldan kənara çıxıb suya lap yaxın yerdə çəmənlikdə dayanıb yemək üçün lazım olanları çıxartdım. Səfər sobasını çıxarmaq üçün içi broşürlərlə dolu olan bir neçə qutunu çıxarmalı oldum, onları sərhəddə görməmişdilər.

İçində noxud və yerkökü olan qabı açan kimi mühərrik gurultusu eşidildi. Başımı qaldırdım. Düz mənim üstümə iri dalğalar qaldıraraq böyük sürətlə kater gəlirdi. Burun tərəfdə avtomat silahlı əsgər dayanmışdı. Ən son anda kater dönüb lap suyun kənarına yan aldı. İndi qayıqda daha iki əsgərin olduğunu gördüm. İrəlidə dayanan adam sahilə atıldı, onun ardınca ikincisi də gəldi.

«İlahi, — çox astadan dedim, — qorxuya üstün gəlməkdə mənə kömək et».

Birinci əsgər məni nişana almışdı, digəri isə maşının yanına qaçdı. Mən noxudla kökü isitməkdə davam edərkən maşının qapısının çırpıldığını eşitdim.

Hollan dilində danışmağa başladım, çox gözəl anlayırdım ki, onlar bu dildə heç nə başa düşmürlər.

«Hə, cənablar, — xorəyi qarışdıraraq deyirdim, — belə gözəl bir gündə sizi görmək çox xoşdur».

Əsgər daşlaşmış baxışlarla mənə baxırdı.

«Gördüyünüz kimi, — davam etdim, — mən yenə də hazırlaşıram».

Arxada o biri qapının necə açılmasını eşitdim. Əlimi yemək ləvazimatları olan qutuya uzadıb daha iki boşqab çıxartdım. «Mənə qoşulmaq istəmirsinizmi?» — qaşlarımı qaldırıb dəvətedici jest etdim. Əsgər sərt şəkildə başını buladı, sanki bunula məni ələ sala bilməzsən demək istəyirdi. «Hər halda bir qab noxud və yerkökü ilə yox», — deyə özlüyümdə düşündüm.

İkinci əsgərin haradasa yaxınlıqda eşələndiyini eşitdim. İstənilən anda o, bu qutularda nə olduğunu soruşa bilərdi.

«Yaxşı, — bərkdən dedim, — etiraz etmirsinizsə, mən yeməyə başlayaram, hələ ki, naharım soyumayıb». Qaşıqla boşqabda olanı qarışdırıb fikrə getdim. Yeməkdən əvvəl dua etmək olarmı? Düşərgədə mənə danışmışdılar ki, indi Macarıstanda məsihçilərə xüsusi şübhə ilə yanaşırlar, çünki onlardan çoxu üsyanda aparıcı rol oynamışdılar.

Ancaq yox, bu insanlara Məsih barədə şəhadət etmək üçün şans idi. Adətən olduğundan daha düşüncəli tərzdə başımı əyib əllərimi birləşdirib yeyəcəyim qida barədə Tanrıya ürəkdən minnətdarlığımı bildirdim.

Və burada heyrətamiz bir şey baş verdi. Mən dua edənə qədər maşında axtarış aparan əsgərlər səslərini belə çıxarmadılar. Ancaq mən qurtaran kimi tez-tez yaxınlaşan addım səslərini eşitdim. Çəngəli götürüb ilk loxmanı ağzıma apardım. Bir anlıq hər iki əsgər qarşımda donub qaldılar. Sonra cəld çevrilərək geriyə baxmadan katerlərinə tərəf qaçdılar. Mühərrik guruldadı, suda köpük halqaları göründü.

Budapeştmənim olduğum ən gözəl şÿhərlərdən biridir; bu, Buda və Peşt adlı qədim şəhərdir, Dunayın hər iki sahilində salınmışdır. Lakin üsyan nişanlarını hər yerdə görmək olardı: binalarda güllə izləri vardı, ağacların başları qırılmışdı, tramvay relsləri zədələnmişdi.

Mən Budapeştin məşhur universitetlərindən birində yüksək vəzifə tutan professor B. — nin ünvanını vermişdilər. Mənim tərcüməçim olmasını xahiş edəndə, onun razılığının nə demək olduğunu başa düşmürdüm. «Əlbəttə, qardaş, — dedi, — biz birlikdə işləyəcəyik». Bu qərar dostuma işi bahasına başa gəldi.

Professor Müqəddəs Yazıları görəndə sevinci yerə-göyə sığmırdı. Onları haradasa almağın mümkün olmadığını onlarla kilsənin isə yenə də fəaliyyət göstərməsini dedi. Əgər bir qədər risk eləməyim məni narahat etmirsə tam rahat şəkildə vəz edib kitabları paylaya bilərəm.

«Risk edirəm?» — soruşdum.

«Görürsünüzmü, üsyan bu yaxınlarda baş verib. Hökumət hesab edir ki, hər toplantı zamanı kilsədə onun əleyhinə hazırlıq gedir». O, hamıdan çox pastorların ziyan çəkdiyini dedi. Budapeştdə pastorların böyük bir qismi rejimə qarşı çıxırdı, üçdə bir hissəsi isə həbsxanada idi, hətta bəzilərinə altı il vermişdilər. Hər bir vaiz fəaliyyətini davam etdirmək üçün icazənin müddətini iki aydan bir uzatmalı idi, bu da onları daimi gərginlikdə saxlayırdı.

Professor B. məni reformat kilsəsinin pastorı olan dostunun yanına apardı. O, çox böyük ehtiyatla qapını açdı və bizə içəri buraxmazdan əvvəl pilləkən meydançasına nəzər saldı. Onun bütün mənzili abajurlarla dolu idi! Bəziləri tamamlanıb qurtarmışdı, digərləri hazırlanma prosesində idi. Onların üzərində kifayət qədər naşılıqla Budapeştin küçələri təsvir olunmuşdu.

Bildiyim qədər, bu adamı bu yaxınlarda heç bir izahat vermədən vəzifəsindən azad etmişdilər. İndi ibadət zamanı onun yüksəkdə — kafedrada oturmasına icazə vermirdilər. Onun sadəcə iştirakının başqalarına ziyan verəcəyindən qorxaraq o, arvadı ilə birgə kilsəyə getməkdən imtina etmişdi. Dolanmaq üçün o, abajurların üstündə şəkillər çəkirdi. Ailəsini dolandırmaq üçün o, səhərdən axşama qədər çalışırdı.

Biz gedəndən sonra mən professor B. — dən bu pastorun həyatının tipik olduğunu soruşdum.

«Kompromisə getməyən kilsələr üçün kifayət qədər tipikdir, — dedi, — lakin çoxları öz prinsipləri ilə gedirlər. Onlar yalnız siyasi məsələlərdə yox, həm də dinin əsaslarına toxunan məsələlərdə də „şəraitə uyğunlaşırdılar“, bununla da rejimin əlindÿ alətə çevrilirdilər».

Professor B. — dən xahiş etdim ki, məni belə bir kilsəyə aparsın, o, belə kilsələrdən birinin həmin gün məktəb festivalı keçirdiyini bildirdi. Bəli, bu pastorun kompromis mövqeyində durmasına əmin oldum. Bir neçÿ dəqiqədən sonra o, bizimlə söhbÿt etmək üçün yaxınlaşdı.

«Bu qrupun üçdə bir hissəsinə yaxını, — o, məktəb həyətindÿ cərgələrə düzülmüş gənclərin sıralarını göstərərək dedi, — bizim kilsəyə mənsubdurlar. Hər bir yeniyetmənin boynunda, onun izah etdiyi kimi, nizam-intizamlı vətəndaşın simvolu olan al-qırmızı qalstuk vardı. Qalstuk taxmağın şərtlərindən biri onların valideynlərinin kor təbii dini inamlar „lazımi münasibət göstərmələri“ idi».

«Hansı kor təbii inamları nəzərdə tutursunuz?» — soruşdum.

«Ah, mþcüzələr, Yaradılış tarixi. İlkin günah. Günahkar insan. Bu qəbilədən olan şeylər».

«Bəs İsanın Rəbb olması məsələsi necə?»

«Hə, bu bizim kor təbii inamlar siyahısında birinci yerdə dayanır».

«Bəs özünüz bu barədə nə düşünürsünüz?»

Pastor gözlərini endirdi. «Mən nə edə bilərəm?» — deyə çiyinlərini çəkdi.

Uşaqlar öz bayramlarından açıqca həzz alırdılar. Və birdən mən yenə də Polşa və Çexoslovakiyada eşitdiyim qorxunc alqış səslərini eşitdim. Əvvəllər olduğu kimi, onlar kor təbii şəkildə alqışlara başladılar, lakin artıq iyirmi saniyədÿn sonra bu zərbələr ritmik xarakter alaraq vahid bir səsə çevrildilər, sanki çəkiclə zindana vururdular. Bum. Bum. Bum. Bitgin vəhdətlə, hamı bir nəfər kimi birlikdə. Məktəbin direktoru alqışı dayandırmırdı, buna görə də o məni az qala dəli edəcəkdi. Pastorun eynilə mənim kimi əziyyət çəkdiyini gördüm. İnstinktiv olaraq titrəyən əllərini qaldırıb qulaqlarını yummaq istədiyini, ancaq buna cəsarət etmədiyini gördüm.

Məktəb tədbiri qurtarandan sonra pastor bizi kilsəyə baxmağa apardı. O, təkmilləşdirilmiş istilik sistemi və yeni pəncərələr kilsənin arxasındakı oyun meydançası barədə danışırdı və birdən mən müraciət etdi: «Andrey qardaş, bəs mən nə edim?»

Ona dərhal cavab vermədim. Əgər onun düşdüyü vəziyyətdə deyildimsə, nə məsləhət verə bilərdim. «Güclü ol», — demək asandır. Ancaq bu adam bilirdi ki, onun işləməyə icazəsi, deməli, həm də ailəsinin təminatı hökumətin şıltaqlığından asılıdır.

Mən ona məsləhət verə bilməzdim, ancaq Polşada, Çexoslovakiyada, Yuqoslaviyada olan, təhlükənin üzünə baxan, ancaq İsaya məhəbbəti vəz etməkdən yorulmayan məsihçilərin həyatından danışa bilərdim. Ürəkdə bu sevgi olanda, məncə insanlar imanın qalan həqiqətlərini özləri anlaya bilərdilər.

Professor B. dedi ki, Macarıstanda məhdudlaşmalardan yan keçməyin yollarını keçən kilsələr var. Ən maraqlı nümunələrdən biri, dəfn və nigah mərasimləri zamanı müjdələmə idi. Bir dəfə səhər professor B. məni macar toyuna dəvət etdi.

«Siz buna bənzər heç nə görməmisiniz, — məni əmin edirdi.

İndi isə diqqətdlə dinləyin, çünki sizdən qəribə bir şey xahiş edəcəyəm. Sizə çıxış etmək imkanı veriləcək, tez gəncləri təbrik edib sonra bacardığınız ən güclü və ən qızğın xilas vəzlərini oxuyarsınız».

Mən gülümsədim.

«Gülməyin — professor B. dedi. — bu gün biz məhz belə vəz edirik. Adamlar kilsəyə getməkdən qorxurlar, ona görə də yalnız dəfn və nigah mərasimi olanda bizim yanımıza gəlirlər. Buna görə də biz vəziyyətdən istifadə edib xilas barədə vəz edirik! Keçən həftə bir dövlət məmuru mənə demişdi: əminəm ki, doslarınızın tez-tez ölməsi barədə dua edirsiniz ki, onların dəfn mərasimində vəz oxuya biləsiniz».

Beləliklə, mən nigah mərasimində vəz etdim, sonra əvvəllər istifadə etdiyim bir üsul barədə professor B. — ya danışdım: Hollandiyadan «salamlar çatdırmaq» olar. Bu fikir onun çox xoşuna gəldi və dərhal ondan istifadə etmək istədi. Buna görə də telefonun yanında əyləşib zəng etməyə başladı. Elə həmin axşam biz şəhərin ən iri kilsələrindən birində gizli oyanış toplantısı keçirdik.

Növbəti gün bir daha toplantı keçirdik, ancaq şəhərin başqa bir kilsəsindÿ. Və beləcə hər axşam davam etdi. Növbəti görüşün harada olacağını toplantının sonuna qədər elan etmirdik. Ancaq hətta bu halda da adamlar səkinin kənarında dayanıb xaricdən gəlmiş hollandiyalının çıxışının başlamasını gözləyirdilÿr. Bütün bunlar bir çox böyük diqqət cəlb edirdi və biz tezliklə yeni fənd işlətdik, sadəcə olaraq, növbəti gün toplantı olacağını elan edirdik, ancaq dəqiq yeri bildirmirdik. Növbəti gün isə telefonla bir-birinə zəng edib görüşün hara təyin olunduğunu xəbər verirdilər. Biz kafedranın olduğu yüksəklikdə oturub toplantının başlanmasını gözləyərək pastorların camaatın üzünə necə diqqətlə baxdığını görürdüm.

«Onlar məxfi polis axtarırlar, — professor B. izah etdi, — onlardan çoxunu özdən tanıyırıq. Üsyandan sonra hansısa bir səbəb üzündən böyük insan kütlələrini bir yerdə toplamaq təhlükəli idi».

Əsəbilik və qayğılılıq keçicidir, buna görə də müjdə hərəkatımızın ortalarına yaxın yuxuda polislə xoşagəlməz toqquşmaların olduğunu görürdüm.

Bir axşam polis həqiqətən gəldi.

Mən bunu professorun üzünün ifadəsindən anladım. «Onlar buradadır», — pıçıldadı, «onlar» ın kim olduğunu soruşmaq lazım deyildi. Onun ardınca başqa otağa keçməyimə işarə etdi. Orada bizi adi geyimli iki adam gözləyirdi. Mənə xeyli sual verdilər, səhəri gün isə professorla birgə onların departamentinə gəlməyimi əmr etdilər.

«Axırıncı dəfə, — onlar gedəndən sonra professor dedi, — iki nəfəri həbs etmişdilər. Onlar uzun zaman həbsxanada qaldılar».

İbadətdən sonra bütün pastorlar nə edəcəyimizi qərarlaşdırmaq üçün bir yerə toplaşdılar. Professor ilk dəfə olaraq onun evinə gedib dua etməyi təklif etdi. Beləcə, ilk dəfə onun evində oldum. Professorun Şərqi Avropa cəmiyyətində necə görkəmli yer tutduğunu unutmuşdum: onun mənzili nəhəng və zəngin idi. Və belə bir mövqe ilə o, risk edirdi!

Professor məni oğlu Yanoşla tanış etdi, o, dərhal xoşuma gəldi. O, bu yaxınlarda evlənmişdi və uğurlu gələcəyi olan gənc hüquqşönas idi. O da məsihçilərin toplantısında iştirak etməklə öz mövqeyindən əl çəkməyə hazır idi. Həmin axşam biz yeddi nəfər idik, yeddi məsihçi, Kilsənin yarandığı gündən bütün məsihçilərin toplandığı kimi gizlicə, risk vÿ, birgə dua edərək yığılmışdıq ki, Tanrının Özünün möcüzəli müdaxiləsi ilə hökumətlə qarşılaşmadan yan keçək.

Professor B. — nın qonaq otağının mərkəzində qoyulmuş qəhvə masasının dövrəsində diz üstə dayanaraq hamımız dua edirdik. Bir saat müddətində səmimi qəlbdən vəsatət edirdik ki, Tanrı bizim fəlakətimizdə yardımçımız olsun. Birdən dua etməyi dayandırdıq. Hər birimiz eyni anda hiss etdik ki, Tanrı bizi eşitdi və duamıza cavab verildi.

Ayağa qalxıb heyrətlə bir-birimizə baxdıq. Saata baxdım. Gecə saat 11.35 idi. Həmin saatda hamımız dəqiq bilirdik ki, sabah hər şey yaxşı olacaq.

Növbəti gün səhər saat doqquz tamamda professorla polis məntəqəsində idik. Biz gözləyənə qədÿr professor pıçıldadı ki, bütün məntəqəni yaxşı tanıyır. Departamentin rəhbəri kilsənin yorulmaz təqibçisi idi. Onun müavini daha səbirli adam idi.

«Bizə əmr edilmişdi ki, — o, ağzını əli ilə tutaraq dedi, — rəisin yanına gedək. Bu, pisdir».

Doqqquz otuz. Sonra on. Artıq saat on bir oldu. Hÿr ikimiz artıq bürokratik süründürməçiliyə öyrəşmişdik, lakin bu, bütün standartlar üzrə də çox uzun vaxt idi. Nəhayət, saat on ikiyə yaxın məmur göründü.

«Ardımca gəlin» — dedi.

Professorla birgə uzun dəhliz boyunca məmurun ardınca getdik. Rəisin kabinetinin yanından keçərək yenə də getdik. Professor mənə baxıb heyrətlə qaşların qaldırdı. Nəhayət, biz dayandıq. Məmur izah etdi ki, rəis dünən gecə xəstələnib. Bizim işimiz onun müavininə həvalə olunub.

Professor mənə cəld bir nəzər saldı. İyirmi dəqiqədən sonra biz kabinetdən azad adamlar kimi çıxdıq. Rəisin saat neçədə xəstəldiyini elə soruşmaq istəyirdim ki, bu günə qədər əminəm, bizə-gecə saat 11.35 cavabı verərdilər.

Hökumətlə toqquşma Budapeştdə yeni toplantılar keçirməyimizə mane oldu. Professor ölkənin şərqinə on günlük səfər təşkil etdi və mənim üçün tərcüməçi tapdı.

Budpeştə qayıdanda dostumgilə getdim ki, səfərim barədə danışım. Ancaq dərhal nəsə xoşagəlməz bir şey hiss etdim. Birincisi, günün günorta çaüı ata və oğul, hər ikisi evdə idi. Onlardan heç biri baş verənlər barədə bir kəlmə də demədi. Onlar təkid etdilər ki, mən növbəti gün gəlib onlarla nahar edim.

Səhəri gün yenə də fəlkət hissini keçirirdim. Biz masanın arxasından qalxanda Yanoş cibindən kiçik bir paket çıxartdı. Yalnız sonradan bu ailədə baş verənlər barədə bildim, onda həmin sözlərin mənası mənə aydın oldu.

«Sizə minnətdarlığımızı necə bildirəcəyimizi bilmirik, — Yanoş dedi, — bizim ölkəmizə gəlməklə özünüzü böyük təhlükəylə üz-üzə qoymuşdunuz. Bunu sizi Hollandiyada gözləyən istəklinizə hədiyyə etmək istəyirik».

Onlara Korri barədə danışmışdım. Qutunun içində yaqut daşları ilə bəzədilmiş qədimi qızıl sancaq vardı. Onlar mənim üzümdəki ifadəni görüb gölüşdülər. Yanoş gənc arvadının çiynini qucaqladı.

«Biz dua edirik ki, Andi, o, sizə «hə» desin».

Evə qayıdarkən, Avstriyada lap yolun kənarında, balaca bir çadırda gecələməli oldum. Gecə yarısı birdən dəhşətli bir yuxu görüb ayıldım. Məni qırmızı qalstuklu bütöv bir polis dəstəsi təqib edirdi və onların hamısı əl çalır, əl çalır, yenə də əl çalırdılar. Bunun professor B. ilə nə isə əlaqəsi olduğunu hiss edirdim, onun təhlükə ilə üzləşdiyinə əmin idim. Növbəti gün keçib getdiyim ilk şəhərdən ona məktub göndərdim.

Hollandiyaya çatanda Vitteyə baş çəkmədən dərhal Xarlemə yollandım. Xəstəxanada Korrinin üçdən on birə qədər işlədiyini dedilər. Mən onun əsas qapıdan çıxmasını gözlÿdim. Küçə fÿnÿrlarinin işığında onun saçları qızılı yox, mis rəngində idi.

Uzun müddət ayaq üstündə işlədiyinə görə Korri yorğun görünürdü. Ancaq o güləndə, yorğunluğu sanki yox olub getdi. «Ah, Andi, — dedi. — Mən də səni sevirəm! Məgər sən bütün problemin bunda olduğunu görmürsən? Onsuz da mən sənə görə həyəcanlanacağam, darıxacağam və dua edəcəyəm. Sənin dəlisov dostun olmaqdansa, narahat arvadın olmaq daha yaxşıdır».

Növbəti həftədə Xarlemdə zərgərlik dükanına gedərək iki nişan üzüyü aldıq. Hollandiyada toya qədər üzüyü sol əldə, nikahdan sonra isə sağ əldə gəzdirmək adəti vardı. Biz hər iki üzüyü qəsrin yuxarı mərtəbəsində Korrinin kiçik otağına gətirdik. Yalnız orada qutuları açdıq və hərəmiz üzüyü digərinin barmağına taxdıq.

«Korri, — deyə sözə başladım, sonradan bizim devizimizə çevrilən sözləri ilk dəfə söylədiyimi bilmirdim, — Korri, bu yolun bizi hara aparacağını bilmirik, elə deyilmi?»

«Lakin, Andi, — o, mənim əvəzimə sözü tamamladı, — gəl bu yolu birgə gedək».

Mən Vitteyə gələndə professor B. — nin məktubu məni gözləyirdi. O, Macarıstana gəldiyimə görə mənə bir daha minnətdarlığını bildirirdi. Üzvlərinin bir-birinə qayğısının real sübutuna görə kilsə xeyli möhkəmlənmişdi. Mənim bir daha gələcəyimə, mənim izimlə isə başqalarının gələcəyinə ümid edirlər.

«Lakin, — ona məxsus bir tərzdə yenilikləri təqdim edirdi, — düşünürəm baş verənləri sizinlə bölüşməliyəm. Düşünməyin ki, bu sizin gəlişinizin nəticəsidir, bu istənilən halda mənim başıma gələcəkdi. Məni universitetdən getməyə məcbur etdilər. Qəmlənməyin: Xilaskarımız naminə çox şeydən imtina etməyə yalnız tək mən məcbur olmamışam.

Siz heç bir vəclə bu vacib işdən yayınmamalısınız. Bu sizin işinizdir, Andrey; bizim hər birimizin öz işi var. Hər gün sizin üçün dua edirik, baxmayaraq ki, siz daha heç zaman bizim barəmizdə eşitməyəcəksiniz. Bu məktubu ölkədən mənim bir dostum çıxaracaq. Bizim poçtumuza nəzarət edirlər. Dua edirik ki, sizin xidmətiniz böyüsün və güclənsin.

Və bir daha: qəmlənməyin. Biz Tanrını şöhrətləndiririk».

Korri ilə mən 1958-ci il, iyunun 27-də Alkmarda evləndik. Toyumuzda Qretye, cənab Ringers və fabrikdən olan başqaları, o cümlədən Xarlem xəstəxanasından gəlmiş bir avtobus qız iştirak edirdi. Sonradan Hoppi dayı gəlmişdi, arvadından da salam göndərmişdi, o, belə bir səfərə çıxmaq üçün çox zəif idi. DMH qərargahından olan dostlarım da gəlmişdi, qaçqın düşərgələrində birgə işlədiyim dostlarım və əlbəttə ki, Korrinin anası, ailələri ilə birgə mənim bacı və qardaşlarım. Ancaq mən başqa üzləri də görmək istərdim: Çexoslavakiyadan olan həkim-tələbə Antonini; Yuqoslaviyadan olan Cəmil və Nikolanı, Macarıstandan olan Yanoş və professor B. — ni də öz toyumda görməyi arzulayırdım.

Biz tək qalıb dostlarımızdan və xatirələrdən ayrı dincəlmək istəyəndə hava artıq qaralmışdı. Bal ayımız üçün Karl de Qrafdan yaşamaq üçün olan avto-qoşqunu götürdük. Biz Fransaya romantik səyahət barədə arzulayırdıq. Ancaq toydan sonra nə qədər çox yorulduğumuzu anladıq — Korri təzəcə başa çatmış buraxılış imtahanlarından, mən isə nişanımızdan sonra bütün boş vaxtımı keçirdiyim qaçqın düşərgəsindəki işimdən yorulmuşdum. Alkmardan bir neçə mil aralıda Hollandiyada az-az rast gəlinən bir talada restoran gördük. Lakin oranın sahibi və onun xanımı elə qonaqpərvər idilər ki, biz qalmağı qərara aldıq. Treylerimizi bir qədər aralıda ağacların altında saxlayıb bütün bal ayımızı elə bu talada keçirdik.

Sarayın üstündəki qaranlıq və rütubətli otaq artıq qaranlıq və rütubətli deyildi! Əvvəllər onun barəsində belə necə düşünə bilərdim! Korri ilə birgə ora işıq və istilik də daxil olaraq onu əsl evə çevirdilÿr.

Lakin bizim mətbəximiz yox idi. Gah orada, gah da burada tavan damırdı və biz tez-tez evdə gecələmirdik. Nə olsun, biz ki, bir yerdə idik!

Yeganə problem paltarlar doldurulmuş torbalar idi. Bütün Hollandiyada, bütünn kilsələrdə qaçqınların paltarlara ehtiyacı olduğunu deyirdim və ünvanı verirdim ki, adamlar bura pal-paltar göndərsinlər. Ancaq bu qədər bağlamaların gələcəyini güman etmirdim! Onlar qatarla, yük maşınları ilə, poçtla gələrək bütün evi doldururdular və biz bütün bunları harada saxlayacağımızı bilmirdik. Həmin o birinci il biz səkkiz ton paltar aldıq. Martye ailə qurmuşdu və ərinin evində yaşayırdı, lakin Ari və Geltyenin ikinci uşaqları dünyaya gəlmişdi, Kornelius isə arvadı ilə birgə çardaqda qalırdı. Bizim otaqdan başqa evin heç yerində paltarlar üçün boş yer yox idi. Korri ilə mən hər dəfə otağa girib-çıxmaq istəyəndə çuvalların arasından demək olar ki, sürünüb keçirdik.

Lakin ən qorxulusu paltarların əksər hissəsinin çirkli olması idi. Ən çirkli paltarları həyətin arxasında ləyəndə yuduq, qalanlarını isə fırça ilə təmizlədik, ancaq yenə də otağımızda həmişə birə olurdu.

Digə bir problem bu miqdarda yükün göndərilməsi idi. Hər dəfə düşərgəyə gedəndə maşınımı aüzına kimi doldururdum, ancaq bütün keyfiyyətinə baxmayaraq «Folsvagen» yük maşını deyildi.

Düşərgəyə Korri ilə birlikdə gəlməyi arzulayırdım, çünki onun kimin üçün çalşdığını və onların yaşadığı şəraiti görməsini istəyirdim. Onun mütəmadi olaraq ora getməsini istəyirdim, çünki belə yerlərdə tibb bacısın nə olduğunu bilirdim. Buna görə də həmin baharda maşının arxa oturacağını isti köynəklər, gödəkçələr və ayaqqabılarla dolduraraq Qərbi Berlindəki düşərgəyə getdik.

İlk paltar payını Fixter bunkerinin yaxınlığında boşaltdıq. Bu, yarımdairə şəklində tikilmiş köhnə hərbi baraklar idi. Müharibə zamanı nasistlər onlardan istifadə edirdilər, indi isə qaçqınlar üçün «evə» çevrilmişdilər. Orada Korri ilk dəfə olaraq düşərgələrin natəmizliyini və kasıblığını gördü və həmin axşam heç nə yeyə bilmədi.

Mən Folkmarştrassdakı düşərgəni qəsdən axıra saxlamışdım, çünki ora daha pis vəziyyətdə idi. Köhnə fabrik tikililərində beş minə yaxın adam yaşayırdı. Şərait o qədər dÿhşÿtli idi ki, qızlar bədənlərini əlli penniqə satırdılar, bu, on beş sentə yaxın idi. Biz paltar torbalarını paylama mərkəzinə aparanda, pəncərələrdən uşaqlar boylanıb bizə ərzaq qalıqları atırdılar.

«Onlara qəzəblənmə, — üstündən çürük kahı yarpaqlarını təmizləyərək Korriyə dedim, — hər cür pislikləri fikirləşib tapmaqdan başqa onların heç bir işi yoxdur».

Ancaq mənim üçün ən kədərli mənzərə A. Y. Dünan adına düşərgə idi. Korri ilə mən ora ən axırda getdik. Qırmızı Xaçın əsasını qoyan şəxsin şərəfinə adlandırılmış bu düşərgədə xeyli mütəxəssislər, xüsusilə də müəllimlər vardı. Bu düşərgə yalnız fiziki cəhətdən ağırlığı ilə yox, həm də buradakı adamların öz adətlərini qoruyub saxlamağa çalışması və bunun da ümidsizliyi daha da ağrılı etməsi ilə məşhur idi.

Həmin gün mən düşərgə rəisinin ofisindən çıxanda Korrinin Şərqi Almaniyadan olan Genriyetta adlı ağsaçlı alman qadınla söhbət etdiyini gördüm. Onun hərəkətlərindən nəsə mənə miss Mekleni xatırlatdı. Biz sakit bir guşə tapıb orada bir saata yaxın oturduq. Genriyetta danışdı ki, o, Saksoniyada on üç-on dörd yaşlı uşaqların müəllimi idi və onun bütün problemi də məhz bunda idi.

«Əgər mən beş-altı yaşlıları öyrətsəydim, — dedi, — buna göz yuma bilərdim, ancaq yox, mənim şagirdlərim elə bir yaşda idilər ki, onlar „Zuqend Veihe“ bayramında, yəni „Cavanlıüa həsr olunma“ da iştirak edirdilər».

«Cavanlığa həsr olunma?»

«Hə. Görürsünüzmü, — Genriyetta dedi, — mən lüteranam. Bizim kilsəmizdə konfirmasiya uşağın həyatındakı ən böyük hadisədir, bəlkə də ən böyük bayramdır. Həmin gün ona hədiyyələr bağışlayır, təbrik nitqləri söylənilir, o, yeni hüquqlar, məsələn, oğlanlar üçün uzun şalvar geymək hüququ qazanır. Lakin hər şeydən öncə bu, dini gündür. Bu, imanın vəz edildiyi ayindir».

Sonra Genriyetta «Zuqend Veihe» bayramı — cavanlığa həsr olunma bayramı barədə danışdı. Mən dərhal anladım ki, bu, kilsəyə qarşı çox ağıllı hücum idi. Hökumət bu mərasimlə məsihçi konfirmasiyasını əvəz etmişdi.

«Bu mərasim zamanı gənclər Tanrıya yox, hökumətə and içirlər, — Genriyetta dedi, — və hökumət bu vədin möhtəşəmliyinə və sarsılmazlığına çox böyük əhəmiyyət verir. Müəllimlər gəncləri bir il ərzində bu mÿrasimə hazırlamalıdırlar».

Genriyetta bunun onun üçün nə ilə nəticələndiyini izah etməmiş, mən başa düşdüm: «Siz imtina etdiniz».

«Mən imtina etdim».

«Axı, bu çox cəsarətli hərəkətdir».

Genriyetta güldü. «Yox, — dedi, — mən heç də cəsarətli deyiləm. Mən pensiyaqabağı yaşda olan adi müəllim idim. Mən əzabkeş deyiləm. Lakin mən sadəcə olaraq bu gözəl uşaqlara hökumətin Tanrı olduğunu öyrətməyə özümü məcbur edə bilmədim».

Nəzərdə tutulmuşdu ki, yüz faiz gənclərin hamısı bu yalançı konfirmasiya zamanı hökumÿtə sədaqətlə and içəcəklər. Genriyettanın sinfindən yalnız otuz faiz and içdi.

O dedi ki, ona əvvəlcə çox güclö təzyiq göstərirdilər. Partiya rəhbərləri həftdə bir dəfə onun yanına dostluq görüşünə gəlirdilər. Təbii olaraq, nəzərdə tutulurdu ki, bütün şagirdlərini andiçməyə cəlb etmək üçün müəllimlər əllərindən gələn hər şeyi etməlidirlər. Gələn il hər şeyin dəyişəcəyinə əmin idilər.

Lakin bir ildən sonra da onun bu məsələyə münasibəti əvvəlkitək qaldı. «Və onda mənə qarşı əsl təzyiqlÿr başlandı, — Genriyetta dedi. Hər həftə olan gəlişlər hər gün təkrar olundu. Hÿr dəfə onun yanına ayrı-ayrı adamlar gəlirdilər, həftə-həftÿ ardınca. Yenə də və yenə də biz eyni şey haqqında danışırdıq. Mənim sədaqətim hanı? Mən inkişafa maneçilik törətməkdə ittiham edilə biləcəyimi anlayırammı? Bu, xalq respublikasında ciddi cinayət idi».

Hər gecə dalbadal onlar onun mənzilində xeyli ləngiyir, onu əsəbiləşdirir və qorxudurdular, nəhayət o, yuxusuzluq xəstəliyinə tutuldu. Genriyettanın xasiyyəti korlanmağa başladı. İş də ziyan çəkirdi. Həmin vaxtda uşaqlara da təzyiq göstrməyə başlamışdılar və onlar başqaları kimi həsrolunmaya nə üçün hazırlanmadıqlar barədə soruşmağa başladılar.

«Belə, gördüyünüz kimi, — Genriyetta artıq ağlayaraq dedi, — mən qaçdım. Buna dözə bilmədim. Bax buna görə də, — o, düşərgÿyə tərəf əlini yellədi, sanki onun kimi qaçan bütün müəllimləri də bura daxil edirdi, — məni cəsarətli hesab etmək olmaz. Bəlkə də, biz, cəsarətli olmağa başlamışdıq, ancaq təslim olduq. Biz hamımız».

Qərbi Berlinə qayıdaraq Korrini tapmaq məqsədilə düşərgədən düşərgəyə gedirdim. Nəhayət, mən onu tapanda o, beş-altı yaşlı uşaqların başında bit axtarırdı. Üç həftədən də az bir müddətdə onun nə qədər dəyişildiyini görəndə dəhşətə gəldim. O, arıqlamışdı, dərisi qəribə sarımtıl rəngdə idi, gözlərinin altında tünd kölgələr əmələ gəlmişdi.

Onu bura gətirdiyimə və tək qoyduğuma görə özümü danlayırdım. Buradan, Berlindən Yuqoslaviyaya Belqraddakı kilsə üçün Müqəddəs Yazı aparmalıydım, orada cəmi yeddi kitab vardı. Keçmiş təcrübədən bilirdim ki, Haaqadakı konsulluğa müraciət etməkdənsə Berlinə müraciət etmək daha yaxşıdır.

Ancaq indi, gənc arvadımın arıqlamış üzünə və yorğun gözlərinə baxanda Yuqoslaviyaya səfərimin ikinci bir məqsədə də xidmət edəcəyini anladım. Orada Korri düşərgələrin dəhşətlərini unuda biləcək, ora gözəl torpaqdır, gördüklərimdən ən yaxşısıdır. Buna görə də pasportlarımızı yuqoslav konsulluğuna apardım və qalan günləri Müqəddəs Yazı axtarışına sərf etdim.

Korri yenə də mübahisə edirdi. Yenə də əvvəlki kimi, düşərgələrdə xeyli iş olduğunu, Yuqoslaviyada isə məşğuliyyət tapa bilməyəcəyini deyirdi. Lakin bu dəfə mən onun səhhətinə görə təkid etdim və biz ilk dəfə olaraq Dəmir pərdə arxasına birlikdə getdik.

Əgər Korrinin səhhəti pisləşməsəydi, səfərimiz əla olardı. Bu dəfə sərhəddə gömrükçülər yük yerimizə demək olar ki, heç baxmadılar. Onlar bizim gənc ailə olduğumuzu dərhal anlayaraq okeandakı istirahət yerlərinə getməyi məsləhət gördülər və rahat yolu göstərdilər. Onda mən gələcək qaçaqmalçı səfərlərim üçün gərəkli bir açılış etdim: yola tək çıxan kişiyə nisbətən, kişi ilə qadının birgə səfəri daha az şübhə oyadır.

Cəmil və Nikola bizi sevinc göz yaşları ilə qarşıladılar. Biz növbəti kilsəyə gələrək maşındakı Müqəddəs Yazıları çıxardanda adamlar gözlərinə inanmırdılar. Hamı Korri ilə tanış olmaq istəyirdi; qadınlar onu qucaqlayır, kişilər isə əllərini çiynimə qoyurdular.

Altı gün xeyli yaxşı keçdi. Mənim keçən dəfəki səfərimdən sonra aldığı cərimə və xəbərdarlığa baxmayaraq, Nikola yenə də mənim tərcüməçim idi. Mənə Şərqi Almaniyada verilmiş görüntüləri yuqoslav kilsələri ilə bölüşdüm. Mənim görüntümdə Dəmir pərdə aprxasındakı kilsələr geri çəkilmirdilər, hücum edirdilər.

Lakin sonra, yeddinci gün biz Savavexo yaxınlığındakı şəhərdə dostlarımızın evində nahar edərkən polislər gəldilər. Bu elə qəfil baş verdi ki, əvvəlcə onların nə üçün gəldiyini başa düşmədim. Korri özünü pis hiss etdiyinə görə nahar etməyərək uzanmağa getmişdi, biz yemək masasının arxasında oturub düyü ilə qoyun əti yeyirdik, birdən qapı döyüldü və boz formada olan iki polis içəri girdi.

«Bizimlə gedəcəksiniz», — dedilər.

«Sizinlə? Hara?»

«Danışmayın! Yeməyi saxlayın! Bizim ardımızca gəlin».

Mən masa arxasında əlyəşmiş, çəngəllərini qaldırıb qorxxusundan ağızları açıq qalan dostlarıma baxdım. Rəngi qaçmış Korri qapıda göründü.

«O da sizinlədir?»

«Bəli».

«O da gedəcəkdir».

Tezliklə məlum oldu ki, mənim Yuqoslaviyaya əvvəlki səfərim barədə polislər hər şeyi bilirlər. Onlar kifayət qədər nəzakətli idilər, lakin bizə dərhal ölkəni tərk etməli olduğumuzu bildirdilər. Mənim vizamı ləğv etdilər. Onu bərpa etmək olmaz. Xahiş olunur, pasportlarınızı təqdim edin.

Könülsüz surətdə pasportumu verdim, çünki digər konsulluqlarda şübhəyə səbəb olacaq möhürün pasportuma vurulmasını istəmirdim. Zabitlər sənədlərimi diqqətlə yoxladılar, hansısa kağızlarla müqayisə etdilər və böyük qırmızı möhür vurdular. İndi mən Yuqoslaviyada persona non qrata[3] idim.

Özünü pis hiss eləyən Korri həbsdən də həyəcanlanmışdı. «Andrey, elə qorxmuşdum ki!» — deyə o, Avstriya və Almaniyadan gedərkən bütün yol boyu təkrar edirdi. — «Ancaq bu adamlar çox nəzakətli idilər».

Biz Berlində dayanaraq özümüzlə Hollandiyaya aparmaq üçün iki qaçqın götürmək istÿyirdik; onların yol xərclərini özümüz ödəyəcəkdik. Ancaq mən Korrini tez evə, həkimə çatdırmağa çalışırdım. Onunla nəsə qəribə bir şey baş verirdi, məsələ yalnız yorğunluqda və gərginlikdə deyildi. Mən daha tez-tez maşını saxlamalı və ona uzanıb ürəkbulanmasının keçməsi üçün gözləməli olurdum.

Lakin biz Berlinə çatanda məni sürpriz gözləyirdi. Berlindəki yuqoslav konsulluğunun Hollandiyadakından daha nəzakətli olduğunu anlayaraq buradakı getmək istədiyim bütün ölkələrin konsulluqlarına gedərək ərizə vermişdim. İndi qayıdarkən məni bir yox, iki məktub gözləyirdi. Bolqarıstan və Rumûniya mənim ərizələrimə baxaraq məlumat verdilər ki, mən onların Berlindəki nümayəndəliklərinə gedərək bu ölkələrə getmək üçün sənədlərimi ala bilərdim.

Bolqarıstan və Rumıniya! Bildiyim qədər, bu iki ölkədə məsihçiləri daha çox təqib edirdilər. Nəhayət, Tanrının əli daxili dairənin qapılarını geniş açdı.

Lakin Korrini evə aparmaq lazım idi. Bundan başqa, pasportumlakı qırmızı möhürün məsələsini də həll etmək lazım idi. Təbii ki, digər ölkələr Yuqoslaviyaya nə üçün buraxılmadığımı bilmək istəyəcəkdilər.

Buna görə də mən konsulluğa getməyib Vitteyə yollandım. Korri dərhal yatağa uzandı, mən isə həkim dalınca getdim. Həkim onun yanında çox qaldı, mən bütün bu vaxt ərzində bayırdakı oturacaqda əyləşmişdim.

Nəhayət, həkim çıxıb ehtiyatla pilləkənlərdən endi. «Arvadınız tam qaydasındadır, — ayağını torpaüa qoyub dedi, — mən ona ürəkbulanmasının qarşısını almaq üçün həblər verdim, bir aydan sonra yanıma gələr».

«Bəs ona nə olub?» — narahatlıqla soruşdum.

Bütün əzablarımdan sonra türk-bolqar sərhəddinin keçilməsi mənim üçün xoş təsadüf oldu. Müfəttiş gözucu maşının içinə baxdı, heç çamadanlarımı açmağı da xahiş etmədi. O, çıxış tarixini bolqar vizasında qeyd etdi, ancaq pasportun digər səhifələrini vərəqələmədi.

Sonra ingilis dilində kiçik bir salamlama nitqi söylədi.

Ən vacibi isə, yunan yolları qədər bərbad olan türk yollarından fərqli olaraq bolqar yolları çox yaxşı idi və onlara yaxşı nəzarət edirdilər. Məni hər yerdə, sərhəddə olduğu kimi fərəhlə salamlayırdılar. Uşaqlar sevinclə qışqırır və maşının ardınca xeyli qaçırdılar. Tarlalarda işləyən adamlar başlarını qaldırıb gülümsəyir və əllərini yelləyirdilər, bunu Avropanın heç yerində görməmişdim.

Ancaq Bolqarıstanda yalnız mərkəzi yollar yaxşı vəziyyətdə idi. Elə ilk gecədə gecələmək üçün yer axtararaq dağlıq rayonda olan kiçik yola tərəf döndüm. Tənha bir yer tapıb Müqəddəs Yazıları gizlətdiyim yerlərdən çıxarmağa müəyyən qədər vaxt sərf etdim. Sonra rumın dilində olan Müqəddəs Yazıları gizlətdim və yaxşı şosse yola tez çatmağa can ataraq dağdan endim.

Ancaq bunun əvəzinə əyri-üyrü bir yola çıxaraq hansısa kəndə gəlib çatdım. Hər addımda yol daha da keçilməz olurdu. Mən kiçik bir arxın üstündən keçdim və bir-iki dəqiqədən sonra tamamilə palçığa batdım.

Beləcə, ucqar bir kəndin arxasında palçığa bataraq qalmışdım. Nə edim? Bu sualı özümə verməyə macal tapmamış bir uca səslə mahnı oxunduğunu eşitdim. Bu səs kəndin lap kənarındakı binadan eşidilirdi. Mən maşının qapısını açıb bayıra sıçradım. Palçıq topuğuma çatanda daha ona fikir vermədim. Palçığın içiylə gedib evin qapısına çatdım.

Bura pivəxana idi, səhər saat on olmasına baxmayaraq, səslər artıq keflilikdən xəbər verirdi. Mən içəri girən kimi nəğmə bitdi.

Kənddə əcnəbini görüb çox təəccüblənmiş iyirmi sifət mənə baxırdı. Hava, qərb pivəxanalarında olduğundan daha ağır tənbəki tüstüsü ilə dolmuşdu.

«Kimsə ingiliscə danışa bilir?» — soruşdum. Heç kim cavab vermədi. «Almanca?» Yox. «Hollandca?»

«Hə, fərqi yoxdur, salam», — gülümsəyərk dedim. Sonra mənə baxan yumrusifət, qəhvəyigözlü bu adamlara başıma gələnləri izah etməyə başladım. Hm-mmm. Çux-çux-çux. Stop.

Ancaq məni anlamaqlarının heç bir əlamətini görmədim.

Əllərimi irəli uzadıb xəyali sükanı çevirməyə başladım.

A! O! — hündür taxta aralığın arxasındakı adam çıxaraq başa düşürmüş kimi başını tərpətdi. Bir dəqiqədən sonra o, iki badə pivə ilə qaçırdı.

«Yox, yox, — gülərək dedim, — avtomobil. Maşın. H-m-mmm. Br-r-rır. Stop». Mən eynəyimi qaldırıb siqnal verdim. «Gəldik!»

Nəhayət, bir neçə nəfərə hərəkətlərim çatdı və onlar yerlərindən qalxıb zarafatlaşa-zarafatlaşa oyundan ləzzət alırdılar. Mən özümü insanları əyləndirən oyunbaz kimi hiss edirdim. Pivəxananın arxasında bütün suallarımın cavabı dayanmışdı, palçığa batmış kiçik «Folsvagen».

«A!» — onlar əllərini ayaqlarına vuraraq başlarını yelləyirdilər. Hər şey aydındır! Onlar kömÿk edə bilmələrinə görə sevinirdilər. Uzun çəkmələr geydiklərinə görə düşünmədən palçığa girdilər və mənə sükan arxasında əyləşməyi işarə etdilər. Mühərriki işə saldım, bu enlikürək adamlar maşını itələməyə başladılar və bir-iki dəqiqəyə onu pivəxananın qabağındakı əsas yola çıxartdılar.

Mən çıxıb onlara təşəkkürümü bildirdim, onların maşınıma və onun içindəkilərə olan marağından bir qədər narahat olurdum. İstəmirdim ki, xeyli kitab aparan hollandiyalı haqqında xəbər ətrafa yayılsın. Mən cəld irəli uzanan pəncərəni sıxıb yoluma davam etmək istədim.

«Sizə səmimi minnətdarlığımı bildirirəm, — dedim, — Hollandiya sizə təşəkkür edir. Tanrı sizə təşəkkür edir…»

Lakin mən danışan müddətdə bir nəfər əlimi tutub buraxmırdı. O, məni çəkib pivəxanaya apardı. Biz hələ bara çatmamış nə olacağını anladım. Mənim istəyib istəməməyimdən asılı olmayaraq məni pivəyə qonaq etmək istəyirdilÿr.

Mən Tanrıya müraciət etdiyim o fırtınalı gecədən sonra içki içməmişdim. Ancaq alkoqol həmişə həyatımda dağıdıcı qüvvə olmuşdur.

«İlahi, mən nə edim?» — hollan dilində ucadan soruşdum. Və birdən anladım ki, gedib içməliyəm, çünki imtina etsəm onların qonaqpərvərliyinə etinasız yanaşmağımı düşünərdilər, bu isə onların mərhəməti ilə birgə Tanrı üçün hansısa qaydalara riayət etməkdən daha əhəmiyyətli idi. İyirmi dəqiqədən sonra mən tünd ev pivəsindən gözlərim yaşarmış halda iyirmi nəfərin əlini sıxıb güldüm, tezliklə Tanrıdan xilas tapmalarını arzulayıb yola düzəldim. Mən qırx dəqiqə yüksək sürətlə getməli oldum ki, maşının təkərləri palçıqdan təmizlənsin.

Rumın sərhəddini keçmək üçün mənə dörd saat lazım idi. Dunayın o tayındakı nəzarət məntəqəsinə çatanda öz-özümə dedim: «Hə, bəxtin gətirdi. Cəmisi beş-altı maşın var. Bu tez olacaq».

Qırx dəqiqə keçdi, amma birinci maşını hələ də yoxlayırdılar, mən düşündüm: «Yazıq oğlan, yəqin nəsə qaydada deyil ki, onu bu qədər saxlayıblar».

Lakin nəhayət ki, bu maşın getdi, növbəti maşının yoxlanması yarım saat çəkəndə mən narahat olmağa başladım. Bu ailənin apardığı hər şey yerə düzülmüşdü. Və sırada dayanan bütün avtomobillər bu qayda ilə yoxlanırdı. Dördüncü maşının yoxlanması bir saat çəkdi. Gömrükçülər sürücünü binaya apardılar və o, orada oldluğu müddətdə təkərləri çıxardılûr, mühərriki söndürdülər, oturacaqları geri çəkdilər.

«Əziz Tanrım, — qarşımda bircə maşın qalanda mən yalvardım, — mən nə edim? İstənilən ciddi yoxlama nəticəsində rumın Kitabları tapılacaqdı».

«İlahi — dedim, — bilirəm ki, heç bir hiyləm sərhəddi keçməyimə kömək olmayacaq. Səndən möcüzə diləməyə cəsarət edirəm. İcazə ver, bir neçə Müqəddəs Yazı çıxarıb görünən yerə qoyum. Onda İlahi, mən özümə yox, Sənə arxayın olacağam».

Sonuncu maşın yoxlamadan keçənə qədər mən bir neçə Müqəddəs Yazı çıxarıb yanımdakı oturacağa qoydum.

Mənim növbəm çatdı. Mən yolun sol tərəfində dayanmış zabitə yaxınlaşdım, sənədlərimi ona təqdim edib maşından çıxmağa hazırlaşdım. Lakin o, dizini mənim maşınımın qapısına söykəmişdi, buna görə də mən içəridə qalmalı oldum. O, mənim pasportumdakı şəklimə baxdı, nəsə yazdı, sənədlərimi qaytararaq əlini yelləyib getməyimə işarə verdi.

Bütün bunlar otuz saniyədən də az çəkdi. Mən mühərriki işə salıb yoluma davam etdim. Bəlkə kənarda saxlamalıyam ki, maşını hissələrə ayırıb yoxlasınlar? Ya da… əlbəttə yox… mən irəli getdim, hər an əyləci basmağa hazır idim. Ancaq heç nə baş vermədi. Mən arxanı göstərən güzgüyə baxdım. Gömrükçü növbəti maşını yoxlamaq üçün çağırdı, sürücüyə maşından çıxmağa işarə etdi. Mən bir neçə yard getdim. Gömrükçü maşının ön qapağını qaldırdı. Mən xeyli aralanmışdım ki, hər şeyin arxada qalmasına şübhə edim.

Ürəyim bərk döyünürdü. Sərhədi keçməyimdən həyəcanlandığıma görə yox, Tanrını ötəri olacaq iş başında gördüyümə görə.

Nəhayət, iki aylıq ayrılıqdan sonra holland sərhəddini keçdim. Belə ləngiyəcəyimi düşünmürdüm, ancaq gedərkən və qayıdarkən dövrə vurmalı oldum. Vitteyə gecədən xeyli keçmiş, yorğun, ancaq fərəhli gəldim. Pilləkÿnlÿrı: «Korri, Korri, mən qayıtdım!» — qışqıraraq qalxdım.

Korri işıqdan gözlərini qıyaraq, sevinərək və quş kimi nəğmə deyərək qapıya tələsdi.

«Hə, hər şey əladır. Dam daha da çox damır. Ailədə hər şey qaydasındadır. Həkim onun iyunun əvvəlində dünyaya gələcəyini deyir, ancaq birinci uşaq olanda həmişə dəqiq vaxtı demək həmişə çətin olur. Qəhvə içmək istəmirsən?»

Yoppi 4 iyun 1959-cu ildə dünyaya gəldi. O, evdə doğuldu, mənim kimi və bütün bu vaxt ərzində mən Korrinin yanında idim, hər bir övladının dünyaya gəlişini görən atam kimi.

Hans ilk dəfə Rusiyaya düşmüşdü, mən isə artıq burada olmuşdum. Mark Peter anadan olduğu ildə mən Hollandiyadan, Almaniyadan və Daniyadan olan qruplarla birgə Moskva gənclər festivalında olmuşdum. Bu, Varşavadakı gənc kommunistlərin qurultayına çox oxşayırdı. Moskvada iki həftə olduq və əlbəttə ki, orada olduğumuz müddətin proqramı dəqiq bölüşdürülmüşdü. Buna baxmayaraq, kəşfiyyat məqsədi ilə bu səfər çox vacib idi. Bəzi şeylər mən xüsusilə güclü təsir göstərdi.

İndi Hansla birgə Rusiya düzənliklərində gedərkən xatırlamağa başladım. Yeddi yuz mil məsafəni keçərək Brestdən Moskvaya qədər olan yolu getməliydik. Bütün bu vaxt ərzində mən əvvəlki səfərimlə bağlı xatirələrimi Hansla bölüşürdüm.

Hans mənim xatirələrimi böyük diqqətlə dinləyərək bəzən suallar verirdi. Mən hekayəmi bitirəndə o, Tanrıya mənim birbaşa dualarımdan bir ili müraciət edərək bizi İvanovla bir daha qarşılaşdırmağı istədi, çünki əlaqə artıq yaranmışdı.

«Fasilə etməyin vaxtı çatdığını düşünürəm, Andi, — o, əlavə etdi, — bir fincan qəhvə içmək istəyirəm».

«Mən də».

İrəlidəki yaşıl çəməni görüb maşını oraya sürdük, ancaq orada bir avtomobilin olduğu əvvəlcədən gözümüzə dəymədi.

Biz maşını saxlayaraq çıxdıq. Mənə elə gəldi ki, ruslar özlərini heç də dostyana aparmadılar. Onlar bizə baxaraq narazı səslə nə isə deyirdilər. Bir kişi əsəbi hərəkətlə fincandakı çayı otun otun üstünə tökdü, iki qadın isə səbətə boşqabları, meyvə və çörəyi yığmağa başladılar.

Bütün bunların nə demək olduğunu düşünərkən yolun əks tərəfindən əyləcin cırıltısını eşitdik. Avtomobilin qapısı çırpıldı. Bir anda qarşımızda iki milis dayandı. Onlar dayanıb hər iki qrupu nəzərdən keçirirdilər. Sonra bir zabit bizə, digəri rus maşınına tərəf getdi.

«Necəsiniz?» — Hans rus dilində danışmaq imkanı düşdüyünə görə sevincək dedi.

Zabit cavab vermÿdiyinə görə Hans kədərləndi. «O, sadəcə olaraq mənimlə danışmaq istəmir», — Hans əlində qəhvə fincanını saxlayaraq üzünü çevirib şikayətləndi. Lakin Hansı yaxşı tanıdığıma görə, onun səylə dua etdiyini bilirdim. Bu milisonerə heç bizim maşınımıza baxmaq da olmaz. Biz hələ dua edərkən o, qəflətən dönüb digər maşının yanında olan yoldaşına tərəf getdi. Orada qızğın mübahisə gedirdi, adamlar çiyinlərini çəkirdilər, sonra maşındakı əşyaları boşaltmağa başladılar. Biz iyirmi dəqiqə ərzində bu yazıq rusların öz əşyalarını çıxarıb yerə düzmələrinə baxırdıq. Sonra milisonerlər mühərrikə, maşının salonuna, hətta maşının altına da baxdılar. Biz bu narahatçılığın səbəbkarı olduğumuzu anlayırdıq, ancaq nə edəcəyimizi bilmirdik. Buna görə də sadəcə qəhvəmizi qarışdırırdıq, nəhayət, o, tamam soyudu.

Yarım saatdan sonra milislərin bizim tərəfə heç baxmadıqlarını görüb buradan çıxıb getməyi qərara aldıq. Buna görə də soyuyub dadını itirmiş qəhvəni içərək kiçik sobamızı yığışdırdıq, maşının qapılarını çırparaq mümkün qədər çox səs-küy salmağa çalışdıq. Ancaq zabitlər bizə zərrə qədər də olsa diqqət yetirmirdilər. Biz asta-asta gedərək yola çıxdıq, milislərin maşını burada dayanmışdı.

«Nə olub?» — biz yola çıxandan sonra Hans soruşdu.

«Bilmirəm. Yəqin onlar elə başa düşdülər ki, biz qaçaqmalçıyıq və bu adamlarla mal mübadiləsi edirik. Hans, bu ailə üçün dua etmək lazımdır ki, bizim diqqətsizliyimizə görə onlar çətinliyə düşməsinlər. Və tezliklə yükümüzdən azad olmalıyıq».

Moskva prospektləri çox enli görünürdülər, onlarda bir cərgədə on avtomobil gedə bilərdi. Yollarda əvvəl olduğundan daha çox avtomobil vardı. Biz nəhəng univermağın yanından, Qırmızı meydandan və Movzaleyin önündən keçib, nəhayət ki, yaşayacağımız yerə gəlib çatdıq. Burada çadır quraraq bir neçə Müqəddəs Yazı çıxarmağa hazırlaşdıq.

«Başını qaldırma, — Hans dedi, — bizə baxırlar».

Üzümü çevirmədən kitabların üstünü Moskvanın xəritəsi ilə örtdüm. Sonra, sanki təsadüfən baxaraq bir adam gördüm. O, rəngi solmuş yaşıl forma geyinmişdi və maşının bir neçə addımlığında dayanaraq diqqətlə bizə baxırdı. Mən qəhvədanı çıxarıb Hansla birgə qəhvə hazırlamağa başladıq. Biz Müqəddəs Yazıları çıxarmağı dayandıran kimi nəzarətçi getdi.

«Necə bilirsən, o, nə üçün gəlmişdi?» — Hansdan soruşdum.

«O, mənim xoşuma gəlmir. Bütün kitablarımızı tezliklə paylamaq lazımdır».

Biz bir kitab götürüb maşını bağlayaraq düşərgədən getdik. Cümə axşamı olduğundan bu vaxtlar baptist kilsəsində xidmət getdiyini bilirdim. Biz ora getdik.

Axşam dua toplantısında min iki yüz nəfərə qədər adam iştirak edirdi! İbadət iki il əvvəl olduğu kimi idi, ancaq heç yerdə İvanovu görə bilmirdim.

Toplantı qurtaran kimi Hansla mən vestibülə çıxıb gəzməyə başladıq. Biz qiymətli yükümüzü vermək üçün adam axtarırdıq. Mən əsas girişə yaxınlaşaraq adamların üzünə baxır və Tanrıdan xahiş edirdim ki, əvvəllər olduğu kimi, etibar edə biləcəyim adamı tapmaqda mənə kömək etsin.

Tezliklə, onu gördüm. Arıq, saçı tökülmüş, qırx yaşlarında olan bir kişi divarın yanında dayanıb camaata baxırdı. Onunla danışmaq arzum o qədər böyük idi ki, az qala Hansı unudacaqdım. Ancaq məsihçi qardaşlığı həmişə bir adamın idarəedilməsinin təsdiqində başqasının açıqlaması ilə yardım edir. Mən ağır çəkili Hansın yaxınlaşmasını gözlədim.

«Bizə lazım olanı tapdım!» — ona nə isə deməyə macal tapmamış o xəbər verdi. Vestibüldə dayanmış yüzlərlə adamın içindən o, məhz mənim seçdiyim adamı seçmişdi. Rahatlıq və sevinc hiss edərək biz bu adama yaxınlaşdıq».

«Necəsiniz?» — Hans soruşdu.

«Bəs siz necəsiniz?» — kişi dərhal ehtiyatla soruşdu.

Hans bizim kim olduğumuzu və haradan gəldiyimizi danışdıqca onun üzünün ifadəsi daha anlaşılmaz olurdu. Ancaq Hans «hollandiyalı» sözünə çatan kimi, o, gülməyə başladı. O, özünün alman olduğunu, ikinci nəslin köçkünə kimi gəldiyini izah etdi. O, sibirdə yaşayırdı və ailəsi evdə almanca danışırdı.

Söhbət buradaca başladı. Hansla mən onu dinləyir və qulaqlarımıza inanmırdıq. Bu adam Moskvadan iki min mil uzaqda olan Sibirdəki kiçik kilsədən gəlmişdi. Onların yüz əlli ibadətçisi vardı, amma bir dənə də olsun Müqəddəs Yazıları yox idi. Bir dəfə yuxuda ona deyilmişdi ki, Moskvaya getsin, burada öz kilsəsi üçün Müqəddə Yazı tapacaqdır. Əvvəlcə o, gəlmək istəmirdi, çünki hamı kimi o da bilirdi ki, Moskvada da Müqəddəs Yazı yoxdur.

Ancaq onun əhvalatı buradaca bitdi. Hansla mən bir-birimizə baxdıq və sibirli dostumuza bu xoş xəbəri çatdırmaq üçün başımızla işarə verdik.

«Dediniz ki, Şərqdən iki min mil yolu Müqəddəs Yazı tapmaq üçün gəlmisiniz, biz isə Qərbdən iki min mil yolu gəlmişik ki, Rusiya kilsələrinə Müqaddəs Yazı gətirək. Budur, biz bir-birimizi dərhal tanıyaraq görüşdük».

Bu sözlərlə Hans ona özümüzlə gətirdiyimiz böyük rus Müqəddəs Yazısını verdi. Sibirlinin deməyə sözü yox idi. O, əllərini irəli uzadaraq kitabı tutmuşdu, gah kitaba, gah da bizə baxırdı. Birdən o, bizə minnətdarlıq edərək qucaqlamağa başladı, ətrafımıza adamlar yığışdı. Bu, məni utandırdı, diqqəti özümüzə cəlb etmək istəmirdim. Pıçıltı ilə digər xəbərləri də ona danışaraq bizdə yenə də kitabların olduğunu bildirdim və əgər biz sabah saat onda görüşsək o, öz kilsələri üçün daha bir neçə kitab apara bilər.

Birdən sibirli şübhələndi. «Bu pulsuzdur?»

«Əlbəttə, — cavab verdik, — bu sadəcə Məsih Bədəninin bir əlinin digərlərinin ehtiyaclarını ödəməsidir».

Səhəri gün saat doqquzda Hans qaravulda dayanmışdı, mən isə maşında gizlətdiyim Müqəddəs Yazıları çıxarırdım. Mən işimi qurtarana yaxın Hans hollandiyanın milli himnini fitlə çalmağa başladı və mən yaşıl formalı dostumuzun yenidən gəldiyini anladım. Dərindən ah çəkərək yenə də qəhvə hazırlamağa başladım.

«Qəhvə hazırdır!» — Hansı çağırdım.

O, yaxınlaşıb bumbuz qəhvəni əlimdən aldı. «O qayıdıb?» — soruşdum.

«Dünənki kimi hər şeylə maraqlanır. Nədənsə şübhələnir. Nə qədər çıxartdın?»

«Dörd dənə».

«Hə, bəsdir. Çantaya qoy gedək».

Özünlə şəxsi Müqəddəs Yazı gəzdirmək cinayət deyildi, amma onların satışında ittiham olunmağın ciddi nəticələri ola bilərdi. Xüsusilə də qaçaqmalçı kitablar. Buna görə də biz çantaya yalnız dörd kitab qoyub avtobus dayanacağına getdik. Düz saat on tamamda kilsəyə daxil olub qapının yanındakı oturacaqda əyləşdik. Saat 10.30-da diqqəti cəlb etdiyimizi görüb narahat olmağa başladıq. Sonra on birə on beş dəqiqə qalmış səs eşitdik: «Salam, qardaş».

Mən cəld geri döndüm. Amma bu Sibirdən gələn kişi deyildi. Yanımda Rusiyaya ilk dəfə gələrkən qarşılaşdığım pastor İvanov dayanmışdı.

«Kimisə gözləyirsiniz?» — İvanov soruşdu.

«Bir adamı. Dünən axşam onunla görüşmüşdük».

İvanov susdu. Sonra dedi: «Belə də düşünürdüm. Elə bundan qorxurdum. Sizin Sibirli dostunuz gələ bilməyəcək».

«Necə yəni gələ bilməyəcək?»

İvanov ətrafa baxdı. «Dostlar, — dedi, — hər toplantı zamanı zalda təhlükəsizlik orqanlarının işçiləri olur. Biz bu barədə bilirik. Dünən onlar sizin söhbət etdiyinizi görüblər və indi o, gələ bilməyəcək. Onunla „danışıblar“. Siz onun üçün nə isə gətirmisiniz?».

Mən Hansa baxdım. İvanova etibar etmək olarmı? Hans çiyinlərini çəkdi və sonra güclə seziləcək tərzdə başını tərpətdi.

«Hə, — mən qısaca dedim, — dörd Müqəddəs Yazı. Bu çantalardadır».

«Saxlayın mənim yanımda, mən çatdıraram».

Yenidən Hansa baxdım. Amma Müqəddəs Yazıları çantadan çıxarıb İvanova verdik. Sonra Tanrı müdafiəsini diləyərək hücuma keçdim. Görünür başqa çıxış yolu yox idi.

«Biz kiminləsə danışa bilərik?» — soruşdum.

«Danışasınız?»

«Hə, düzünü desəm, bizdə yenə də Müqəddəs Yazılar var».

İvanov boğulmuşdu. «Nəyi nəzərdə tutursunuz? Yavaş danışın. Sizdə neçə Müqəddəs Yazı var?»

«Yüzdən artıq».

«Zarafat edirsiniz?»

«Onlar düşərgədə maşındadır».

İvanov bir qədər fikirə getdi. Sonra bir söz demədən bizi uzun dəhlizə apardı. Biz küncə dönəndə o qəflətən dayandı. Müqəddəs Yazıları yerə qoyub əllərini irəli uzatdı.

«Mənim dırnaqlarımı görürsünüz?» — soruşdu. Biz onun əyri, lap dibindən zədələnmiş dırnaqlarına baxdıq. «Öz imanıma görə həbsdə olmuşam», — İvanov dedi. Bu adamın gənclər konfransının nümayəndələrinə Rusiyada imanlıların təqib olunmadığını deməsini xatırladım: «Sizinlə açıq danışacağam. Özümü daha təhlükəyə məruz qoymaq istəmirəm. Sizə Müqəddəs Yazılarla kömək edə bilmərəm».

Mən bu adama qarşı mərhəmət hiss etdim. «Bilirəm, — dedim, — sizi günahlandırmıram. Bəlkə siz bu işlə məşğul olmaq istəyən adam tanıyırsınız?»

«Markov, — İvanov dedi, — mən onunla danışaram ki, kimdənsə maşın götürsün. O, sizinlə univermağın yanında saat birdə görüşər. Sonra əlavə etdi: ehtiyatlı olun».

Hans yerdəki kitab qalağını göstərdi: «Bəs bunlar necə olsun? Bunları götürməklə risk etmirsinizmi?»

İvanov gülümsədi, ancaq gözləri yenə də kədərli qaldı. «Dörd Müqəddəs Yazı, — dedi, — o qədər də ciddi iqtisadi cinayət deyil. Onların qiyməti dörd yüz manatdır. Dörd yüz manata görə nə qədər müddət həbs olunmaq olar? Ən çoxu — dþrd ay. Bəs yüz dənə Müqəddəs Yazı? Bu, burada — Moskvada on min manata yaxın, əyalətlərdə isə daha artıq məbləğ edir. On min manat — bu, parnoqrafik ədəbiyyatdır! Buna görə adam…»

«Parnoqrafiya?» — Hansla mən qışqırdıq. — Parnoqrafiyanın bura nə dəxli var?»

«Heç bir dəxli yoxdur, — İvanov dedi, — amma əgər sizi tutsalar, bu ədəbiyyatı yaymaqda ittiham edəcəklər. Sanki bir işarə almış kimi dabanları üstə qəflətən döndü, yerdən kitabları götürüb cəld gözdən itdi».

Həmin gün saat birdə biz univermağın yanında dayanmışdıq. Bizdən yüz yard aralıda dayanmış maşından bir adam çıxdı, yanımızdan keçəndə bizə diqqətlə baxdı. Sonra geri qayıtdı.

«Andrey qardaş?»

«Siz Markovsunuz? — soruşdum — Tanrı adına sizi salamlayıram».

Görünür, bu qardaş məndən daha çox dahi idi. Onun fikri heç xoşuma gəlmədi. Onunla bir yerdə Qızıl meydanın lap yaxınlığında olan küçəyə getdik. Bir tərəfdə hündür divar, digər tərəfdə yaşayış evləri vardı. İstənilən pəncərədən bizi görə bilərdilər.

«Sən dua eləsən yaxşı olar», — Markovun maşının arxasında dayanaraq Hansa dedim.

Hans dua eləməyə başladı, mən isə Müqəddəs Yazılar yığılmış qutuları və çuvalları çıxardım. Markov maşının arxa qapısını açdı. Mən də küçədən keçənlərin gözü qarşısında bütün kitabları onun maşınına daşıdım. İşimizi qurtarandan sonra Markov cəld əlimizi sıxıb maşınına əyləşdi və mühərriki işə saldı.

«Gələn həftə, — dedi, — bu Müqəddəs Yazılar Rusiyanın bütün pastorlarında olacaqdır».

Markov gedəndən sonra Hansa baxdım. O, hələ də dua edirdi, amma artıq gülümsəyirdi. Səfərimizin bu mərhələsi tamamlandı. Bizdə yalnız bir qutu ukrayna Müqəddəs Yazıları qalmışdı və bizim yaşıl formalı casusumuz ürəyi istəyən qədər gözlərini bizə zilləyə bilərdi. Maşınımız boş idi.

Biz evə qayıdarkən Ukraynadan keçib getdik və son kitabları özümüz payladıq. Belə dayanacaqlardan bir zamanı beynimə fikir gəldi və bu, növbəti üç ildə mənim arzuma çevrildi. Çünki məhz orada, Ukraynada bizim yalnız iki Müqəddəs Yazımız qalan vaxt bir nəfər gəlib bizə öz ailəsinin xəzinəsini — cibdə gəzdirmək üçün olan Müqəddəs Yazını göstərdi.

Mən xırdaca kitabı əlimdə tutmuşdum və gözlərimə inanmırdım. Bəli, həmin adam mənimlə razılaşdı ki, bu kitab bizim gətirdiklərimizin dörddə biri qədər yer tutur. Mən nazik vərəqləri çevirdikcə xırda, amma dəqiq şriftə heyrətlənirdim. Hər bir söz aydın görünür və asanlıqla oxunurdu. Mən onu kitabın harada çap olunması, kim tərəfindən nəşr edilməsi, haradan alması barədə sual atəşinə tutdum, ancaq o, mənə heç nə cavab verə bilmədi.

Bu kitabdan ayrıla bilmirdim. Əlimdə onun çəkisini ölçürdüm. Onu cibimə qoyurdum. Sonra çıxarıb öz kitablarımla müqayisə edirdim. Azı hər dəfə biz belə Müqəddəs Yazılardan üç-dörd dəfə çox gətirə bilərdik. Onları gətirib burada — Rusiyada gizlətmək daha asan olardı. Və əgər belə Müqəddəs Yazılar ukrayna dilində çap olunubsa, digər şərqi-avropa dillərində də çap etmək olar…

Bu kitabın məni necə maraqlandırdığını görərək onun sahibi onu mənə təklif etdi. Bəlkə bu kiçik kitabı bizdə olan iki böyük Müqəddəs Yazıya dəyişmək istəyirik? Onda onun kilsəsində əlavə Müqəddəs Yazı olacaqdır.

Mənim böyük sevincimə rəğmən kilsənin bütün üzvləri razılaşdılar və mən buradan arzusu cibində getdim. Qərbdə Müqəddəs Yazı cəmiyyətlərinin nümayəndələri ilə görüşümü böyük səbirsizliklə gözləyirdim. Rusiyada olduğumuz sonuncu bazar günündə biz macar sərhəddinin yaxınlığında olan kənddəki baptist kilsəsində olduq. Nəğmə həyəcanlı, dualar qızğın idi. Lakin vəz vaxtı çatanda pastor qəribə bir hərəkət etdi. O, kafedradan düşərək kilsəyə gələnlərin birindən Müqəddəs Yazı götürdü. Biz Rusiyada Müqəddəs Yazısı olmayan xidmətçilərin olduğunu eşitmişdik. Ancaq bunu öz gözlərimizlə ilk dəfə idi ki, görürdük.

Xidmətdən sonra pastor bizi onun kabinetində ağsaqqallarla görüşə dəvət etdi. Rusiyada tez-tez olduğu kimi, görüş aqressiv başladı. Bütün bunların təhlükəsizlik məqsədi ilə edildiyini anladıq, çünki bütün pastorlar izlənildiklərini bilirdilər. Bu dəfə aqressiya mənim avtomobilimə yönəlmişdi.

«Deyin görüm, — pastor almanca danışan kilsə üzvü vasitəsilə soruşdu, — siz hansı sənaye kompleksinin sahibisiniz?»

«Mən heç bir kompaniyada işləmirəm».

Tərcüməçi cavabımı çatdırdı, ancaq pastor bununla sakitləşmədi. «Bilirəm ki, düz danışmırsınız, — dedi, — çünki düz kilsənin qabağında sizin avtomobiliniz dayanmışdır. Yalnız kapitalistlərin maşını vardır. Sadə insanlar piyada gəzirlər».

Mən nə edim? Onu mənim keçmiş fabrik fəhləsi və kənd dəmirçisinin oğlu olduğuma inandırmaq mümkün deyildi. O, bunu heç cür başa düşə bilmirdi və sadəcə nəzakət xatirinə və ya nifrətamiz varlılar sinfinə öz nifrətini sübut etdiyinə əmin olduğuna görə söhbəti kəsdi!

Hər halda biz, Məsihin ikinci gəlişi — Rusiyada ən məşhur ilahiyyat məsələsi barədə danışmağa başladıq və söhbətin tonu dərhal dəyişdi. Mən cibimdən öz holland Müqəddəs Yazımı çıxartdım ki, pastorun xatırlatdığı ayələrə baxım və o, sözünü bitirəndə kitabı masanın üstünə qoydum.

Onun söhbətə olan marağının itdiyini dərhal hiss etdim. Onun diqqəti mənim Müqəddəs Yazıma dikilmişdi! O, kitabı götürüb əlində tutdu, açıb baxdı və yenidən bağladı. Sonra onu masanın üstünə qoydu. Mənim kimi yox, ancaq böyük bir səliqəylə. Onu masanın küncünə qoyaraq barmaqlarını üstündə astaca gəzdirdi. Sonra fikirli səslə, bizdən daha çox özünə müraciət edirmiş kimi dedi: «Bilirsinizmi, qardaş, məndə Müqəddəs Yazı yoxdur».

Ürəyim dözmədi. Minlərlə insanın ruhani lideri qarşımda dayanmışdı və onun şəxsi Müqəddəs Yazısı yox idi.

Özümüzlə gətirdiyimiz bütün Müqəddəs Yazıları paylamışdıq və birdən mən xatırladım: ukrain dilindəki kiçik cib Müqəddəs Yazısı! Gözləyin! — oturacaqdan qalxıb dedim. Müqəddəs Yazı cəmiyyətləri yalnız mənim sözlərimə inanmalı olacaqlar. Maşina tərəf qaçıb oturacağın altında gizlətdiyim kiçik kitabı taparaq tez otağa qayıtdım.

«Budur, — Müqəddəs Yazını pastorun əlinə verdim, — bu sizindir. İndi sizin də Müqəddəs Yazınız var».

Tərcüməçi mənim sözlərimi təkrar etdi, ancaq pastor hələ də başa düşmürdü.

«Bu kimədir?» — soruşdu.

«Bu sizədir! İndi bu, sizin kitabınızdır!»

Həmin gün Hansla mən gedəndə ağsaqqalların qucaqlamasından sümüklərimiz ağrıyırdı. İndi onların pastorunun öz şəxsi Müqəddəs Yazısı vardı, vəzin sonunda isə onu kiməsə qaytarmağa ehtiyac yox idi. Bu Müqəddəs Yazını istədiyi zaman götürə bilərdi. Bu Müqəddəs Yazını oxuyağaq və sevəcəkdi.

Biz Rusiyadan gedəndə, bu vaxta qədər Dəmir pərdə arxasında gördüyümdən daha ciddi bir işin irəlidə məni gözlədiyini bilirdim. Mən bəzi təşkilatları slavyan dillərində cib Müqəddəs Yazıları çap etməyə razı salmalıydım. Onda biz bu kitabları Rusiyaya yüzlərlə yox, minlərlə gətirə bilərik.

İndi yeganə qayğım rus dilində cib Müqəddəs Yazılarının çap olunması idi. Bu fikir beynimdən çıxmırdı. Mən Müqəddəs Yazı cəmiyyətlərinin nümayəndələri ilə danışıqlara başladım, lakin onlar belə kitabları çap etməyə razılaşanda praktik problemlər meydana çıxırdı. Məni Rusca Müqəddəs Yazılarla təmin edən Amerika Müqəddəs Yazı cəmiyyəti bu layihəyə yaxşı münasibət göstərsə də, məhz bu əməliyyat üçün kitabları necə çap edəcəklərini bilmirdilər. Britaniyanın Beynəlxalq yazı cəmiyyəti də bu vəziyyətdə idi. Hollandiya Müqəddəs Yazı cəmiyyətinin fəaliyyəti, əsasən, Afrika və İndoneziya ölkələrinə yönəlmişdi, onlar Şərqi Avropa ölkələri ilə işləmirdilər.

«Nə üçün özün cib Müqəddəs Yazıları çap etmirsən?» — bir axşam bu problemi müzakirə edərkən Fillip Uetstra soruşdu.

«Çox gülməlidir».

«Mən ciddi deyirəm. Sən nə istədiyini dəqiq bilirsən. Özün çap et».

«Cənab Uetstra, yəqin siz xəyalpərəstsiniz. Bu, ən azı beş min dollara başa gələcəkdir. Bu qədər pulu haradan alım?»

Cənab Uetstra qəmli baxışlarla mənə baxdı.

«Sənin başına gələn bütün hadisələrdən sonra mənə bu sualı verirsən?»

Əlbəttə, o, haqlı idi. Belə problemlər üçün maliyyə vəsaitini ancaq Tanrı tapa bilərdi. Həmin axşam Uetstrlərin evindən çıxan zaman yeni bir təcrübəyə, həyatımdakı ən böyük eksperimentə başlayacağımı bilirdim. Ancaq bu dəfə planlarımın həyata keçməsi üçün daha çox vaxt lazım oldu.

Hələlik isə adi işləri yerinə yetirmək lazım idi. Hansla bir qrupda işləmək təsəvvür etdiyimdən daha xoş idi. Biz həqiqətən də bir-birimizi zəif anlarımızda dəstəkləyərək vahid orqanizm idik. Bir dəfə 1962-ci ilin isti günlərində Bolqarıstanda olarkən, Hans birdən dedi: «Andrey, dəstəmizin daha bir üzvü üçün dua etməyin vaxtı çatmışdır».

Mən istidən tərləmiş halda yataqda oturub məktub yazırdım. «Hə. Doğrudur», — dalğın halda dedim.

«Yadındadırmı, bizə gözlənilmədən Çexoslovakiyaya getmək üçün viza verəndə, sən Şərqi Almaniyada, mən isə Rusiyada idim? Əgər biz çox olsaq, qarşıya çıxan bütün imkanlardan istifadə edə bilərik».

«Hə, düz deyirsən».

«Sən mənə qulaq asmırsan».

Mən məktubu kənara qoydum. O, əlimə yapışmışdı. «Əlbəttə, qulaq asıram». Hansın nə dediyini yadıma salmağa çalışdım. «Bizim istifadə edə biləcəyimizdən daha artıq imkanımız var. Bu doğrudur, Hans. Ancaq komanda tez böyüyəndə nə baş verdiyini bilirsən…»

Hans sözümü kəsdi. «Yeddi ildə bir dəfə üzvün qrupa üzv olmasını çətin ki, sürətli artım adlandırmaq olsun. Gəl, dua edək».

Diqqətlə Hansa baxdım. O, sonuncu ifadəsini — «Gəl, dua edək», — elə tələsik söylədi ki, onu düzgün anladığıma əmin olmadım. Ancaq o, artıq bütünlüklə duaya qapılmışdı. Mən başımı əyərək tezliklə bizimlə işləyə biləcək dəstə üzvünün tapılması fikrinə daldım.

Və demək olar ki, eyni vaxtda Hansla mən eyni bir adam haqqında düşünürdük.

«Rolf olsa necə olar?» — ikimiz birdən dedik və güldük.

«Hə, həqiqətən də».

Rolf holland seminariyasının tələbəsi idi və sistematik ilahiyyat şöbəsini bitirirdi. Əla ilahiyyatçı və fəaliyyət adamı idi. Həmin axşam ona məktub yazaraq bizə qoşulub istəyib-istəmədiyini soruşdum. Və əlbəttə ki, Hollandiyaya qayıdan zaman bizi cavab gözləyirdi. Rolf mənim məktubumu heyrətlə arzuladığını yazırdı.

Küçələrdə durub Müqəddəs Yazıları əlində yelləyən, zəhlətökən missioner olmağı o, hər şeydən az arzulayırdı. Əgər ona yalnız «Məsih döyüşçüləri, cəsarətlə döyüşə» himnini bilmək lazım idisə, bütün bu illər ərzində seminariyada nə üçün oxuyurdu?

Amma, o, davam edirdi, mənim məktubumu alandan sonra yuxusunu itirmişdi. Mənim təklifim haqda fikirlər onu gecə-gündüz, nahar vaxtı və işdə, yataqda və gəzintidə təqib edirdi, nəhayət, o, təslim olmuşdu və indi nə vaxt işə başlamaq lazım olduğunu soruşurdu.

Beləcə, etiraz və müqavimət göstərərək dəstəmizin üçüncü üzvü bizə qoşuldu. Hans dərhal onun Rumıniyaya tanışlıq səfərinə apardı. Orada vaxtlarını səmərəli keçirdilər və bu gözəl ölkədə kilsənin əsl mənəvi yüksəlişini gördülər. Onların yanında daima iki nəzarətçi var idi. Amma buna baxmayaraq, onlar bütün Müqəddəs Yazıları paylamış və hətta şəxsi evlərdə vəz də etmişdilər.

Rolf təsirlənmiş halda və doğru seçim etdiyinə tam əminliklə qayıtdı.

Təyyarənin qanadı altında Honkonq adlı bir nəhəng böyüyürdü. Britaniya müstəmləkəsinin paytaxtı, kommunist Çini adlandırılan və yavaş-yavaş oyanan nəhəng əjdahanın quyruğuna qonmuş kəpənəyə bənzəyirdi. Honkonqdan sonra bu öləkənin gözələ ölçülə bilməyən sahələri uzanıb gedirdi.

Bu qapalı dünyanı əhatə edən məşhur Çin səddini görməyəndə bir anlıq heyrətləndim. Qırmızı Çini öz təxəyyülümdə məhz belə təsəvvür edirdim: müəmmalı, qapalı, əlçatmaz. Hətta kommunist Avropasının daxili və xarici çevrə ölkələrini ayırd etməyə başlay anda belə Çinə təyinat verməyə cəhd etmirdim. Mənim üçün o, yeddi möhür arxasındakı sirr kimi, müjdələmə üçün totalitar rejimli bütün Avropa ölkələrindən daha əlçatmaz bir yer idi. Bir dəfə Moskvada, avtobusda bir çinlinin yanına düşdüm. Həmin vaxt Moskvada çinlilər çox idi. Ancaq bu adamın pencəyinin yaxasında xaç vardı. Biz ingiliscə danışmağa başladıq və o, dedi ki, Məsihçi Gənclər Assosiyasının Şanxay bölməsinin (U.M.C.A.) katibidir. Mən təəccübləndim. Bu təşkilat hələ də Şanxayda fəaliyyət göstərir? Hə, dedi, açıq və aktiv. O, vizit kartını mənə verərək onlara baş çəkməyə dəvət etdi.

Həmin gündən etibarən təcrid vəziyyətində olan Çin məsihçilərinə köməyə getmək arzusu ürəyimdə böyüməyə başlamışdı.

Ancaq əvvəlcə, bir çox sualları həll etmək lazım idi. Çində nə qədər məsihçi vardı? Bu ölkə əhalisinin böyük bir hissəsinin məsihçi olmadığını bilirdim. Digər tərəfdən, Çin ən böyük missioner ordusunun çalışdığı bir ölkə idi. Bu qədər adamı bu ölkədə işləməyə nə məcbur etmişdi. Onların təşkil etdiyi dini icmalar fəaliyyət göstərirmi? Orda təqiblər varmı? Onlar gizlicə görüşürlərmi? Əgər kilsələr əvvəlki kimi fəaliyyət göstərirlərsə, Şərqi Avropa imanlıları kimi onların da Müqəddəs Yazılara ehtiyacları varmı?

Bütün bu suallara cavab tapmalı idik. 1965-ci ildə məni Kaliforniyada çıxış etməyə dəvət edəndə, Çini tanıyan insanlarla söhbət etmək, sonra isə ölkənin daxili hissəsinə daxil olmağa cəhd etmək üçün Tayvana getməyi qərara aldım. Öz Holland pasportuma arxalanırdım. Nə üçünsə hollandlar hələ də bu Dəmir pərdə arxasına buraxılırdılar.

Ancaq indi, artıq təyyarədə oturarkən hər şeyi düzgün etmədiyimi başa düşdüm. Yanımda oturmuş Honkonqdan olan bankir Çinə düşmək istədiyimi eşidəndə mənə qəribə bir tərzdə baxdı. «Nə üçün təyyarəyə Tayvanda oturmadınız?» — soruşdu.

«Mənim başqa planlarım vardı».

«Pasportunuzu verin baxım». O, vərəqləri çevirdi, Tayvan möhürünə baxdı və amerikan vizasını görəndə dayandı.

«Birləşmiş Ştatlar!» — dedi.

«Hə, mən elə oradan gəlirəm».

«Əzizim, belə pasportla siz heç vaxt Qırmızı Çinə düşə bilməzsiniz».

İndi insanlar hansısa missioner işinin mümkün olmadığını deyəndə mən adətən, sevinirəm. Bu, mənə imkan verir ki, Tanrının bu mümkünsüzlüyünün öhdəsindən necə gəlməsini görməyə ümid edim. Amma Honkonqda yoxlamadan keçərkən daha həyəcanlı xəbərlər eşitdim. Mənə elə gəldi ki, bütün Honkonq Çinin daxili hissəsinə düşməyə çalışan, ancaq buna nail ola bilməyən missionerlərlə doludur. Orada. Digər ölkələrdə uzun müddət missioner kimi fəaliyyət göstərən həkimlər və müəllimlər vardı. Ancaq bu gun bu, hesaba alınmırdı: onların qeyri-kommunist rejimində işləməsi faktı bu ölkədə işləmək imkanını avtomatik olaraq ləğv edirdi.

Bütün bunları yüzüncü dəfə eşidəndə əminliyim tərəddüd etdi. Bəlkə, əvvəlcə, bundan öncəki vizaların yazılmadığı yeni pasport almalı idim.

Onda holland konsulluğuna yollandım. Konsulu kəskin tənbəki tüstüsü arxasında tapdım. O, uzun gil qəlyan çəkirdi və mən hollandiya üçün çox darıxdığımı hiss etdim. Mən daxili Çinə getmək istədiyimi deyəndə o, qəlyanını çıxararaq gülümsədi. Mən missioner olduğumu izah edəndə onun təbəssümü daha da genişləndi. Mən orada məsihçiləri taparaq Müqəddəs Yazılırı ölkəyə aparmaq istədiyimi səmimi etiraf edəndə o, qəhqəhə çəkdi.

«Pasportunuza baxmaq olarmı?» — soruşdu. O, bütün səhifələrə baxaraq başını buladı. «Bu mümkün deyil», — qəlyanının ucu ilə Çin üçün nifrətamiz olan vizaları göstərərək dedi.

«Cənab, — dedim, — məhz buna görə mən buradayam. Yeni pasport almaq istəyirəm».

«Bu mümkün deyil» — deyə, yenə təkrar etdi. Honkonqdakı konsulluq pasport vermək hüququna malik deyildir. Əgər o, mənim xahişimi İndoneziyaya göndərmək istəsə, bu tələbin qanuni səbəbini izah etməli olacaq, belə səbəb isə yoxdur. Bundan sonra o, tavana tüstü halqaları buraxmağa başladı. Söhbətimizin bitdiyini anladım.

Planlarımın baş tutmamasına görə əvvəlcə qanım qaraldı. Ancaq birdən sevindim. İndi öz gücümlə Çinə düşmək üçün heç bir imkanım qalmamışdı. Çinə gəlmək istəyimin Tanrıdan gəldiyinə inanırdım, buna görə də bu məqsədə çatmaq üçün bütün imkanları elə Ona həvalə etmək lazım idi. Səhəri gün Çin konsulluğuna gedib viza istəyəcəyəm və əgər Tanrı mənim ora düşməyimi həqiqətən də istəyirsə, lazımi sənədlər mənə veriləcəkdir.

Ancaq əvvəlcə, nəsə etməli idim. Kÿnana getmək istəyən Nun oülu Yeşuanû xatırladım: özündən əvvəl həmin yerləri öyrənmək üçün casuslar göndərməsi yadıma düşdü. Bəlkə mən də bunu etməliyəm. Çin məmurluğu torpağını tədqiq etməliyəm. Qaranlıq düşmüşdü. Mağazalar və ofislər artıq bağlı idi, amma mən viza alacağım Çin «turizm agentliyi» axtarmağa getdim.

Gözlədiyim kimi ora bağlı idi. Qapının yanında nəhəng sütun gördüm, onun üstündə ingiliscə yazılmış elan asılmışdı «Çin turizm şirkəti». Qaranlıq səkidə, bağlı qapı önündə mən qələbə duasına başladım, bu, Tanrı iradəsinin icrası zamanı istənilən maneçi qüvvəni dəf edərdi. Məsihin Tanrı hakimiyyətinə əks olan hər şeyə qalib gəldiyini bəyan edirdim. Binanın önündə irəli-geri gedirdim. Orada, qaranlıqda iki saat ərzində dua etdim.

Səhəri gün ora qayıtdım. Bu dəfə qapı açıq idi. Pilləkÿnin üstündə çin əsgəri dayanmışdı. Onun arxasında adamla dolu olan otaq vardı. Növbəyə durdum, dayandığım müddətdə bütün məmurlar və xidmətçilər üçün dua edərək, Çin vətandaşlarına çata bilmək üçün yollar açmasını tanrıdan xahiş edirdim.

Mənim növbəm çatdı. Mavi rəngli, xalq forması geyinmiş adam sualedici nəzərlərlə mənə baxdı.

«Cənab, — ingiliscə dedim, — mən Çinə getmək üçün viza almaq istəyirəm».

Adam gözlərini endirib sənədlərə möhür vurmağa başladı «Nə vaxtsa Tayvanda və ya Birləşmiş Ştatlarda olmusunuzmu?» — soruşdu.

«Bəli, cənab. Mən elə Tayandan qayıdıram, ondan əvvəl isə Kaliforniyada olmuşum».

«Onda, — o, gülümsəyərək dedi, — çətin ki, siz Çinə gedə bilərsiniz, çünki bu ölkələr bizim düşmənimizdir».

«Lakin, — gülümsəyərək ona cavab verdim, — mənim düşmənim deyillər, çünki mənim düşmənlərim yoxdur. Mənə blank verərsinizmi?»

Bir-birimizin gözlərinə baxdıq. Başqa bir adamın nə edəcəyini bilmirəm, ancaq mən dua edirdim. Məmur uzun zaman diqqətlə mənə baxdı. Üzündə heç bir ifadə yox idi. Nəhayət, gözünü çəkdi. «Bu, heç nə verməyəcək», — deyib çiyinlərini çəkdi. Amma mənə sorğu vərəqi verdi.

Mən blankları doldurduqdan sonra cavabı üç gündən sonra alacağımı dedi. Ərizəm cinayətkar pasportla birgə Kantona göndərilməli idi.

Həmin gün çinli qoca missionerlə nahar edirdim. «Mənə dedilər ki, cavabı üç gündən sonra cavabı alacağam» — sevinərək ona xəbər verdim.

Həmsöhbətim başını qaldırıb qəhqəhə çəkdi. «Şərq adamlarının mentaliteti ilə tanış olmamağınız o dəqiqə görünür!» — dedi. — Onlar həmişə üç gün deyirlər. Çinlilərdə bu, «Heç vaxt» deməkdir.

Mən bu zarafatı qətiyyətlə qəbul etmədim. Bu üç gün ərzində orüc tutub fasiləsiz dua edirdim. Bundan əlavə, yerli Müqəddəs Yazı mağazasına yollanaraq çin dilində Müqəddəs Yazılar aldım ki, özümlə Bambuk pərdəsinin arxasına aparım. Mağazada razılıq aldım ki, paltarlarımı orada saxlayacağam, çünki bütün çamadanım Müqəddəs Yazılarla dolu idi. Və gözləməyə başladım.

Üçüncü gün mehmanxanaya qayıtdım, burada turist agentliyinə zəng etməyimi xahiş edən məktub vardı. Mən zəng eləmədim, dərhal onların ofisinə yollandım. Hələ növbədə dayanarkən məni görən çinli xidmətçinin üzündən nə isə oxumağa çalışdım. Ancaq onun üzü də ölkəsi kimi anlaşılmaz idi. Nəhayət, növbə mənə çatdı. Bir söz demədən pasportumu mənə verdi: ona vizanın vurulduğu kağız bərkidilmişdi. Növbəti gün səhər saat səkkizdə məni Çinə aparan qatarda idim. İki saatdan sonra sərhəddəki Vu adlı kiçik şəhərdə idik. Orada dəmir yolu körpüsünün arxasında dayanan əjdahanın ərazisi başlayırdı. Britaniya tərəfdə kiçiku restoran və yeməkxana vardı. Mən gözləməkdən yoruldum və britaniyalı əsgərin dayandığı yerdə gəzinməyə başladım. Körpünü üstü ilə Honkonqa gedən yük qatarı gedirdi: onun içində britaniya camaatı üçün donuzlar, toyuqlar və digər ərzaqlar aparırdı. Əsgər dedi ki, bu körpü xalq arasında «ağlama körpüsü» adlanır. Hər gün çayı üzüb keçən neçə-neçə qaçqını tutaraq körpü ilə əks istiqamətdə göndərmək lazım gəlirdi. Onların necə ağlayıb yalvardıqlarını, qayıtmaq istəmədikləri üçün körpünün sürahisindən necə yapışmasını danışırdı.

«İlahi, — yavaşca dua etdim, — elə bir gün gəlsin ki, daha ağlama körpüləri olmasın. Qoy elə bir gün gəlsin ki, bütün bəşəriyyət Sənin sevginin vahid Səltənətinə məxsus olsun».

İndi mən bu səltənət üçün kəşviyyat aparmalı idim. Nəhayət, britaniya gömrük məmuru dedi ki, körpünü keçəmək olar. Biz ayağımızı şpalların üstünə ehtiyatla qoyaraq getdik. Qrupumuzda on iki nəfərə yaxın adam vardı, qalanları isə İngiltərədən, Fransadan və Kanadadan olan biznesmenlər idi. Körpünün yaşıl rəngli dirəkləri yarıyolda dəyişdilər. Biz kommunist Çinində idik.

Bu tərəfdə səliqəli və rəngsiz, böyük tikililər kompleksi vardı və bu yeknəsəqliyi yalnız gur bitən bitgilər pozurdu. Gömrük məmuru çox gənc və səliqəli bir qız idi. Turist agentliyindəki işçi kimi o da nəzakətli təbəssümlə dedi: «Zəhmət olmasa, çamadanınızı açın».

Ürəyim döyündü. Çamadanın içində, lap üstdə çin Müqəddəs Yazıları vardı, onun vasitəsi ilə Çinin missionerlərə münasibətini öyrənmək istəyirdim. Bu gənc məmur nə edəcək?

Mən çamadanın qapağını qaldırıb Müqəddəs Yazıların üstünü açdıq. Bu zaman müəmmalı bir şey baş verdi.

Gömrük məmuru çamadandakı heç bir şeyə əl vurmadı. O, Müqəddəs Yazılara baxdı, sonra gözlərini qaldırdı: «Çox sağ olun, cənab, — yenə də həmin təbəssümlə dedi. — Sizin saatınız varmı? Fotoaparatınız?»

Çamadanda gördüklərinə heç bir münasibət göstərmədi. Onun iyirmi, bəlkə də iyirmi beş yaşı olardı. Yəni heç vaxt Müqəddəs Yazı görməyib? Deməli, bunun nə olması barədə zərrə qədər də olsa təsəvvürü yoxdur?

Həmin vaxt aydın oldu ki, dəstəmizin üzvlərinin sayını artırmaq lazımdır. Yalnız Çində yox, digər yerlərdə də işləmək üçün. Əgər biz ölkədə sevgi və qayğı vədi ilə görünsək, sonra isə bizim barəmizdə heç kim heç vaxt eşitməsə, bunun faydası az olacaqdır. Biz bütün kommunist ölkələrində mütamadi olaraq heç olmasa ildə bir dəfə olmaq istəyirdik. Cüt gəlmək daha yaxşı olardı, çünki biz tək missionerdənsə cüt getməyin daha yaxşı olduğunu anlamışdıq. Lakin bu arzuları həyata keçirmək üçün kifayət qədər əməkdaşları haradan tapaq?

Məsələ, könüllüləri tapmağın çətin olmasında deyildi. Demək olar ki, hər çıxışımızdan sonra adamlar bizə öz yardımlarını təklif edirdilər. Problem Tanrı tərəfindən göndərilmiş adamı tanıya bilməkdə idi. Macəra axtaranları ayırd etmək üçün mən tez-tez deyirdim: «Sizin Pərdə arxasında xidmətiniz başlayan kimi mənimlə əlaqə saxlayın və baxaq görək birlikdə işləyə bilirikmi».

Bir dəfə belə də oldu. Markus adlı gənc hollandiyalıdan məktub aldım. «Bilmirəm, Uelsdəki Suonsi kollecində çıxış edərkən söylədiyiniz nitqi xatırlayırsınızmı, — o yazırdı. — Siz dediniz: «Siz Dəmir pərdə arxasında xidmətə başlayan kimi biz qarşılıqlı əməkdaşlıq barədə danışa bilərik». Belə ki mən buradayam. Buna görə də gəlin danışaq». Məktubun üzərində Yuqoslaviyanın möhürü vardı.

«Bir buna bax!» — Korriyə dedim. O, Markusun məktubunu oxudu. Doğrudanmı bu adam bizimlə birgə əməkdaşlıq etmək üçün təyin olunmuşdu? Qərara aldıq ki, əgər o, bir daha yazsa, onun təklifini ciddi qəbul edərik. Bir neçə aydan sonra Markus haqqında yenə də eşitdik. O, Yuqoslaviyaya ikinci dəfə gəlmişdi. Yuqoslaviyadan yazdığı üçüncü məktubda o, bizim şərtimizi yerinə yetirməsi barədə yazırdı. İndi bizimlə görüşmək istəyirdi.

Bir dəfə məktublarla bağlı həmişəki problemi həll etməyə çalışarkən Yoppi kabinetimə qaçıb gəldi.

«Ata, Markus gəlib».

Mən masanın arxasından qalxıb pilləkanla üzüaşağı qaçdım. Onu görən kimi xoşuma gəldi. Bir fincan qəhvə içərkən o, Yuqoslaviyadakı macəraları barədə danışdı. O, özüylə apardığı ədəbiyyatı mağazalırın piştaxtalarında və ya parkdakı oturacaqlarda düzürdü. Sonra onların yanında dayanaraq yaxınlaşan adamlarla söhbətə başlayırdı. O etiraf etdi ki, bu, müjdələmənin ən darıxdırıcı üsulu idi Ancaq o, öyrənirdi.

«Düşünürəm ki, sənin Rolfla getməyinə icazə verəcəyəm, — dedim. — O, səni bəzi pastorlara və kilsə üzvlərinə təqdim edər. Onlarla söhbət et, Markus. Qayıdandan sonra bizimlə işləməyə davam etmək istədiyini bildirərsən».

Üç həftə ərzində Rolfla Markus Yuqoslaviya və Bolqarıstanda oldular. Onlar qayıdan zaman, dəstəmizin üzvü olmaq istəməsini Markusdan soruşmağa ehtiyac qalmadı. Bu sualın cavabını onun üzündə gördüm.

«Hər şeyi heç də belə təsəvvür etmirdim» — dedi.

Beləcə, Markus bizim kiçik dəstəmizə qoşuldu.

Lakin onun gəlişi ilə işin həcmi azalmadı. Tezliklə, biz, əvvəlkindən daha artıq səfər etməli olduq.

Markusun dəstəmizə qoşulmasından iki ay sonra Hansla mən Avropadan Yeni dünyanın yeganə kommunist ölkəsinə yollandıq. Kubaya viza alanda biz Çexoslovakiyada işləyirdik. Bu, Hansın Amerikaya ilk səfəri idi. Soyuq və boz Praqa ilə necə də təzad təşkil edirdi! Havanada bizi qızmar günəş və parlaq ağ binalar qarşıladı. Adamlar şən idilər və yaxşı geyinmişdilər. Hava limanûndan Havanaya gedən yol boyu bütün sərnişinlər mahnı oxumağa başladılar.

Hans birbaşa adanın şərqindəki Oriente əyalətinə yollandı, mən isə paytaxtda qalaraq «Havana Libre» mehmanxanasında məskunlaşdım. Mən polis bölməsinə adi çağırış vərəqi alanda təəccüblənmədim. Dəhlizdə uzun müddət gözləməyimə də təəccüblənmədim, çünki bütün bürokratik ölkələr eynidir.

Polis zabiti məni görəndə az qala dişlərini qıcadı. «Siz bura nə üçün düşmüsünüz?» — o, ingiliscə çox pis danışaraq soruşdu.

«Mən Müjdəni vəz etməyə gəlmişəm», — dedim. Onun əlində Rusiya, ABŞ və digər ölkələrin möhürürləri vurulmuş pasportum vardı. Aydın idi ki, o daha ağır səbəblərdən şübhələnirdi. O, xeyli sual verdi, qeydiyyat apardı və nəhayət, mehmanxanaya qayıtmağıma icazə verdi. Məni daha dörd dəfə çağırdılar, amma həmin vaxt mən artıq vəz etməyə başlamışdım. Camaatı topladığım kilsə nisbətən böyük idi. Bu orqanı, pastoru və rəsmi kilsə icmasının iki üzvü olan gözəl bina idi. Nə vaxtsa burada xeyli adam olurdu, ancaq din əleyhinə təbliğat camaatı uzaqlaşdırmışdı. O, xamanlar bayırda insan kütləsi toplaşardı, ibadət zamanı qışqırıqlar və səs yüksəldicilərin gurultusu eşidilərdi, toplantılara getmək üçünsə polislərin sıra ilə dayandığı səkilərdən keçmək lazım gəlirdi.

İlk gecədə məni dinləməyə otuz beş Kubalı gəlmişdi. İkinci gecədə həmin otuz beş kubalı bir də gəldi, üçüncü, dördüncü gecələrdə altmış, sonra isə yüzdən artıq adam gəldi. Əlbəttə, bu «imanlılardan» bəziləri polislər idi, ancaq onların məni eşidə bilməsinə sevinirdim. Mən fikrimi Müjdənin vəzinə cəmləşdirib siyasətdən uzaq olmağa çalışırdım. Ancaq istənilən digər polis dövlətlərində eyni olan məhdudiyyətlərin içində digər azadlıqlara — toplantı azadlığına, yerdəyişmə və özünüifadəetmə azadlığına heyrətlənirdim, bütün bunlar kommunist rejiminin daha əvvəllər bərqərar olduğu ölkələrdən fərqli olaraq Kubada vardı.

Növbəti həftədə Havanaya yaxın rayonlara gedərək gün ərzində bir neçə dəfə müxtəlif kilsələrlə çıxış edərək bəzən altı yüzə yaxın adam toplayırdım. Mən ingiliscə danışır və həmişə də tərcüməçi tapırdım. Fasiləsiz olaraq Hansla telefon əlaqəsi saxlayırdıq; o danışırdı ki, Orientdə Havanaya nisbətən polis nəzarəti daha sərt, insanlar isə daha çəkingəndirlər. Məlum oldu ki, orada amerikan hərbi bazaları yerləşirdi.

Hansla mən ilk növbədə adamlara Hollandiyadan olmağımız barədə məlumat verməyə çalışırdıq. Bu, onlar üçün çox əhəmiyyətli idi. Kubada antiamerikan hərəkatı ən qızğın həddə çatmışdı, hətta kilsədə belə adamların Qərblilərə münasibəti eyni deyildi. Hökumət belə bir faktı vurğulamağa çalışırdı ki, Kubadakı protestan kilsələrinin çoxu amerikan missiyaları tərəfindən təşkil olunub.

Lakin yeni rejim şəraitində, həm katolik həm də protestant kilsələri eyni vəziyyətÿ düşdülər və hər şeydən artıq ruhanilik əziyyət çəkirdi. Din xadimləri və kilsə xidmətçiləri cəmiyyətin qeyri-məhsuldar üzvləri adlandırılmışdılar. Onlara ərzaq və paltar almaq üçün qəbz vermirdilər, onları orduda xidmət etməyi bacarmayanlar üçün təşkil olunmuş əmək botalyonlarında işləməyə məcbur edirdilər. Belə qruplara narkomanlar, homoseksualistlər, cinayətkarlar toplanır və ruhanilərlə birgə şəkər qamışı yığmaq üçün tarlalara göndərilirdilər.

Ancaq yenə də bu cəsarətli adamların böyük bir hissəsi öz vəzifələrində qalırdılar. Kilsələr hamı üçün açıq idi: ruhani aclıq çox böyük idi. Hansla çıxış etdiyimiz hər yerdə çoxlu adam toplaşırdı. Nə baş verdiyini öyrənmək üçün pəncərə və qapılardan içəri çoxlu kənar adamlar boylanırdılar. Hərdən bizə elə gəlirdi ki, toplantını kilsədən kənarda keçirsək daha yaxşı olar. Yadımdadır, bir dəfə okean üstündə yüksələn qayanın üstündə oturub bir qrup universitet tələbəsi ilə söhbət edirdim, bütün bu vaxt ərzində isə aşağıdakı yolda silahlı əsgərlərin oturduğu cip o yan-bu yana gedirdi.

Hara gedirdiksə, insanlar səfər etdiyimiz kommunist ölkələrində imanlıların təqib olunması barədə soruşurdular. Onların verdikləri suallardan bütün məsələlərdən xəbərdar olduqları görünürdü. Onları Nyu-Yorkdakı Deyvid Uilkersonun yeniyetmələr mərkəzinin necə olması, hal-hazırda Billi Qremin harada olması, Tanrının ölməsini bəyan edən təşkilat barədə suallar maraqlandırırdı. Beləcə, biz öyrəndik ki, Kubaya adi poçt vasitəsi ilə hətta Birləşmiş Ştatlardan belə dini nəşrlər mütəmadi olaraq daxil olur.

Bizim gəlişimizdən bir neçə ay əvvəl Kastro hamıya öz qərarını elan etmişdi ki, kim istəsə ölkəni tərk edə bilər. Yüz minlərlə adam arzu edənlər siyahısına yazılırdılar. Lakin Kubadan hər gün yalnız iki təyyarə uçurdu. Siyahıda olan doqquz yüz min nəfərin adadan çıxarılması üçün on il lazım idi. Ancaq eyni zamanda adları siyahıya düşən adamlar iş yerini, yaşayış yerini və əmlakını itirirdilər. Lakin yenə də hər gün yüz doxsan nəfər kubanı tərk edirdi, digərləri isə tezliklə növbələrinin çatacağına möhkəm inanırdılar. Biz hiss edirdik ki, ölkəni tərk etmək üçün növbəsini gözləyənlərə daha güclü təsir göstəririk.

Şərqi Avropada olduğu kimi, burada da dinləyicilərimizi ölkə fəlakətdə olan zaman məsihçi taleyi barədə düşünməyə çalışırdıq. Qaçmaq, yoxsa qalmaq? 1965-ci ildə Kubada həyat asan deyildi. Lakin bəlkə onları bu yerdə, belə bir zamanda yerləşdirməyə Tanrının əsaslı səbəbləri vardı? Bəlkə onlar tonun silahı olacaqlar, Onun şəfalı əlləri bu torpaqda onun nümayəndələri olacaqlar?

Bir axşam söhbət zamanı belə bir fikri bildirəndə zalda irigövdəli, qalın qara bığları olan yaxşı geyinmiş bir adam ayağa qalxdı. «Mən metodist xidmətçisiyəm, — o, yığıncağa dedi, — ancaq son iki il ərzində bərbər işləmişəm. Lakin bu gün axşam Tanrı mənimlə danışırdı. Mən xidmətə qayıtmağa hazırlaşıram. Mən Onun quzularını qoyub gedən pastoram, amma indi onların yanına qayıdıram».

Qeyri-adi bir şey başladı. Kilsədə hamı onun əlini sûxmağa atıldı. Mən sevinc qışqırıqları eşidirdim: «Gracias, pastor!»[4]

Biz buna bənzər halları çox görmüşdük. Bir cütlük çoxdan gözlədikləri aviabiletləri almağa hazırlaşırdı, iki həftədən sonra onlar uçub getməli idilər. Ancaq bizimlə görüşdən sonra qalmaq qərarına gəldilər. «İndi, — dedilər, — Kuba bizim missioner tarlamızdır».

Havanadan uçan təyyarəyə minəndə Hansla mən artıq bilirdik ki, Kuba bizim də missioner tarlamızdır. Bu, hamı üçün açıq olan bir ölkə idi: burada Müqəddəs Yazıları, dini kitabları və ümumiyyətlə istənilən ədəbiyyatı asanlıqla əldə etmək olardı. Səxavətli və emosional latın ürəklərinə düşən kiçik bir həvəsləndirmə qûğılcımının sevgi, sədaqət və fədakarlıq atəşi alovlandırdığı ölkə idi.

Kubaya səfərimizdən bir il sonra biz nəhayət, kommunist rejiminin ən ciddi nəzarÿti olan ölkəyə viza aldıq. Ora düşmək, düşəndə isə kiminləsə əlaqə saxlamaq çox çətin idi. Ruhdan düşməmək üçün bizə nikbinliyimiz lazım oldu. Əlbəttə ki, mən kiçik Albaniya barəsində danışıram.

Qrupumuz bu ölkəyə girmə imkanı əldə edəndə, mən uzaq Sibirdə idim. Müasir tarixdə ilk ləfə olaraq fransız turist agentliyi Albaniyaya iki həftəlik səyahət hazırlamışdı. Rolf və Markus buraya Hollandiyadan olan «müəllimlər» kimi qoşuldular.

Onlar özləri ilə Müqəddəs Yazıllar aparmadılar, çünki bir neçə il bundan əvvəl biz alban Müqəddəs Yazılarının ümumiyyətlə olmadığını öyrənmişdik. Bundan əlavə, Müqəddəs Yazıların çap olunacağı alban dili də yox idi. Bir milyon yarım əhalisi olan bu kiçik olkədə ən azı üç danışıq dialekti vardı: skiptar, heq, tosk dialektləri. Ölkədə olan yeganə Müqəddəs Yazılar roma katolik kilsələrindəki latın dilində olan kitablar idi. Ölkənin qalan əhalisi müsəlmanlar idi.

Amerika Müqəddəs Yazı cəmiyyəti bizə bildirdi ki, onlarda skiptar dialektində Əhdi-Cədid var. O, 1824-cü ildə tərcümə olunmuşdu, kitabxanada saxlanılırdı və deyəsən, digər nüsxələri qalmamışdı. İnqilabdan sonra alban dilinin yaradılmasına cəhd edilmişdi, ancaq bu planlara Müqəddəs Yazının nəşr olunmasının daxil edilməsinə biz ümid edə bilməzdik.

Rolf və Markus bütün üç alban dialektində çap olunmuş broşürləri və Yazıdan olan parçaları özləri ilə apardılar. Alban gömrükçüləri onların çamadanlarını heç açmayanda, qərara gəldik ki, bəxtləri yaman gətirib. İstənilən çap materiallarının Albaniyaya gətirilməsi qəti qadağan idi, onların hansı məzmunda olmasının heç bir əhəmiyyəti yox idi, çünki hamısı «təşviqat» hesab olunurdu. Markus və Rolf əmin idilər ki, sərhəddə onların apardıqları kitablar müsadirə olunacaqdır. Buna görə də öz yükləri ilə birlikdə Tiranadakı mehmanxanada məskunlaşanda ruh yüksəkliyi hiss etdilər.

Lakin onlar qanuna riayət edən albanları lazımınca qiymətləndirməmişdilər. İki həftə ərzində onlar Yazıdan hissələr yazılmış broşürləri paylamağa çalışırdılar. Ancaq bütün albanlar özlərini eyni tərzdə aparırdılar əllərini bellərinin arxasında gizlədirdilər. Onlar nəinki broşürləri götürmür, hətta onlara əl də vurmurdular. Rolfun Yəhyanın Müjdəsini verməyə çalışdığı katolik yepiskopu da dönüb getdi, sanki onun xətrinə dəymişdilər.

Nəhayət, ümidsizləşmiş halda onlar bir dəstə broşürü şəhərin işgüzar hissəsinin mərkəzi küçələrindən birində saxlamaq qərarına gəldilər ki, bəlkə yoldan keçənlər onları yavaş-yavaş götürüb apararlar. Növbəti gün paytaxtdan doxsan kilometr aralıda iki polis onları təqib edərək saxlayanda dəhşətə gəldilər. Bu zaman qrup nahar edirdi. Polislər tələb etdilər ki, broşürləri küçədə qoyan kimdirsə boynuna alsın. Məsələ xəfiyyələrin dərrakəli olmasında deyildi. Bizim uşaqlar polislərin onların izinə necə düşmələrini tez anladılar: biz burada yeganə əcnəbi qrup idik. Digər turistlər üçün xoşagəlməz halların qarşısını almaqdan ötrü Markus və Rolf əməllərini etiraf edib öz «siyasi» fəaliyyətlərinə son qoyacaqlarına söz vermişdilər. Onların küçədə qoyduğu broşürləri heç kim götürməmişdi. Beləcə, Albaniyada ədəbiyyatla bağlı gələcək iş perspektivini nəzərdə tutaraq, onların səyahətlərinin nəticələri çox ağlasığmaz görünə bilərdi. Səfərin digər aspektlərinə gəlincə, hər ikisi qarışıq hisslərlə qayıtmışdılar.

Albanlar səfərlərimiz zamanı qarşılaşdığımız insanlardan ən ürəaçan, ən dostcanlıları idilər.

Ancaq elə həmin sevgini ölkə lideri Ənvər Xodşaya qarşı da hiss edirdilər. Çünki Xodşanın xalqın rifahı naminə çalışmasına şübhə etmirdilər. Qədim zamanlardan bu kiçik ölkə digər ölkələrin döyüş meydanı olmuşdu və burada gah türklər, gah italyanlar ağalıq etmişdilər və görünür, indi tarixdə ilk dəfə olaraq ölkəni elə bir hökumət idarə edirdi ki, onun maraq predmeti Albaniya xalqı idi.

Yerli əhali çin dilində danışsaydılar belə, Rolf və Markus insanlarla tam əlaqə yaratmağa cəhd edərkən özlərini belə hiss etməzdilər. Markus italiyanca bir qədər danışa bilirdi və bu dili başa düşən albanla ünsiyyət qurmağa ümid edirdi. Lakin vəziyyət ideal görünəndə belə, danışmaq mümkün deyildi. Bu, heç kimin heç nə bilmədiyi, heç kimin heç nə xatırlamadığı ölkə idi.

«Dostum, de görüm, — Markus boş dəhlizdə qarşılaşdığı fabrik rəhbərinə müraciət edirdi, — sən burada çoxdan işləyirsən?»

Təbəssüm və anlaşılmaz bir jest. «Demək çətindir, cənab».

«Gündə neçə saat işləyirsən?»

«A! Müxtəlif cür. Baxır nə vaxt, necə».

«Bəs bu fabrikdə nə qədər adam işləyir?»

Təbəssümü daha da genişləndi, çiyinlərini daha çox çəkdi. «Kim bilir? Kim sayıbki?»

Markus və Rolf qərara aldılar ki, əcnəbilərin marağına qarşı burada hansısa bir sükut vədi vardır.

Yalnız bir dəfə, bir neçə ruhani ilə söhbət zamanı bu sədd qismən keçildi. Ancaq hətta, bu zaman belə ünsiyyət yalnız ehtiyatlı söz mübadiləsinə çevrildi, bu zaman susmaq deyilən sözlərdən daha vacib idi. Bir dəfə gənc katolik ruhanisi onları görməyə çox şad idi, o, qərb həyatı barədə öyrənmək və öz şəxsi vəziyyəti barədə danışmaq istəyirdi. Maonun diktator siyasəti xariclə bütün əlaqələri kəsməyə vadar etməyincə, onun kilsəsi roma-katolik kilsəsi idi. İndi onlar ölkəni Milli katolik kilsəsi adlandırırlar.

«Bəs hökumət məmurlarının sizə qarşı münasibəti? — Markus soruşdu. — Hökumət sizə azadlıq verirmi?»

«Hökumət rəsmi olaraq dini işlərə qarışmır».

«Deməli, sizdə vicdan azadlığı var?»

«Qanunla hə».

«Siz kilsədə istədiyiniz bir şey barədə danışa bilirsinizmi?»

«Mən «hə» cavabı verməliyəm».

Və siair, və ilaxır. Anlaşılmazlıqlarla dolu olan uzun, yorucu söhbət, bu söhbət zamanı heç nə açıq deyilməmişdi, ancaq eyni zamanda hər şey deyilmişdi. Bu gənc ruhanidən onlar çətinliklə inandıqları heyrətamiz bir xəbər eşitdilər: yunan pravoslav kilsələrindən birində yeni alban dilindi Müqəddəs Yazı var.

Markus və Rolf dərhal bu kilsəyə getməyi xahiş etmişdilər. Pravoslav ruhanisi onları çox yaxşı qarşıladı. Bəli, onda Müjdənin ən yeni tərcüməsi var, o, kilsənin əsas səcdəgahına qoyulmuşdu. Onlar baxmaq istəyirlər. Hə, əlbəttə!

Onları qədim bazilika keçidindən apardı. Hətta uzaqdan onlar ciddi qiymətli daşlarla bəzədilmiş böyük kitabı gördülər. Birdən səcdəgahdan dörd yard aralıda ruhani qəflətən elə dayandı ki, Rolf onunla toqquşdu. Bir neçə an onlar susaraq dayandılar və qarşılarında ucalan xəzinəyə baxdılar. Ruhani dönüb getmək istəyəndə Rolf dedi: «Mən yaxın getmək istərdim! Ona baxmaq olarmı? Yəni açmaq olarmı? Səhifələrinə baxmaq olarmı?»

Bələdçi onun sözlərini tərcümə edəndə ruhaninin gözlər dəhşətdən böyüdü. Yaxından? Yalnız əlahəzrət ruhani Müqəddəs Yazıya dörd yarddan yaxın gedə bilər!

Onda, Rolf mızıldandı, yeni tərcümənin nə əhəmiyyəti var? Bir halda ki, ruhanilər yunan dilində oxuya bilirlər, bu Müqəddəs Yazı onların nəyinə lazımdır?

Necə yəni, təntənəli mərasimlərdə aparmaq üçün! Adamlardan hörmət və təzim almaq üçün. Bəs Müqəddəs Yazı daha nə üçün lazımdır? Bir düşünün, əgər imanlılar Tanrının Özünün böyük Albaniya xalqının yeni dilində danışdığını bilsələr, bu, onlar üçün necə bir təsəlli olacaqdır.

Beləcə, bu Müqəddəs Yazıya uzaqdan baxaraq, Rolfla Markus qayıtdılar. Bu xalqın qəlbi onlar üçün sirr olaraq qaldı.

Həmin vaxtda avropanın digər yerlərində işimiz güclənirdi: hər ay biz, əvvəlki aydan daha çox səfərə gedirdik. Əlbəttə, səfərlərin sayı artdıqca etibarsızlar siyahısına düşmək təhlükəsi artırdı. Biz eyni adamları dalbadal iki dəfə eyni səfərə göndərməməyə çalışırdıq. Əgər birinci dəfə iki kişi gedirdisə, növbəti dəfə bir kişi ilə bir qadın göndərməyə çalışırdıq.

Belə ki, 1966-cı ildə Rolfla Elena Rusiyaya getdilər. Bu ölkəyə turist axını ilə əlaqədar ölkəyə gətirilən qaçaqmalın da həcmi artmışdı, buna görə də sərhəddəki gömrükçülərin sayı üçqat artmışdı. Qəzetlərdə daim qanunu pozanların saxlanılması, cərimə olunması və məhbəsə salınması barədə məlumatlar dərc olunurdu. Bu dəfə Rolfla Elena «Opelin» furqonunda xüsusilə çox sayda Müşəddəs Yazı aparırdılar. Onların yola dÿşməsindən əvvəlki gecə Korri ilə mən səhərə qədər dua etmişdik.

«Yadda saxlayın, — dedim, — tutulanların hamısı öz ağıllarına arxalanırdılar. Bəlkə də onların məramı o qədər də yaxşı deyildi. Nifrət və acgözlük çox ağır yükdür. Sizi isə sevgi idarə edir. Özünüz öz hiyləgərliyinizlə qürurlanmaq əvəzinə siz öz zəifliyinizi etiraf edirsiniz… siz o qədər zəifsiniz ki, bütünlüklə Tanrı Ruhuna arxayın olmalısınız…»

Rolf sonradan bizə danışdı ki, bizim təhlükəni hiss etməyimiz doğru çıxdı. Sərhəddə yaxınlaşanda onlar bir deyil, altı təhlükəsizlik zabiti dayanmışdı. Rolf Elenaya dua etməyi tapşırdı: «qoy Tanrı onların fikirlərini dolaşdırsın. Sərhəddi keçənə qədər duanı davam etdir».

Onlar növbəyə dayandılar. «Salam!» — Rolf onları səmimi qəlbdən salamladı. O, maşından çıxıb Elenanın qapısını açmaq üçün dövrə vurdu.

Zabitlərdən biri əlində kağız tutmuşdu. Rolfla Elena Şərqi Avropa ölkələrinə səyahət edərək necə qeyri-adi bal ayı keçirmələri barədə qayğısız söhbət edirdilər.

«Lakin siz bura birinci dəfə gəlmirsiniz», — əlində kağız tutmuş zabit dedi. O, bir-birinin ardınca Rusiyaya son səfərimiz zamanı Rolfla olduğumuz bütün şəhərlərin adını oxudu.

Bu, Rolfu həyəcanlandırdı.

Elə bil yoxlama heç vaxt bitməyəcəkdi. İki zabit furqonu içəridən yoxlayırdılar, digər üçü bayırda dayanmışdılar: onlar mühərriki, şinləri yoxlayırdılar. Şüşələri qaldırıb endirirdilər, üzlükləri döyəcləyirdilər.

«Onların fikirlərini qarışdır…»

Bütün bu müddət ərzində bir zabit yoxlamada iştirak etmirdi, Rolfla Elenanın üzünü diqqətlə nəzərdən keçirirdi. Bu, incə psixoloji oyun idi. Zabit zorla nəzərə çarpan bir sıra detallardan süni təbəssümdən, gərgin gülüşdən, cəld baxışdan, alındakı tər damcılarından çox şey anlaya bilərdi.

«Gəlin kömək edim», — qatlanmış çadırı maşından çıxarmağa çalışan gömrükçüyə yaxınlaşın Rolf dedi. O, özü yük yerini açdı, ehtiyat şinləri çıxardı, hava təmizlÿyicisinin qapağını qaldırdı. Bütün bü müddət ərzində Elena dua edirdi.

Nəhayət, yoxlayanlar axtarışı dayandırdılar, çünki daha yoxlamağa bir şey qalmamışdı. Əlində kağız olan adam Rolfa yaxınlaşdı. «Siz cəmi bir neçə həftə bundan əvvəl Rusiyada olmuşdunuz. Belə tez-tez gəlməyinizin səbəbi nədir?»

Rolf çadırı qatlayaraq furqonun üstünə əyildi: «Bilirsinizmi, — dedi, — sizin ölkəniz dostumla mənim elə xoşuma gəldi ki, mən öz arvadımı bura gətirmək qərarına gəldim. Ancaq bunun başqa səbəbi də var. Biz rus xalqını sevirik. Xüsusi bir sevgi ilə».

Zabit Rolfa elə baxırdı ki, sanki qəlbinin dərinliyinə baxmaq istəyirdi. Ancaq maşında heç nə tapmadılar. Buna görə də o, sənədləri Rolfa qaytardı və açıq könülsüzlüklə şlaqbaumu açmaq işarəsi verdi.

Rolf və Elena baş verənlərə çətinliklə inanırdılar, sərhəddən aralananda onlar eyni zamanda həm ağlayır, həm də gülürdülər. Çünki maşınlarındakı yüzlərlə Müqəddəs Yazı öz yerində idi. Gömrükçülər onların bir millimetrliyində axtarırdılar. Əlbəttə, onlar istənilən macəra axtaranın gizlədə biləcəyindən daha yaxşı gizlədilməmişdilər. Bəs fərq nədə idi?

Rolf və Elena bunu bilirdilər.

Dəstəmizə qoşulandan bir il sonra Markus da evləndi. İndi biz yeddi nəfər idik: Korri ilə mən, Rolf və Elena, Markus və Paula və subay Hans. Sonra Klas və Eduard arvadları ilə birgə bizim işimizə qoşuldular.

Klas və Eduard Hollandiyanın cənubundan olan məktəb müəllimləri idilər. Klas fransız dili, Eduard isə riyaziyyat müəllimi idilər. Bir dəfə bizim çıxışımızdan sonra onlar arvadları ilə birgə evimizə gəldilər. Onların bir çox sualları vardı. Onlar bizimlə işləmək istədiklərini demədilər. Öz arzularını sirr olaraq saxlayıb, bu yolla Tanrıya imkan verirdilər ki, onlara qapı açıb gərəkliliklərinə şübhə olmadığını sübut etsin.

Bu dörd adamı görən kimi onların bizimlə işləyəcəklərini hiss etdim. Ancaq yenə də mən onlara məktəbi atıb bizimlə işləməyə məcbur edə bilməzdim, çünki bu, maaşın olmaması, çoxlu təhlükə və uzunmüddətli səfərlər demək idi. Bizim görüşümüzü Tanrının Özünün təşkil etdiyinə əmin olmalı idim. Buna görə mən də öz arzumu Korridən başqa heç kimə demədim.

Nəticədə biz də, onlar da eyni şey barədə dua edirdik, ancaq bir-birimizə təzyiq göstərməmək üçün öz arzumuzu bir-birimizə bildirmirdik.

Tanrının cavabı yalnız bir neçə aydan sonra çox gözlənilməz tərzdə gəldi. Bir dəfə Eduard və Klas sifarişli məktub aldılar. Məktəb direktoru onlara xəbərdarlıq edirdi ki, əgər fransız dili və riyaziyyat dərslərində Müjdəni vəz etməyə son qoymasalar, şagirdləri axşamlar öz evlərinə dua yığıncaqlarına toplamağa davam etsələr, cari semestrin sonunda məktəbi tərk etməli olacaqlar.

Əvvəlcə, Klas və Eduardın qanı qaraldı. Valideynlər və şagirdlər arasında onlar haqqında yaxşı rəy yaranmışdı. Bu xəbəri deyəndə bizim də qanımız qaraldı. Məsihçilərin belə vəziyyətdə necə hərəkət edəcəklərini anlamağa çalışırdım, çünki onların dərs zamanı Müjdəni vəz etməsi yalnız məktəb ərazisindən kənarda keçirilən axşam yığıncaqları barədə xatırlatmadan ibarət idi. Sonra mən başa düşdüm!

«Korri, — çağırdım. — Korri, qulaq as, gör nə yaxşı xəbərlər var!»

Korri mətbəxdən qaçıb gəldi: «Nə olub?»

«Klas və Eduard işlərini itiriblər!»

Korri zarafat etdiyimi düşündü. Sonra o da başa düşdü. Əlbəttə! Məgər bu Klas və Eduardın bizimlə işləyəcəyini demək üçün Tanrı Üsulu deyilmi? Həmin həftə biz məktəbə gedərək hər iki cütlüyə uzunmüddətli dualar edərək, onların dəstəmizin üzvü olmasını istəməyimiz barədə danışdıq.

Klas və Eduard bir-birinə baxaraq güldülər. Sonra bizə dedilər ki, bütün bu aylar ərzində Tanrıya yalvarırdılar ki, məktəbdən gedib bizə qoşulmağın lazım olub-olmamasını onlara göstərsin. Bu etiraf mənim üçün ən yaxşı yenilik idi.

«Yalnız bir şey barədə soruşmaq istəyirəm», — Eduard dedi.

«Nə olub, Ed?»

«Hər şeydən çox istərdim ki, məktubların baxılması və işin təşkilində kömək edim». Sonra məni əmin etməyə çalışırmış kimi tələsik dedi: «Mən səliqəli və məsuliyyətli adamam, bu işi də çox sevirəm. Necə bilirsiniz, ofisdə işləyə bilərəmmi?»

Mən Korriyə baxdım. O, gülməmək üçün özünü güclə saxlayırdı. Hətta, həmin vaxt o qədər çox məktub yığılmışdı ki, bizim qəhvə fincanlarımızdan biri bir neçə həftəliyə bu qalaqların içində itmişdi. Və budur bizim dualarımız olmadan Tanrının qərarı.

«Hə, Eduard, — dedim, — düşünürəm ki, bu məsələni də həll edə biləcəyəm».

Dəstəmiz on ikinci üzvü qeyri-adi oğlan idi: sanki o, bir çox sifətlərdən ibarət idi. Biz Avropada və Amerikada müxtəlif insanlarla söhbət edəndə daim bizdən soruşurdular: «Sizinlə heç olmasa bir dəfə getmək olarmı?»

Biz belə xahişlər barədə dua etməyə başladıq. Düşünürdük ki, bəlkə doğrudan da dəstəmizə müvəqqəti işçilər götürək?

Eksperiment məqsədi ilə bir dəfə «hə» dedik və məlum oldu ki, bu cür əməkdaşlıq çox təsirlidir. Belə bir sistem bizim uzun illər ərzində öyrəndiklərimizi qısa müddəd ərzində kiməsə öyrətmək baxımından çox yaxşı imkanlar yaradırdı. Və onun qrupdakı fəal işi qurtardıqdan sonra, bu adam bizim dua əməkdaşımıza çevrilirdi. Ancaq bu cür əməkdaşlığın ən ciddi və gözlənilməz xüsusiyyəti digər ölkələrdə də bizim qruplar kimi qrupların yaranıb böyüməsi oldu.

Hesab edirik ki, qrupumuz optimal ölçüyə gəlib çatdı. Biz təşkilat olmadıq, biz ayrı-ayrı adamların canlı və fəal assosiasiyayıq, bir-birimizi çox yaxından tanıyırıq, bir-birimizin qayğısına qalır və qarşılıqlı hörmət hiss edirik, belə ki, qaydalar və göstərişlər lazımsız olur. Qrupumuzun üzvlərinin az olması sayəsində dəstənin istənilən üzvü hər gün öz qardaşları üçün dua edə bilir: hamı üçün birlikdə, hər kəs üçün ayrılıqda, onların şəxsi ehtiyacları və konkret işdə müvəffəqiyyət üçün vəsatət qaldıra bilir. Nə üçün iyirmi, əlli, yüz belə qrupun yaranmasına kömək etməyək? Qoy hər biri öz konkret təyinatını icra etsin, Tanrı Səltənətinin yaxınlaşması üçün çalışsınlar.

Müvəqqəti iştirakçıların rolu bundadır. Tanışlıq səfərindən sonra belə adam evə gedir və bu cür işin mümkün və gərəkli olmasına inanır. «Mən qayıdandan sonra iki ay müddətində başqa heç bir şey barədə danışa bilmirdim, — Duayt Moedi tərəfəindən Şotlandiyada əsası qurulmuş Müqəddəs Yazı institutunun bir tələbəsi danışırdı. — Bu xidmətlə daha üç tələbə maraqlandı və indi biz bu yay Yuqoslaviyaya səfər etməyi planlaşdırırıq».

Missionerlərin hazırlanması işimizin vacib hissəsi olmuşdu. Lakin biz adamları müvəqqəti iştirakçı kimi götürəndə, iki şərtin icrasını tələb edirdik. Hər birinin Məsihlə şəxsi görüşü yaşamasını və Müqəddəs Ruhun göstərişi ilə işləməyi öyrənmələrini təkid edirdik. Kommunistlərlə işləyərkən insanlara mənfi münasibətin olmamasının vacibliyini qeyd edirdik. Əgər adam hər hansı hökumətə qarşı pis münasibət göstərirsə, Tanrı lütfündən daha çox kommunizmin günahlarından danışırsa, biz onun gələcək döyüşlər üçün pis silahlanmış döyüşçü olmasına şübhələnirik.

Belə ki, iş davam edir. O, hər zaman dəyişir və həmişə eyni qalır.

Bu gün Müqəddəs Yazıları Yuqoslaviyaya qanuni yolla gətirmək olar. Biz onları daha qaçaqmalı kimi aparmırıq, çünki Müqəddəs Yazı dükanı yenidən açılıb və yaxşı fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə, keçən il biz Cəmilə min dollar verdik ki, pulu olmayan kilsələr üçün yeni Müqəddəs Yazılar alsın. Cəmili on ildən artıq bir müddətdə tanımağıma inanmaq necə də çətindir.

Bolqarıstanda Avraam hələ də öz Qolyatlarını axtarır. Ancaq indi onun bizim gətirdiyimiz yüzlərlə cib Müqəddəs Yazısı var. Növbəti iki il ərzində biz getdiyimiz bütün ölkələrin dilində. Həmçinin alban dilində cib Müqəddəs Yazıları nəşr etmək istəyirik. Belə Müqəddəs Yazıları alanda, Tanrı bizə elə vasitələr göstərəcək ki, onların göməyi ilə bu kitabları Onun seçdiklərinə həvalə edək.

İndi Şərqi Almaniyada kütləvi Müjdə yığıncaqlarını demək olar ki, maneəsiz keçiririk. Bir dəfə mən özüm dörd min nəfərə vəz edirdim: iki min nəfər böyük konfrans zalında oturmuşdu, iki min nəfər isə keçidlərdə və vestibüldə duraraq, səs artıranlar vasitəsilə məni dinləyirdilər. Klas və Eduardın arvadları ilə birgə dəstəmizə qoşulmasından sonra biz ölkələrdən hər birinə ildə ən azı bir dəfə ola bilirdik. Bu baharda mən bir daha Kubada oldum. Allahın köməkliyi ilə 1967-ci ilin sonuna qədər daha iki ölkədə ola biləcəyəm: Şimali Koreyada və Şimali Vyetnamda. Əlbəttə, hansısa ölkələrə daha tez-tez gedə bilərik. Ancaq, əgər hansımızsa bir yerdə çox gözə dəyiriksə, başqa birimiz onu əvəz edir. Biz Dəmir pərdə arxasında pastorların daha nəyə ehtiyacı olduğunu görmüşük və indi Allahın köməyi ilə ehtiyacı olan şeyləri onlara çatdırırıq. Söhbət avtomobillərdən gedir. Pastor üçün maşın — bir cüt qanaddır, onu ilÿlrlə ibadətin olmadığı kənddən şəhərə çatdıra bilən bir cüt qanad. Ayağı yüngül olan pastor bir-biri ilə birləşməkdə məsihçi icmalarına kömək edə bilər.

İlk dəfə maşın Şərqi Almaniyada Vilhelm və Mara çatdırılmışdı. Söhbətlərdən birində öskürəkdən əziyyət çəkən Vilhelmin mopedlə ildə min mil yol getməsi barədə danışarkən, bir neçə hollandiyalı onun üçün böyük məbləğdə pul ayırmağı qərara aldılar.

«Andi, — onlar dedilər, — biz bu pulu sənə konkret məqsəd üçün veririk. Hesab edirik ki, Vilhelmin avtomobili olmalıdır. Xahiş edirik onu al və bizim adımızdan təqdim et».

Bir dəfə Vilhelmin sakson dağlarındakı evinə gəlib təzə maşının açarlarını verəndə o, gözlərinə inanmadı. İndi Mar yazır ki, öskürəyi demək olar ki, tam keçib getmişdir. Vilhelmin həmin o birinci maşınını istifadə müddəti artıq bitmişdi və həmin hollandiyalı dostlar ona ikinci maşını hədiyyə ediblər. O da missioner olmuşdu, öz qrupunun üzvləri ilə bu maşında Polşa və Çexoslavakiyaya gedib orada yığıncaqlar keçirir.

Bu, mənim üçün ən yaxşı xəbərdir — Dəmir pərdə arxasındakı bir ölkənin məsihçiləri digər ölkədəki qardaşlarına kömək edirdilər. Belə xidmət Tanrının planlarına uyğun gəlir. Onun Kilsəsinin bir çox ölkələrə səpələnmiş hissələri birləşərək güclənir, qorxulardan uzaqlaşıb bir-birinə kömək etməyə çalışır. Belə missionerlərin xaricə getmək üçün pulu yoxdur, ancaq biz onlara kömək edə bilərik. Onlar üçün kommunist ölkələrində hərəkət etmək, toplantılar keçirmək və məktublaşmaq bizə nisbətən daha asandır. Bizim işlədiyimiz Çexoslovakiya kilsələrindən biri öz missionerlərini Braziliya və Koreyaya göndərmişdi, orada onlar Qərbdən olan missionerlərlə birgə xidmət edirdilər.

Biz dəyişən dünyada yaşayırıq. Dəyişikliklərin hamısı yaxşı deyil. Bir yerdə məhdudiyyətlər aradan götürülür, digər yerdə güclənir. Təxminən eyni vaxtda Belqradda Müqəddəs Yazı mağazası açıldı, Macarıstanda isə məsihçilərin təqibinin yeni mərhələsi başladı. Son bir neçə ayda Çində yüz minlərlə Müqəddəs Yazı və himnlər toplusunun yandırılması, Qızıl ordu əsgərlərinin böyük sevincinə səbəb olmuşdu. Bəlkə də bu hadisə Çin hökumətinin məsihçiliyə olan alçaldıcı münasibətinin dəyişməsi və imanlıların yeni təqiblərinin başlanması idi. Lakin Tanrı məğlubiyyət tanımır. İnsanlar Ona qarşı çıxa bilər, hücum edə bilər, müqavimət göstərə bilər, lakin döyüşün nəticəsinə heç vaxt şübhə ilə yanaşmaq lazım deyil. Biz hər gün hər şeyin, hətta, şər işlərin də Onun adını daşıyanların xeyrinə xidmət etməsinin yeni sübutlarını görürük.

Rumıniyada roma-katolik ruhanisi var, biz uzun illər ərzində Müqəddəs Yazı almaqda və digər ehtiyaclarında ona kömək edirdik. Venaya son səfərindən qayıdarkən gömrükçülər onun maşınında gizlicə gətirdiyi Müqəddəs Yazıları tapmışdılar.

Ruhani dəhşət içində idi. O artıq yalan ittihama görə bir dəfə həbsxanada yatmışdı, ancaq indi açıq-aşkar cinayət törətmişdi və buna görə ciddi cəzalanacağını bilirdi. Həmin vaxtlar Rumıniyada Müqəddəs Yazının qiyməti orta aylıq əmək haqqına bərabər idi, o isə iki yüzə qədər Müqəddəs Yazı aparırdı.

Ancaq elə bu anda başqa bir maşın sərhəddə yaxınlaşmışdı. Maşından düşən biznesmen yerli gömrükçülərlə yazın münasibəttə idi. Külli miqdarda Müqəddəs Yazıları görəndə o quruyub qaldı. «Müqəddəs Yazılar? — soruşdu. — Qulaq asın bu Müqəddəs Yazıları mənə satın. Axı, onlar müsadirə olunub, eləmi?»

«Hə, onlar müsadirə olunub, ancaq bu kitabları sata bilmərik».

Biznesmen göz vurdu. «Hətta…» — əyilib zabitin qulağına məbləği dedi. Gömrükçünün gözləri bərəldi.

«Yəni onlar bu qiymətə dəyər?»

«Ondan da çox. Mən hələ xeyli qazanaram da».

Məmurlar bir müddət fikrə getdilər. «Gözləyin məsləhətləşək». Onlar pıçıldaşıb biznesmenin yanına qayıtdılar və məbləğin kifayət qədər yüksək olduğunu nəzərə alaraq razılaşdıqlarını bildirdilər. Biznesmen pulu nağd verərək Müqəddəs Yazıları maşınına yükləyib Rumıniyaya getdi. Xoşagəlməz bir sükut çökmüşdü. «Siz hələ də məni Müqəddəs Yazı gətirməkdə ittiham edirsiniz?» — deyə ruhani soruşdu.

«Müqəddəs Yazılar? — məmur soruşdu. — Hansı Müqəddəs Yazılar? Siz harada Müqəddəs Yazı görürsünüz? Yaxşısı budur, nə qədər ki, darvazalar bağlanmayıb, çıxıb gedəsiniz».

Təbii ki, Müqəddəs Yazılar qara bazara göndərildilər, ancaq hər halda onlar Rumıniyaya çatdılar, oradakı imanlılar onları almaq üçün bir-təhər pul tapacaqlar.

Ancaq bizim üçün zəmanəmizin ən ruhlandırıcı əlaməti kommunist ölkələrində hərəkətetmə azadlığının artmasıdır. Hər il ora Qərbdən minlərlə adam gəlir, onlardan bir neçə yüzü öz məsihçi qardaşlarını axtarmağa gedirlər. Hətta heç vaxt missioner olmaq istəməyən adamlar da bizə kömək edə bilərlər, əvvəllər bu mümkün deyildi. Müqəddəs Yazı qaçaqmalçılığı təhlükəli işdir, ancaq bir çox gömrükçülər şəxsi əşyaların arasında yerli dildə olan bir Müqəddəs Yazı görsələr heç nə deməzlər. Çin və Albaniya yeganə ölkədir ki, masanın və ya piştaxtanın üstündə qalmış Müqəddəs Yazı həqiqət həsrətində olan qəlbi tezliklə tapmayacaq.

Minlərlə turist, minlərlə Tanrı elçisi muzeylərə və fabriklərə getmirlər, həm də Tanrıya təzim etmək üçün məsihçilərin görüşdükləri yerlərdə olurlar. Bu qonaqlardan hansısa toplantıda qalxıb şafaverici sözləri deyəcək: «Sizi Hollandiyadan… İngiltərədən… Amerikadan… olan qardaşlar adından salamlayırıq».

«Bütün bunlar nə ilə bitəcək?» — Korridən soruşdum. — «Bu sevgi axını harada dayana bilər?»

«Bilmirəm, — o gülüb cavab verdi. — Bizi irəlidə nə gözlədiyini bilmirik. Yadındadır? Biz bilmirik bu yol bizi hara aparır, ancaq…»

«Gəl bu yolu birgə gedək».

Birgə, ikimiz də. Birgə, bütün on iki nəfər birlikdə. Bütün min nəfər. Bu yolun bizi hara aparacağını heç kim bilmir. Ancaq biz növbəti səyahətin hamısından həyəcanlı olacağını bilirik.

Bu gün Anrey qardaşın işi elə regionlarda böyük genişlənir ki, burada iman öz davamçılarına baha başa gəlir. Bu, Çin, Latın Amerikası və Islam dünyasıdır.