Coş və Şon Makdauell
  
  Tarixin gedişatini dəyişmiş sübut
  
  
  Mənim şəxsi səyahətim
  Mən məsihçiliyi təkzib etməyi niyyət edəndə nə baş verdi?
  Coş Makdauell
  
  Kelloqq-kollecində oxuyanda nə vaxtsa siyasətlə məşğul olmaq üçün hüquq məktəbinə daxil olmağa hazırlaşırdım. Tələbə kütləsi arasından bir qrup fərqlənirdi. Onların həyatı başqalarının həyatı kimi deyildi və onlar mənim diqqətimi çəkdilər. Pul, müvəffəqiyyət və ya şöhrət naminə yaşamaq əvəzinə bu tələbələr, həqiqətən də, bir-birlərini əsl sevgi ilə sevirdilər. Amma mənə gəlincə, mən uğursuz ailədə böyümüşəm. Buna görə onların aşkar hiss etdikləri və bir-birlərinə göstərdikləri belə sevgini çox arzulayırdım. Onların bütün adamlara — istər onların qrupuna daxil olan, istərsə də kənar adamlara olan sevgiləri mənə nə isə qeyri-adi gəlirdi. Amma mən belə məhəbbətə son dərəcə susamışdım.
  Amma, bundan başqa, həm də özümə tam güvənməməyimlə skeptik və hazırcavab idim. Ürəyimin dərinliklərində gizlətdiyim həmin yaranı və həmin sirri onların bilməsini istəmirdim. Beləcə, onların sirlərini üzə çıxarmaq ümidi ilə onlarla dostlaşdım. Bir dəfə hamımız masa arxasında əyləşmişdik, mən sanki bilməyərəkdən bu qrupdan olan bir qıza sual verdim: onun başqa tələbələrə və tələbə düşərgəsindəki müəllimlərə oxşamamasının səbəbi nədədir? Mən özümü elə göstərdim ki, sanki bu barədə elə belə soruşuram, amma mən həqiqətən də bunu bilmək istəyirdim. Qız xəfif təbəssümlə mənim düz gözlərimin içinə baxdı və cavab olaraq öz tələbə düşərgəmizdə bu cavabı eşidəcəyimi gözləmədiyim iki sözü dedi. O, sadəcə, dedi:
  — İsa Məsih.
  Mən düşünmədən cavab verdim:
  — Amma din haqqındakı bütün bu cəfəngiyatı xərifləmək lazım deyil. Mən din, imanlı cəmiyyəti və Müqəddəs Kitabla boğazacan doymuşam.
  Görünür ki, mən hədəfi düz vurmuşdum, çünki o da eyni hərarətlə mənə etiraz etdi:
  — Cənab, mən sənə dindən danışmıram. Mən sənə İsa Məsihin şəxsiyyətindən danışıram.
  Kobud danışmaq mənim heç ağlımda belə, yox idi, bu səbəbdən, öz kobudluğuma görə həmin dəqiqə üzr istədim. Amma bu zaman fikirləşdim ki, məsihçilərin hamısı bir nəfər kimi uğursuz adamlardırlar, dindarlıq isə mənim ürəyimi bulandırır. Axı bu, necə ola bilər, iki min il bundan əvvəl ölənin bu gün mənim həyatıma necə aidiyyəti ola bilər?
  Bu tələbə qrupu mənə təəccübümə səbəb olan əqli çağırış atdı: bütün bunları özün araşdırsan və Məsihin Özü haqqında dediklərinin həqiqiliyi xüsusunda özün əmin olsan, necə? Bu, doğrudan da asan tapşırıq deyildi — Müqəddəs Yazılar, Məsihin ilahiliyi və Onun dirilməsi haqqında tarixi şahidlikləri öyrənmək. Bax kolleci beləcə atdım və rəng biznesində uğurla topladığım həmin pullardan istifadə edərək, məsihçiliyi təkzib edən sübutlar toplamaq üçün Birləşmiş Ştatları, İngiltərəni və Yaxın Şərqi gəzdim. Hal-hazırda kitablardan, yerli kitabxanalardan və internetdən bir çox belə məlumatlar tapmaq olar. Amma 1950-ci illərdə belə şeyləri yalnız özüm bütün dünyanın kitabxana və universitetlərindən axtarıb tapmalı idim. Mən məsihçiliyə rişxənd etmək üçün yola çıxdım. Mənim aşkar etdiyim şey həyatımı alt-üst etdi.
  Bir dəfə axşam çağı araşdırmalarda keçən çox aylardan sonra özümü yorğun hiss edərək tək-tənha London kitabxanasında oturmuşdum. Qəfildən mənə müraciət edən bir səs eşitdim. Adətən mən heç bir səs eşitmirəm, belə ki, bu hadisə məni sarsıtdı və yolumdan çıxartdı. Səs dedi: «Coş, sən bir dənə də olsun, əsaslı dəlil tapmadın». Mən öz cavab reaksiyamı dərhal yatırdım. Axı mən məsihçiliyi qəbul etmək yox, amma onu təkzib etmək niyyətində idim. Maraqlıdır, demək olar ki, mən bundan sonra hər gün o səsi eşidirdim, amma getdikcə daha da ucadan və ucadan! Məsihçiliyi təkzib edən materiallara nə qədər çox diqqət yetirirdimsə, bunlar məni niyyət etdiyim nəticənin daha çox əksinə gətirirdi.
  Mən məsihçiliyi taxtdan salmağı qarşıma məqsəd qoymuşdum, amma araşdırmalarım məni Müqəddəs Kitaba etibar edə bilməyimə, İsanın Allah olmasına və Onun üçüncü gündə dirilməsi nəticəsinə gətirib çıxardı.
  Hətta bunun həqiqət olması mənə aydın olanda da, əvvəlcə həyatımı Məsihin ardıcılı olmağa həsr etməyimə müqavimət göstərdim. Adamların mənim haqqımda nə düşünəcəkləri şey və məsihçi olmağımın mənə neçəyə başa gələcəyi məni dəhşətə gətirirdi. Amma indi, Məsihin ardınca getməyimin beş onilliyindən sonra mən səmimiyyətlə və təmiz vicdanla deyə bilərəm ki, bu, həyatımın ən yaxşı qərarı idi. Məsihçiliyin həqiqiliyinin bu sübutları mənim diqqətimi cəlb etdi, amma son nəticədə məhz Allahın məhəbbəti ürəyimi fəth etdi. Bu məhəbbət səyahətimin lap əvvəlində kollecin həmin tələbələrinin həyatında açıq-aşkar təzahür edirdi.
  «Dirilmə və siz» — oğlum Şon və mən bu kitab üzərində birgə işləmişik. Əgər sən Məsihə inanırsansa, onda əminik ki, bu, imanınızın möhkəm təmələ əsaslandığının konkret sübutlarını sizə təklif edəcək. Bununla da razılaşaraq, bəlkə sən bu kitabı məsihçi olmayanlarla bölüşmək üzərində düşünərsən?
  Əgər sən məsihçiliyə şübhə ilə yanaşırsansa, onda səndən rica etdiyim şey budur ki, bunu qabaqcadan hasil olan yanlış fikirlə oxumayasan. Əgər İsa Allah olduğunu sübut edərək, həqiqətən, dirilmişdirsə (Rom.1:4-ə bax), onda Onun ardınca getməkdən vacib həyatda heç nə yoxdur. Əgər İsa dirilməmişdirsə, onda heç nə itirmirsən — Bu, sadəcə, uğursuz bir zarafatdır.
  Bu dünyanı İsa Məsih dəyişdirən kimi heç kim dəyişdirməmişdir. O, hələ də həyatları dəyişdirmək üzərində işləyir. Deməli, dirilmənin sübutlarını nəzərdən keçirək və bunun sənin üçün nə demək olduğunu düşünək.
  
  
  
  * Fəsil 1 *
  Nə üçün dirilmə belə vacibdir?
  Dünyanın yeganə ümidi
  
  Bir qızın ateist veb-saytında yerləşdirdiyi şərhə nəzər sal:
  
     Mən çaşqınlıq içindəyəm… bütün problemlərimdən elmin xəstəlikləri sağaldan dərman olacağına həmişə əmin olmuşam, amma əgər əbədi həyat yoxdursa, sonra da indi yaşadığım kimi yaşayacağıma əmin deyiləm. Düşünürəm ki, bu mənasıslığın içərisində necəsə mövcud olmağımdan ötrü müstəqil şəkildə bir yol axtarmalıyam. Sadəcə, mənə əbədi həyatın yolunu göstərəcək kiminsə tapılmasını istəyirəm. Hətta əgər elm cavablarını təklif edə bilmirsə, onda kim bilər?! Məgər həyatımıza məna verən hansısa ali qüvvə yoxdurmu? Elm deyir ki, yoxdur… nə deyim, yoxdursa, demək yoxdur[1].
  
  Bu qızın fikirləri kimi fikirlərin gedişi sənə tanışdırmı? Bu sıxıntı sənə tanışdırmı? Bu ateist kainatında ümumiyyətlə, bütün bunların hansısa mənasının olub-olmaması haqda düşünmüsənmi? Hətta böyük və nüfuzlu filosof Bertran Rassel də, ateist kainatının tamamilə mənasız olduğunu başa düşürdü[2].
  Ümid — hal-hazırkı mədəniyyətə çatışmayan şey bax budur. Əgər həyat hal-hazırkı əzab çəkən planetdə göründüyü kimidirsə, — bu, bitdi və başqa heç bir şey yoxdur, onda mövcudluq, həqiqətən, heç bir əhəmiyyətə malik deyil, onda həmin qızın dediyi kimi, «müstəqil şəkildə yol axtarmaq» lazımdır. O qız başa düşür ki, yerdə qalan hər şeyə məna verməyə qadir olan yalnız bir şey var, — əbədi həyat. O qız nə vaxtsa insanların əbədi yaşaması üçün elmin bir üsul tapacağına ümid edirdi, amma vaxt keçdikcə elmin buna qadir olmadığını anladı.
  Nə vaxtsa keçmişdə, sözün əsl mənasında, dünyanı yaxşılığa dəyişəcək İnsana can-başla inanan insanlar qrupu mövcud idi. Hərarətli imanla birləşən balaca bir yəhudi dəstəsi İsa adlı Şəxsin Məsih olduğuna — onları Roma hökmranlığından azad edəcəyinə və yer üzərində əbədi və həqiqi saleh padşahlıq quracağına inanırdı. Onların Yeşaya adlı peyğəmbərləri qədim Yəhudi əlyazmalarında Məsihin gələcəyini və cənnətdə olduğu kimi hər şeyi yenidən bərpa edəcəyini və bir daha müharibənin, zülmün, qorxunun və ölümün olmayacağını qabaqcadan xəbər vermişdi. (Yeş.11:35-ə bax). Hamı bir-biri ilə əbədi bir yerdə yaşayacaq.
  İsanın ardıcılı olan bu balaca qrupun, onların Xilaskarları olan Məsihin Roma çarmıxında adi bir cinayətkar kimi ölümə məhkum edildiyini, son nəfəsini verdiyini öz gözləri ilə görəndə, onların psixoloji və emosional halını təsəvvür et. Onlar Onun ardınca getmək üçün hər şeylərini atmışdılar. Amma budur, O, çarmıxa mismarlanıb. Ölür! Onunla da birlikdə onların Ona bağladıqları bütün ümidləri ölürdü. Ola bilər, Onun ardıcılları özlərini eyni ilə yuxarıda şərh etdiyim o qız kimi hiss edirdilər. Həyat mənasız görünürdü. Daha ümid qalmayıb. Görünür, onların mənasız vəziyyətlərindən ideal həyata heç bir çıxış yolu yox idi.
  Məcdəlli Məryəm Məsih İsanın ardıcıllarından biri idi. O, Onun xidmətinə öz pulları ilə dəstək olurdu və bu günahlı dünyaya əbədi sülh gətirmək üçün Onun Allahın seçdiyi Şəxs olduğuna inanırdı. O, çarmıxın yanında dayanmışdı və öz Müəlliminə edilən bu qəddar divanı öz gözləri ilə görmüşdü. Bu dərin sarsıntı, sanki onun həyatını təməlinə qədər dağıtmışdı.
  Romalılar İsanın ölmüş olduğuna əmin olan kimi, onlar Onu çarmıxdan çıxardılar və Onun bədənini yeni qəbir mağarında dəfn etmək üçün Yəhudi ağsaqqalına verdilər. Daha bu üzücü mənzərəyə baxmaq gücündə olmayan Məryəm cəza yerini tərk etdi. O, dəfn mərasimi qurtarandan sonra Onun qəbrinin üstünə gəlməyi özü üçün qərara aldı. Həftənin bazar günü səhər tezdən o, Məsihin qəbrinin yanına getdi və onu orada daha bir sarsıntı gözləyirdi. İsanın ədalətsizliklə qətlə yetirilməsi az imiş kimi — dərin sarsıntı keçirən Məcdəlli Məryəm qəbrin ağzının açıq olduğunu, Onun bədəninin də orada olmadığını aşkar etdi. Onun bədəninin oğurlandığından qorxaraq, o, gördüklərini danışmaq üçün İsanın iki ardıcılının, Peterin və Yəhyanın yanına qaçdı. Həddindən artıq vəlvələyə düşən, Məcdəlli Məryəmin bir sözünə belə, inanmayan bu iki kişi onun dediyi sözlərin həqiqiliyinə şəxsən əmin olmaq üçün qəbirə tərəf qaçdılar.
  Həmin yerə gəlib çataraq onlar bədənə bükülən əzilmiş yalnız kəfəni gördülər, amma bədəni heç bir yerdə görmədilər. Qorxmuş və özlərini itirmiş iki şagird evə qayıtdılar. Məcdəlli Məryəm onların arxasınca gedirdi. Axırıncı dəfə qəbirə baxmaq üçün o, bir az dayandı və gördüyü şey onu dəhşətə gətirdi: qəbir mağaranın içərisində iki mələk oturmuşdu, Əyinlərində qar kimi ağ parlaq paltar var idi.
  — Sən nə üçün ağlayırsan? — mələklər ondan soruşdular.
  — Çünki onlar mənim Rəbbimi aparıblar, — o cavab verdi, — və Onu haraya qoyduqlarını bilmirəm (Yəh.20:13-ə bax).
  O, geriyə döndü və bu vaxt onun gözləri qarşısında daha gözəl mənzərə durdu: İsa düz onun qarşısında diri halda dayanmışdı! Amma qəribə burasıdır ki, o, İsanı tanımadı, Onun bağban olduğunu zənn etdi. Məsih də ona eyni sualı verdi:
  — Qadın, sən nə üçün ağlayırsan?
  Əvvəlki kimi, Məryəm Kiminlə danışdığını bilmədən, Məcdəlli Məryəm güclə eşidiləcək səslə cavab verdi:
  — Cənab! Əgər sən Onu götürmüsənsə, mənə de, sən Onu haraya qoymusan, mən Onu götürəcəyəm (Yəh.20:15-ə bax).
  Onda, heyrətamiz incəliklə İsa onu adı ilə çağırdı:
  — Məryəm! — dedi O.
  — Müəllim! — o, Onu qəfil tanıyaraq nida etdi (Yəh.20:16-ya bax).
  İsa canlı, sapsağlam və zərər dəyməmiş halda Məryəmin qarşısında dayanmışdı, çünki ölüm vəd olunmuş Məsihi tutub saxlamaq gücündə deyildi. Onun missiyasını başa çatdırmaq, xəstə və ölən dünyaya əbədi həyat gətirmək üçün Allah Onu diriltdi.
  
  Bizim ümidimiz dirilməyədir
  Məsih çarmıxda olanda, onda sanki hər şey itirilmiş kimi görünürdü. Ölüm qələbə çaldı. Amma zəngin adamın qəbrində üç gün qalandan sonra İsa yenidən sağ göründü. Bu barədə xəbər Onun ardıcıllarını o dərəcədə sarsıtdı ki, O, Özünü onlara zahir etməyincə, əlləri və ayaqlarındakı mismar yerlərinə öz gözləri ilə görmələrini onlara təklif etməyincə onlar Məcdəlli Məryəmə inanmadılar. Sonra İsa şagirdlərə heyrətamiz sözlərlə müraciət etdi: gələcəkdə onların da Onun kimi, xəstəliklərə, qocalma və çürüməyə məruz qalmayan dirilmiş bədənləri olacaq. Onların yerdəki mövcud olmalarına məna verən böyük ümidləri yaranacaq, əks halda bu həyat heç bir mənaya malik olmayacaq. Onlar sevən Allahın hüzurunda əbədiyyən ölümsüz və iztirabsız yeni həyat əldə edəcəklər.
  Məsihçilərin imanını itirmiş dünyaya təklif etdikləri həmin böyük ümid bax belədir, — ölümdən sonra birilmə və hədsiz sevinclə dolu, xəstəlik və əzablardan azad Allahla həyat. Çoxsaylı tənqidçilər nə desələr də, dirilməyə olan imana “bizə heç bir praktiki faydası yoxdur” demək olmaz. Əslində o, bizə gələcəyə ümid verir, indi və burada adamlara olan münasibətimizə bilavasitə təsir edir. Bu əbədi həyata olan iman — bizim ümidsiz dünyamızda mövcudluğumuza necəsə rəng qatan hansısa düşünülmüş «mücərrəd qəsrlər» deyil; bu, mötəbər sübutlara əsaslanmış qənaətdir. Biz öz kitabçamızda bu təkzibedilməz sübutları nəzərdən keçirəcəyik.
  
  Dirilmənin çox mühüm əhəmiyyəti
  Dirilmənin tarixi faktı — bu, məsihçi imanının təməlinin özüdür. Bu, hansısa könüllü iman ehkamı deyil — bu, elə imanın özüdür! İsa Məsihin dirilməsi və məsihçilik bir-birindən ayrı mövcud deyil. Biri o bir olmadan həqiqət ola bilməz. Məsihçi həqiqiliyinə iman — bu, bizim və ya daha kiminsə, sadəcə, hansısa etiqadlarına iman deyil, amma real mövcud olan Məsihin dirilməsinə imandır. İsanın tarixi dirilməsi olmadan məsihçi imanı, sadəcə, effektsiz olardı. Sözün əsl mənasında, fiziki dirilmə olmasa, biz Allahı, imanlı cəmiyyətini və əxlaq qaydalarına əməl etməni unuda bilərik. Biz eyni müvəffəqiyyətlə, sadəcə, özümüzə deyə bilərik: «…qoy yeyib-içək, çünki sabah öləcəyik!» (1Kor.15:32).
  Digər tərəfdən, əgər İsa dirilmişdirsə, onda O, elə bu andaca sağdır (1Kor.15:4-ə bax) və biz Onu şəxsən tanıya bilərik. Bizim günahlarımız bağışlanıb (1Коr.15:3-ə bax) və «Ölüm yox edildi, onun üzərində qələbə çalındı!» (1Коr.15:54-ə bax). Bundan savayı, O, bir dəfə bizim də diriləcəyimizi vəd edir (1Коr.15:22-yə bax). Biz Ona ümid edə bilərik, çünki «Allah hər şeyi Onun ayağının altına qoydu» (1Коr.15:27). İsa bizə qəti qələbə (1Коr.15:57) və məna ilə dolu həyat verəcək (1Коr.15:58-ə bax).
  Britaniya alimi N.T.Rayt dirilmənin imanlı cəmiyyətinin həyatında nə üçün mərkəz yerini tutmasını izah edir:
  
     Bizə məlum olan bir dənə də olsun erkən məsihçilik forması yoxdur, — amma ixtiraçı alimlər tərəfindən uydurulmuş bəziləri var və bunlar da İsanın çarmıxdakı biabırçı ölümü yaşamasından sonra “Allah Onu həyata qaytardı” deyə təsdiq edirlər. Artıq həvari Paulun dövrlərində, daha doğrusu, bizim ən erkən yazılı mənbələrimizdə İsanın dirilməsi, sadəcə, hansısa ayrıca, iman ehkamının dayanmış evi deyil. O, məsihçi həyatının və düşüncələrinin strukturunun özünə hörülmüşdür[3].
  
  Amma İsanın dirilməsi sadəcə tarixi faktdan da böyük bir şeydir, buna baxmayaraq, bu, belə faktdır. Sonra biz bu hadisənin, həqiqətən, baş verməsinin qəti, təkzibedilməz hadisə olduğunu göstərəcəyik.
  
  Dirilmənin xüsusi mənası
  Ölüm qorxusundan azadlıq
  Ölümdən qorxmaq insanlar üçün adi haldır. Bir daha mövcud olmamağın nə demək olduğunu təsəvvür et, təkcə çox çətin deyil, amma həm də son dərəcə qorxuludur.
  Gəlin araşdırsaq, biz nə üçün ölümdən qorxuruq? Altı səbəbi təklif etməyimə izin ver[4]:
  
  1. Ölüm sirli və dərkedilməzdir.
  2. Biz ölümü özümüz təkbətək qarşılamalıyıq.
  3. Biz öz sevimlilərimizi tərk edirik.
  4. Bizim şəxsi ümidlərimiz və arzularımız yarımçıq qalacaq.
  5. Ola bilər, biz izsiz-tozsuz yox olacağıq.
  6. Ölüm qaçılmazdır.
  
  Müqəddəs Kitab ölümün emosional çətin aspektlərindən tam azad olmanı vəd etməsə də, ölümün iflic edən qorxusu üzərində qələbəyə nail olacağımızın bizim üçün tam əlçatan olacağını bizə deyir. Dirilmə haqqında Müqəddəs Kitab təliminin əsl dərk edilməsi bizim son məlum olmayan səyahətimiz qabağı olan sarsıdıcı qorxudan bizi azad edir.
  Dirilmə çətinliklərimizin, məyusluqlarımız və həyəcanımızın nə dərəcədə üzücü və düşkün olmasına baxmayaraq, onların müvəqqəti, ötüb-gedən olduğunu aydın şəkildə başa salır. Səninlə nə baş verməsindən, sənin faciənin və ağrının nə dərəcədə güclü və dərin olmasından, ölümün səni və sənin əzizlərini necə təqib etməsindən asılı olmayaraq, dirilmə sənə sonsuz yaxşı gələcəyi vəd edir.
  
  Bizim ümid və arzularımızın yerinə yetməsi
  Xəyalpərəst-yazıçı Ayzek Əzimov: «Mən ölümdən sonrakı həyata inanmıram, buna görə də bütün həyatımı cəhənnəmdən qorxmağa, ondan da artığını isə cənnətdən qorxmağa sərf etməli olmuram. Cəhənnəm əzabları necə olursa olsun, düşünürəm ki, cənnətdəki ürək sıxıntısı bundan da betər olacaq»[5] yazanda, ölümdən sonrakı xüsusda çoxlarının mövqeyini ifadə etmişdi.
  Bunun kədərləndirici olmasına baxmayaraq, ölümdən sonrakı həyata bu cür nöqteyi-nəzər hətta məsihçilər arasında da yayılıb. Bizim Göylər haqqında olan təsəvvürümüz çox vaxt uzadılan, darıxdırıcı və ifadə edilməmiş imanlı cəmiyyəti xidməti şəkli ilə məhdudlaşır. Karikaturalara baxan və çoxlu lətifələrə qulaq asan bir çoxları da, Göyləri, əyinlərimizdə uzun ağ paltarlar, əllərimizdə də arfa tellərini dınqıldatdığımız, buludlar arasında uçduğumuz bir yer kimi təsəvvür edirlər. Belə çıxdı ki, bizim Göylər surətimiz, tanınmaz dərəcədə təhrif olunaraq, hansısa qroteskə çevrildi və ölümdən sonrakı həyat perspektivi də daha bizim təxəyyülümüz və ya həyatımızın şəklini dəyişməsinə qadir deyil.
  Mən (Şon) bu yaxınlarda öz tələbələrimə sual verdim: əgər onların ölməyinə və göylərə getmələrinə yalnız üç gün vaxtları qalmış olsaydı, onlar nə edərdilər? Cavabların arasında paraşütdən uzunsürən tullanmalar, səyahətlər və serfinqlər və əlbəttə, seks də var idi. Bu sualdan sonra mən onlara bir sadə sual da verdim: «Deməli, sizin fikrinizcə, bu həyatda ölməmişdən əvvəl mütləq dadına baxılmalı olan belə həzlər ola bilər, əks təqdirdə, heç vaxt bunları yaşaya bilməzsən, çünki Göylərdə belə şeylər yoxdur?» İki tələbə istisna olmaqla, hamısı «hə» dedilər. Ölümdən sonrakı həyat perspektivi onları dilxor və məyus etdi.
  Əbədi həyatın belə yanlış vəhyi insanları məyus olmağa və günaha batmağa məcbur edir. Çoxlarına elə gəlir ki, əgər onlar indi hansısa ləzzəti yaşamasalar, onda bunu etməyə onların bir də şansları olmayacaq və bunun nə olduğunu bir daha bilməyəcəklər. Onlar bu nöqteyi-nəzəri qəbul edirlər, çünki onların ağıllarında Göylərin həqiqətən də nəyə oxşaması haqda səhv təsəvvür kök salıb.
  Bizi çox tez-tez yeni göy və yeni yeri, fiziki təbiətdən hansısa uzaq bir şey kimi şərh edərək, bunları ruhlandırmağa öyrədirdilər. Çox vaxt adamlar nəyisə ruhani adlandıranda, onlar bunun fiziki təbiətə malik olmadığını fərz edirlər. Bu, geniş yayılmış yanlışlıqlara səbəb oldu və buna gətirib çıxartdı ki, sanki Allahın fiziki yaradılışı, həqiqətən də, Göylərin də daxil olması ilə, nədəsə ruhani şeylərə güzəştə gedir. Çoxları da bizim Göylərdə ruhani varlıqlar olacağımıza inanırlar. Onlar bunu toxunma, maddi, tam mənada, fiziki bədənlərimizin olmayacağı kimi başa düşürlər. Bu nöqteyi-nəzər Müqəddəs Kitabdan olmayan, çoxlarını ruhani şeylərin yaxşı olduğunu, fiziki şeylərin isə nə isə müvəqqəti, birdəfəlik və nədəsə hətta şər olduğunu hesab etməyə məcbur edən fiziki və ruhani ayrılığa aparır.
  Belə nöqteyi-nəzərin ciddi mənfilikləri var. Bu cür etiqadları ayıran adamlar dünyanın fiziki yaradılmasının hər son günündə Allahın Onun tərəfindən yaradılana “yaxşıdır” deyə bəyan etməsini unutmağa meyillidirlər. Onun atom və molekullardan, hüceyrə və yerin tozundan düzəltdiyi hər şeyi O, “yaxşı” adlandırdı. Yeni yer və yeni göy yalnız ruhani ola bilməzlər (daha doğrusu, qeyri-fiziki), çünki bizim fiziki bədənlərimiz diriləcək. Fiziki olmayan dirilmə rəngsiz göy qurşağı kimidir. Biri digərinə ziddir! Həvari Paul bizim dirilməyimizi təsvir edəndə, o deyir:
  
     …hamımız vəfat etməyəcəyik, amma son şeypur çalınanda bir andaca, bir göz qırpımındaca hamımız dəyişiləcəyik. Çünki şeypur çalınacaq, ölülər çürüməzliklə diriləcək, bizsə dəyişiləcəyik. Çünki bu çürüyən bədən çürüməzliyə, bu ölümə düçar olan bədən ölməzliyə bürünməlidir. Çürüyən bədən çürüməzliyə və ölümə düçar olan bədən ölməzliyə büründükdə «Ölüm yox edildi, onun üzərində qələbə çalındı!».
     1 Kоr. 15:52–54
  
  Həvari Paul bizə bədənsiz ruhlar olacağımızı demir. Əslində o, əksini deyir. Biz bədənlərə malik olacağıq — hal-hazırda malik olduğumuz bədənlər kimi əsl bədənlərə, amma bu bədənlər ölməz olacaq. Onlar daha xəstəliyin, yaşın və ölümün dağıdıcı təsirlərinə məruz qalmayacaq və heç vaxt ölməyəcəklər. Onlar hər bir detalda tam kamil, heyrətamiz gözəl, fövqəladə güclü, sonsuz sağlam olacaq, qocalmaya və ölümə meyilli olmayacaqlar.
  Hal-hazırda yaşadığımız dünya, Allah bizə yeni göy və yeni yer bəxş edəndə yaşayacağımız həmin sevinc və həzlərin oxşarını görmək imkanını verir (Vəhy 21-ə bax). Rendi Alkorn özünün “Göylər” adlı kitabında bunu bu cür izah edir: «Bütün ömrünüz boyu yeni yer barədə arzulamışıq. Hər dəfə biz suda, küləkdə, güldə, maralda, kişidə, qadında və ya uşaqda gözəllik görəndə, göylərin bənzəyişini tuturuq. Eden bağı kimi, yeni yer də hiss edilən həzz, çox cəlbedici gözəllik ruhu, mükəmməl şəxsi münasibətlər və insan sevinci yeri olacaq»[6]. Biz hansısa təcrid edilmiş əhatədə yaşamayacaq və ya başımızı nə ilə qatmağı bilməyərək, sonsuz buludlar arasında uçmayacağıq. Biz tamamilə yeni yerdə — bunun kimi yerdə, amma fırtınalardan, zəlzələlərdən, quraqlıqlardan və daşqınlardan və ya digər təbii fəlakətlərdən azad bir yerdə yaşayacağıq. Hər şey asan və tez bitəcək, alaqlar və tikanlar isə heç yada belə, düşməyəcək. Heyvanlar bizə ziyan vurmayacaq, bizə daha çox rəhbərləri və hamiləri kimi baxmağa meyilli olacaqlar.
  Yeni yerdə öz mövcudluğumuzu bütün təfsilatı ilə təsəvvür edə bilməsək də, amma bir şeydə tam əmin ola bilərik: Allah bizi sevinc üçün yaradıb. O, bu yeri bizim sevinc və məmnunluğumuz üçün yaradıb. İndi sevinc insan üsyanı ilə təhrif olunsa da, Onun niyyəti budur ki, onlardan heç biri itirilməsin. Yaradılan hər bir şey bərpa olunacaq. Onun bizə olan dərin məhəbbətinə görə, O, bizim bütün həzləri yaşamağımızı istəyir. O, lap başlanğıcda bizi yaradanda bizi yaradanda bunları niyyətində tutmuşdu.
  
  
  
  * Fəsil 2 *
  Dirilmənin həqiqətən baş vrməsini xətasız öyrənə bilərikmi?
  Bu, düzdür? Buna inanmaq olar?
  
  İsanın dirilməsi olmuşdu, ya da bu hadisə olmamışdı. Bu, obyektiv reallıqdır və buna görə də bu, bir adam üçün həqiqət və başqa adam üçün yalan ola bilməz.
  Biz bunu haradan bilirik? Mən (Şon) bir dəfə öz tələbələrimlə belə bir təcrübə keçirdim. Onların qarşısına içərisində şüşədən kürəciklər olan bir banka qoydum və onlara sual verdim: «Bankada neçə dənə kürəcik var?» Onlar fikirləşmədən və hər biri müxtəlif cavablar verdilər: 221, 168 və s. Mən onlara düzgün rəqəmi deyəndən sonra, 188, soruşdum: «Bütün bu deyilənlərdən düzgün cavaba hansınız daha yaxın idiniz?» 168 sayının bankadakı kürəciklərin sayına daha yaxın olduğunu qərara alaraq, onlar başa düşdülər və bununla razılaşdılar ki, kürəciklərin sayı — bu, şəxsi mülahizələrdən asılı olmayaraq, obyektiv faktdır.
  Sonra mən içərisində cürbəcür peçenye qutusunu götürdüm, hər tələbəyə birini verdim və soruşdum: «Hansı peçenye ən dadlı peçenyedir?» Elə gözlədiyim kimi oldu, onlar hamısı bu sualın mənasız olduğunu dedilər, çünki onların hamısının nəyin dadlı olub, nəyin dadlı olmaması haqda öz təsəvvürləri var idi. «Çox düzdür, — mən yekunlaşdırdım, — dadlılıq bu və ya digər adamın üstünlük verməsi ilə müəyyən olunur. Bu, subyektiv fikrin və ya şəxsi üstün tutmanın məsələsidir, amma obyektiv fakt deyil».
  Sonra mən soruşdum: «Dini iddiaları bankadakı kürəciklərin sayı kimi obyektiv fakt hesab etmək olarmı, yoxsa bunlar bu və ya digər peçenyeyə üstünlük vermə kimi yalnız şəxsi fikir məsələsidir?» Tələbələrin əksəriyyəti dini etiqadların daha çox dad üstün tutması kateqoriyasına aid olması ilə razılaşdılar. Bundan uzaqlaşaraq, biz məsihçiliyin obyektiv müddəalarının müzakirəsinə keçdik. Mən buna işarə etdim ki, məsihçilik obyektiv tarixi fakta — Məsihin dirilməsinə əsaslanır. Amma buna baxmayaraq, öz tələbələrimə İsanın tarixi dirilməsini rədd etməyə meyilli olan çox adamın olduğunu da xatırlatdım, amma bu müddəa “sənin üçün həqiqətdir, mənim üçün yalandür” müddəalarından ola bilməz. Üçüncü gündə qəbir ya boş idi, ya da yox — üçüncü rəy yoxdur. İsanın dirilməsinin başqa şəklə düşməsi gücünü kimsə dərk etməmişdən əvvəl o, şəxsi üstün tutması ilə deyil, amma obyektiv faktla üzləşdiyini dərk etməlidir.
  İsa dirilib, yoxsa yox? Bu suala düzgün cavab vermək üçün axtarışlara başlamaq lazımdır. Tənqidi düşünən tarixçi şahidlərin şəhadətlərinin düzgünlüyünü yoxlamağa başlayacaq. İsanın çarmıxa çəkilməsi nəticəsində Onun ölməsi faktına əmin olar, dəfn üsulu materiallarını öyrənər, qəbrin boş olması və üçüncü gündə İsanı diri gördükləri xəbərinə əmin olar. Sonra da hadisənin mümkün olan bütün alternativ izahlarını nəzərdən keçirmək yerinə düşərdi. Çox maraqlıdır, elə deyilmi? Belə olan halda irəli gedək, çünki bu kitabçanın o biri hissəsində məhz elə bununla məşğul olacağıq.
  
  Möcüzələr barəsindəki əhvalatlar faktın doğruluğunu şübhə altına qoyurmu?
  Amma başlanğıc üçün dirilmənin sübutunu açıqcasına öyrənə bilməyimizdən əvvəl möcüzələrin mümkünlüyünü nəzərdən keçirməliyik. Əgər tərif üzrə möcüzələr mümkün deyilsə, onda dirilmə baş verə bilməzdi və biz də baş verən hadisələrin izahına xidmət edən hansısa təbii səbəblərin axtarışı ilə məşğul olmalı idik. Amma əgər möcüzələrin olması nəticəsinə gələriksə, onda heç biz qabaqcadan hasil olan növbəti sübutlara açıq ola bilərik.
  Araşdırmamızın gedişinə görə Əhdi-Cədid tədqiqatçısı doktor Kreyq Blomberqin göstərdiyi iki vacib fikri nəzərə almaq yerinə düşər:
  
     Belə bir intuitiv hiss var və iş gəlib möcüzələr haqqındakı əhvalatların həqiqiliyinə toxunanda, hətta ən hərarətli imanlı insanın özü də skeptiklə həmfikir olmalıdır. Bundan savayı, hətta möcüzələrin mümkünlüyü ilə razılaşan adam belə, hansısa qəribə fövqəltəbii təzahürlər haqqındakı əhvalatlara inanmağa tələsmir[7].
  
  Başqa sözlərlə, hər dəfə bizim üçün vərdiş etdiyimiz təbiət qanunlarının fəaliyyətinə zidd görünən hansısa əhvalat haqqında eşidəndə tam təbii olaraq, bunu inamsızlıqla qavrayırıq. Buna görə biz barəsində eşitdiyimiz şeyi təbiətin necə fəaliyyət göstərməsi ilə tutuşdururuq. Axı heç kim axmaq yerində qalmaq istəmir. Bizə də məlumdur ki, təbiətdə hər şey qabaqcadan bildirilən kimi, qoyulmuş qaydalara uyğun baş verir.
  Amma, eyni zamanda, yalnız ona görə ki, bizim vərdiş etdiyimiz çərçivələrə sığmır deyə, möcüzələrin mümkünlüyünü inkar edərək, belə hadisələr haqqında olan şahidliklərə qabaqcadan əmələ gəlmiş mənfi rəylə yanaşmaq lazım deyil. Faktları diqqətlə öyrənməzdən əvvəl tədqiqatın nəticəsinin necə olacağını, sadəcə, qeyri-elmi yolla həll etmək olardı. İllüstrasiya kimi, növbəti əhvalatı nəzərdən keçirək. XVIII əsrin axırında qərb aləmi ördəkburun adlı heyvanla ilk dəfə tanış oldu. Bu, müəyyən bir yerə xas olan və Avstraliyada yaşayan heyvan evdovşanı boydadır, üzəri yunla örtülüb və pərdəli pəncələri var. Amma o, yumurta qoyur — daha doğrusu, sürünən heyvan kimi çoxalır! Ördəkburunun dərisini birinci dəfə Avropaya gətirəndə, bu yenilik ümumi sarsıntıya səbəb oldu. Bu, nədir — məməli heyvandır, yoxsa sürünəndir? Ördəkburun o qədər əcaib bir məxluq oldu ki, onun dərisini ümumi müşahidəyə qoyulması, eləcə də, ördəkburunu öz gözləri ilə şəxsən görən adamların danışdıqları kimi, belə aşkar faktın olmasına baxmayaraq, London əhalisinin əksəriyyəti bu əhvalata şişirdilmiş əhvalat kimi yanaşdılar.
  İkicanlı ördəkburunu güllə ilə vurub, bu heyvanı öz gözləri ilə görsünlər deyə Londona göndərəndən sonra adamlar bu heyvan haqqında olan deyilənlərin düzgünlüyünə yalnız onda tədricən inandılar. Amma bu ana qədər ən böyük mürəfəkkirlər belə, ördəkburunun mövcudluğunu tanımaqdan imtina edirdilər, digərləri isə onun fiziologiyasının unikallığını şübhə altına qoyurdular. Məsihçi müdafiəçisi Ross Kliffordun sözlərinə görə, problem ondan ibarətdir ki, “bu fakt bəzi adamların dünyamız necə yaşayır təsəvvürlərinə yazılmırdı, buna görə onlar onu rədd edirdilər və bütün sübutların məcmusu tam əksi deməsinə baxmayaraq, öz mənfi qərarlarını çıxardılar”[8].
  Adamların ördəkburuna olan reaksiyaları çoxlarının dirilməyə olan reaksiyalarına çox oxşayır. Adamların əksəriyyəti dirilmənin sübutlarını, sadəcə, nəzərə almaq istəmir, çünki bu cür hadisə onların dünya şəklinə sığmır. Aydın məsələdir ki, belə reaksiya sübutları nəzərdən keçirən zaman qabaqcadan hasil olan yanlış fikrin sağlam düşüncə üzərində qalib gəlməsinə izin verərək, şeylərə obyektiv baxmaq acizliyini ifşa edir.
  Hərtərəfli araşdırmadan əvvəl möcüzələrin mümkün olmaması haqda nəticələr çıxarmaq əvəzinə,— yaxud hətta möcüzələr aşkar baş verir, — möcüzələr ya baş verə bilər, ya da baş verə bilməz neytral mövqeyində durmalıyıq. Onda şahidlikləri obyektiv öyrənə və bunların bizi hara gətirib çıxaracağına baxa bilərik.
  Kreyq Blomberq həm elmin qanunlarının əsaslılığını, həm də, möcüzələrin mövcudluğunu müdafiə edən kəslərin mövqelərini izah edir:
  
     Fizikanın heyrətamiz inkişafına baxmayaraq, hələ heç kim sübut etməyib: əgər Allah varsa — belə ki, O, Yəhudilər və məsihçilər tərəfindən ənənəvi başa düşülürsə, onda nə üçün O, bütün qalan hallardakı təbiətin dəyişilməz qanunlarını vaxtbavaxt saxlaya və ya poza bilməz? Fizika elmi, neçə nəsil əvvəl olduğundan göründüyü kimi, hal-hazırda Allahın mövcud olması imkanına ən böyük dərəcədə yol verməyə hazırdır[9].
  
  Doktor Norman Qeysler bunu belə şərh edir:
  
     Möcüzələrə iman elmi metodologiyanın bütövlüyünü dağıtmır, onun yalnız hökmranlığıdır. O, əslində deyir ki, elm hər bir hadisəni təbii hadisə olaraq izah etməyə qadir deyil, amma yalnız müntəzəm, təkrar olunan və ya qabaqcadan xəbər veriləndirsə[10].
  
  Əgər biz Allahın mövcud olmadığına yol veririksə, onda möcüzələr olmur. Amma ateizmin bunun üçün heç bir təkzibedilməz sübutları olmadığına görə, nəinki Allahın bilavasitə dünyanın işinə qarışması imkanına yol verməyə, amma həm də Onun bunu etməsi haqda şahidlikləri nəzərdən keçirməyə də hazır olmalıyıq.
  
  Tarixin təsdiqi
  Boş qəbir, kəfən, girişdən kənara çəkilmiş böyük daş və İsanın görünməsi — bu, sadəcə, ya fantaziyadır, ya da reallıqdır. Beləliklə, həmin ilk Pasxada, həqiqətən, nə baş verdiyini müəyyən etmək üçün tarixi araşdırma tələb olunur.
  İsanın ölümü və dirilməsi haqqında şəhadəti qərəzsiz və obyektiv araşdırmaq lazımdır. Bizim bu məsələyə dair öz sabit təsəvvürlərimiz və nəticələrimiz var, araşdırmanın gedişində onların əks olunmasına imkan verməməliyik. Qoy şəhadətliklər özü barəsində özü danışsın. Tarixçi Ronald Sayder yazır: «Bilavasitə iştirakçısı olmadığımız hər bir təklif olunan hadisə xüsusunda doğru şahidlikləri tələb etməyə haqqımız var, amma reallıq haqqında yalnız öz məhdud təcrübəmizə görə hökm etməməliyik. Mən də güman edə bilərəm ki, biz Nazaretli İsanın dirilməsinin xeyrinə bu cür doğru şahidliklərə malikik»[11].
   Burada müəyyən etməyə cəhd etdiyimiz şey, — bu, onların ilhamlılığı yox, amma Müqəddəs Yazının tarixi gerçəklik və dəqiqliyidir. Oxucu özü üçün Müqəddəs Yazıların Allahdan ilham alması nəticəsinə gəlməsinə baxmayaraq, belə nəticə İsanın həyatı, ölümü və dirilməsini tarixi hadisə kimi araşdırmaq üçün vacib deyil.
  Məsihin dirilməsi istənilən hansısa bir tarixi hadisə xüsusunda tətbiq edilən həmin meyarlara əsasən araşdırıla bilər. Erkən İmanlı Cəmiyyətinin imanı real aləmdə həqiqi hadisələri öz gözləri ilə görmüş adamların şəhadətinə əsaslanmışdı. Misal üçün, müjdəçi Luka bunu yazır:
  
     Hörmətli Teofil, çoxları aramızda baş vermiş hadisələrin tarixçəsini yazmağa cəhd göstərib. Əvvəldən bəri Kəlamı öz gözləri ilə görənlər və Ona xidmət edənlər bu hadisələri bizə nəql etdiyi kimi mən də əvvəlcədən hər şeyi diqqətlə araşdırıb bunları sənə ardıcıllıqla yazmağı münasib bildim. Belə ki sən öyrəndiyin şeylərin doğru olduğunu biləsən.
     Luka 1:1–4
  
  Luka real tarixi faktları şərh etmək fikrində idi.
  
  Şahidlərin nəql etmələri
  Məsih haqqında Əhdi-Cədid şahidliyinin etibar qazanmasının səbəblərindən biri odur ki, bunlar şahidlər tərəfindən və ya gözləri ilə görmüş adamların sözlərindən yazılıb. Tarixçi doktor Luis Qottsçok ilk mənbənin dəqiqliyinin tədqiqi haqqında öz əməyində bunu yazır: «Həqiqəti demək qabiliyyəti şahidin hadisəyə qismən yaxınlığından asılıdır. Burada yaxınlıq həm coğrafi, həm də xronoloji mənada başa düşülür»[12]. Əhdi-Cədidin müəllifləri, sadəcə, kimdənsə bildikləri şeyi nəql etmirdilər, amma şəxsən araşdırdıqları və çox hallarda öz gözləri ilə gördükləri hadisələri xəbər verirdilər.
  
  • Peterin İkinci Məktubunda (1:16) deyilir: «Rəbbimiz İsa Məsihin qüdrətini və zühurunu sizə bildirərkən uydurma əfsanələrə əsaslanmadıq. Amma öz gözümüzlə Onun ululuğunun şahidləri olduq».
  • Yəhyanın Birinci Məktubu (1:1) bizə bunu xəbər verir: «Biz Həyat Kəlamını elan edirik; bu həmin Kəlamdır ki, başlanğıcdan var idi və biz Onu eşitdik, gözlərimizlə gördük, seyr etdik və əllərimizlə hiss etdik».
  • Luka yazır: «Ölüm əzabını çəkəndən sonra həvarilərə çoxlu inandırıcı dəlillərlə Özünü diri olaraq göstərdi. O, qırx gün ərzində onlara görünərək Allahın Padşahlığı barədə danışırdı» (Həv.1:3).
  • Həvarilərin İşləri Kitabında (2:32) həvari Peterin şəhadəti verilib: «Allah bu İsanı ölümdən diriltdi və hamımız buna şahid olduq»
  • Müjdəçi Yəhya növbəti hadisə haqda danışır: «Bunu görən adam özü şəhadət edir və onun şəhadəti doğrudur, sizin də iman etməyiniz üçün həqiqəti söylədiyini bilir» (Yəh.19:35).
  
  Sonra da şəhadəti davam etdirərək, həvarilər onları hədələmələrinə, döymələrinə və dustaqxanalara salmalarına, hətta etdikləri bu iqrara görə öldürmələrinə də baxmayaraq, dirilən Məsihə olan öz imanlarından imtina etməyi rədd etdilər. Həvarilərin İşləri Kitabının əvvəlki fəsilləri həvarilərin təqiblər içərisində dirilmiş Məsihi bəyan etmələrini çox aydın göstərir. İsanın ölülər arasından dirilməsinə dərin inanan şagirdlər öz həyatlarını könüllü şəkildə təhlükəyə düçar edirdilər. Misal üçün, Yerusəlimdə dirilmə haqqında açıq-aşkar vəzə görə din xadimləri həvariləri hədələdilər, sonra da onları dustaqxanaya atdılar. Buna baxmayaraq, Yəhya və Peter belə cavab verdilər: «Özünüz qərar verin, Allaha deyil, sizə qulaq asmaq Allahın gözündə nə qədər doğrudur? Axı eşidib-gördüklərimizi deməyə bilmərik» (Həv.4:19-20).
  Həvarilərdən kiminsə öz imanından imtina etdikləri haqda bir şəhadət belə, yoxdur. Şübhəsiz, onlardan bəzilərinin şəhid olduqları da bizə məlumdur[13]. Bu, dirilmənin həqiqətən baş verdiyini təsdiq etməsə də, amma apaydın göstərir ki, həvarilər dirilməyə həqiqətən inanırdılar. Onlar yalançı deyildilər[14].
  
  Şəhadətlərdəki fikir ayrılıqları onların tarixi həqiqiliyini şübhə altına salırmı?
  Ola bilər, Müjdələrdə aşkar etdiyimiz Məsihin dirilməsinin təsvirinin həqiqiliyinə qarşı ən geniş yayılmış etiraz, — bu, onların bir-birlərinə zidd olmasının və buna görə etibarlı tarixi şəhadət ola bilməz iddiasıdır. Misal üçün, dörd Müjdə dirilmiş Məsihi ilk görən şəxsin Məryəm olduğunu bizə deyir, eyni zamanda, Korinflilərə Birinci Məktubda (15:5) Peterin ilk şahid olduğundan danışılır. Müjdəçi Mark deyir ki, İsaya ətirli maddələr çəkmək üçün qəbirin yanına gələn qadınlar, «Qəbirə girib sağ tərəfdə ağ xalat geyinmiş bir gəncin oturduğunu gördülər və heyrətə gəldilər» (Mark 16:5). Müjdəçi Matta yazır ki, Mələyin “…paltarı isə qar kimi ağ idi» (Mat.28:3), həvari Lukanın Müjdəsində isə oxuyuruq: «Onlar bundan çaşqınlıq içində olarkən şimşək kimi parıldayan paltar geymiş iki kişi qəflətən onların qarşısında peyda oldu» (Luka 24:4). Məgər bu xəbərlər öz həqiqiliyini şübhə altına qoyacaq dərəcədə bir-birinə ziddir?
  Xeyr. Müddəalar fərqlənə bilər və buna baxmayaraq, bir-birinə zidd deyil. Bunların hər birinin həqiqiliyini pozmayan bu fərqliliyin izahı ola bilər. Bu səbəblə, sübutların ağırlığı müddəların həll edilə bilməz ziddiyyətli olduğunu güman edənlərin üzərində qalır.
  Müjdələrin dördündə də, həqiqətən, çətin yerlərin olmasına baxmayaraq, alimlər əsl ziddiyyətlərdir deyə nəticə çıxarmağa tələsməsinlər. Hal-hazırda alimlərin əksəriyyəti Müjdə janrının qədim yunan-roma həyat qavrayışı olduğu ilə razılaşır. Elə həmin bu janr müəlliflərə, adətən adamların gündəlik ünsiyyətlərində nümayiş etdirdikləri hadisələrin şərh olunmasında bu cür uyuşqanlığına imkan verir. Misal üçün, Luka «telesurətçıxarma» adlanan texnikadan istifadə edir, burada müxtəlif hadisələrin verilməsini sadələşdirmək üçün vaxt qısaldılır. Əsasən, o, dirilmə, dirilmiş Məsihin zahir olması və Onun göylərə qalxması vaxtını elə qısaldır ki, bütün bu üç hadisənin sanki pasxa bazar günündə olduğu təəssüratını yaradır. Amma Yəhyanın Müjdəsi bunların bir gündə baş vermədiyini göstərir. Bu, ziddiyyətdirmi? Xeyr. Çox ehtimal ki, müjdəçi Lukanın əl atdığı belə «qısaldılma» yunan-roma həyat qavrayışı janrında adi stilistika üsulu idi. Bu cür fikir ayrılığını ziddiyyət adlandırmaq Müjdənin həqiqətini şübhə altına qoymaq deyil, janr qaydalarını bilməməyi göstərmək deməkdir.
  Əhdi-Cədidin mərhum tədqiqatçısı Con Uenem öz «Pasxanın sirri» kitabında Məsihin dirilməsi ilə əlaqəli hadisələrin qəbul oluna bilən harmonizasiyasını təklif etdi. Müjdə mətnlərini diqqətlə araşdırması əsasında o, belə nəticəyə gəldi:
  
     İncil müəlliflərinin düzgün və yaxşı məlumatlandırılmış insanlar olmasına şübhəm yox idi… amma bütün təsvirlərin hər detalda dəqiq olması nöqteyi-nəzərinin tərəfdarı deyildim… Həqiqətən, dirilmə barəsində öz erkən araşdırmalarımda mən bu ziddiyyətlərin həll edilməzliyi görünən təəssüratı altında idim…
     Bacardığım qədər hər şeyi oxuyaraq və Yunan mətnini dəqiq öyrənərək tapmacanın çox hissəsinin birlikdə cəmləndiyini aşkar etdim. İndi mənə elə gəlir ki, dirilmə barəsindəki bu əhvalatlar hadisələrin dəqiq və müstəqil şərhinin yaxşı məlum olan xarakteristikasını çox təsirli şəkildə nümayiş etdirir, çünki səthi öyrənmə zamanı bunlar çox ziddiyyətli görünür, amma çox dərin nəzərdən keçirmə zamanı bütün detallar tədricən öz yerinə oturur[15].
  
  Mövcud olan fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, dirilmə xüsusunda daha dəqiq təhlil onların gizli birliyini göstərir. Filosof Stiven Devis qeyd edir:
  
     Təfsilatlardakı müxtəlifliyə baxmayaraq, müjdəçilərin dördü də bizim başlıca hesab etdiyimiz faktlara müvafiqdir. Onların hamısı bu fikirdə ümumidirlər: həftənin ilk günü səhər tezdən, aralarında Məcdəlli Məryəmin də olduğu bəzi qadınlar qəbirin yanına getdilər; onlar qəbiri boş gördülər; mələyə və ya mələklərə rast gəldilər; onlara İsanın sağ olması deyildi, yaxud da başqa bir şəkildə məlum oldu. Eləcə də müjdəçi Yəhya və bu bəndlərin hər birisində minimum bir “sinoptik” arasında da heyrətamiz razılıq var: qadınlar Peterə və ya digər şagirdlərə öz açıqlamaları barədə xəbər verdilər, Peter qəbirin yanına getdi və qəbiri boş gördü, dirilən İsa qadınlara göründü və O, onlara şagirdlər üçün təlimatlar verdi[16].
  
  Şahidliklərdəki aydın fikir ayrılıqları bunların həqiqi olmasının sübutu ola bilərmi?
  Hüquqşünaslar, filosoflar, tarixçilər, jurnalistlər və digər tədqiqatçılar bu aşkar fikir ayrılıqlarının Müjdənin doğruluğunu azaltmaq əvəzinə, əslində, onu təsdiq etdiklərini aşkar etdilər. N. T. Rayt qeyd edir ki, uyğun gəlməmə və Müjdələrin mətnlərindəki hadisələrin təsvirindəki hansısa «tələskənlik» onların qiymətini daha da gücləndirir. «Məhz bu cür, — deyir o, — şahidin şəhadəti görünməli və səslənməlidir»[17].
  Doktor Pol Mayer nəticə çıxarır ki, «dirilmə barəsində əhvalatlardakı variasiyalar bunların mötəbərliliyini pozmur, əksinə təsdiq edir. Onlar, şübhəsiz ki, bunları törətmək üçün öz başlanğıcını müəyyən hadisədə götürmüş bir neçə müstəqil ənənənin olmasını açıq-aydın göstərir»[18].
  İndi isə əgər həmin birinci Pasxada nə baş verdiyini başa düşmək istəyiriksə, izahını vermək lazım olan bir neçə şəhadətə nəzər salaq.
  
  
  
  * Fəsil 3 *
  Dirilmənin sübutları
  İsa həqiqətənmi ölüb, dəfn olunub və dirilib?
  
  Məsihin çarmıxa çəkilməsi və ölümü
  Yəhusilər İsanın Öz diriləcəyi barəsində qabaqcadan xəbər verməsi haqda çox yaxşı xəbərdar idilər. Onun ardıcıllarının bunu elə bu cür, guya İsa ölüb və sonra da dirilib deyə təqdim etmək üçün qeyri-adi cəhd göstərə biləcəkləri qorxusundan, onlar da əmin olmaq üçün qeyri-adi ehtiyat tədbirləri gördülər: O ölüb və elə ölmüş olaraq da qalıb. Bu, fövqəladə ölçülərdən biri də çarmıxa çəkilmə vasitəsi ilə ölüm idi. İsaya divan tutma çox qəddarcasına, şübhəsiz və camaat qarşısında olmalı idi.
  
  Çarmıxa çəkilmənin qəddarlığı
  Çarmıxa çəkilmə Məsihin dövründə adi üsul idi. Siseron onu «işgəncələr arasında ən qəddar və ən iyrənc» və «qul üçün son və ən axırıncı cəza» adlandırırdı[19]. Bu cəza o dərəcədə dəhşətli və alçaldıcı idi ki, adətən Romalılar Roma vətəndaşları üçün istisna edirdilər və məsələ gəlib qul və ya qiyamçılara, ya da icazəsiz üsyanlara çatanda, bunu istifadə edirdilər. Bu, xüsusən siyasi məna daşınan hallarda tətbiq olunurdu.
  «Ağri çox dözülməz olurdu, — tibb elmləri namizədi, doktor Aleksanr Meterell qeyd edir. — Əslində, bu, sözün əsl mənasında heç bir təsvirə gəlməz; məhz elə buradan yeni söz əmələ gəldi: excruciating[20]. Hərfi mənası bu deməkdir çarmıxdan [çıxarılmış]. Bir fikirləş: yeni söz kəşf etmək lazım gəldi, çünki çarmıxa çəkilmə ilə olan əzabların ifadə etmək üçün leksikonda heç nə yox idi»[21].
  
  Qamçılamalar qaydası
  Məhkəmə tərəfindən çarmıxa çəkilmə vasitəsi ilə cəza hökmü veriləndən sonra müttəhimi dirəyə bağlamaq qəbul olunmuşdu. Cinayətkarın paltarlarını dartıb əynindən çıxarırdılar və sonra o, çox qəddar qamçılanmağa məruz qalırdı. İncil xəbər verir ki, çarmıxa çəkilməzdən qabaq İsanı qəddarcasına qamçıladılar (Yəh.19:1; Mat.27:26; Marк 15:15-ə bax).
  Adətən, belə hallarda istifadə olunan qamçı müxtəlif uzunluqlu dəri qayışlar bərkidilmiş çox yekə tutacağa malik olurdu. Bu qayışlara ucu biz sümük qırıqları və qurğuşun salınırdı. «Amerika tibb assosasiyası» jurnalından götürülmüş məqalədə belə deyilir:
  
     Roma əsgərlərinin qurbanın kürəyinə var qüvvələri ilə vurmanı davam etmə həddinə görə, dəmir kürələr gizli dərin zədələr yaradırdı, dəri kəmərlər və qoyun sümüyü qırıqları dəriyə və dərialtı toxumalara dərin batırdı. Sonra, qamçılama davam edən müddətdə, dərinin altında olan skelet əzələləri tikə-tikə edilirdi və qan içində olan bədənin parçasını qoparırdı[22].
  
  Tibbi yardım göstərilməzsə, dəridə olan belə cırıq yaralar və əzələlər bir neçə saat, maksimum bir neçə gün ərzində insanı həyatından məhrum edə bilər.
  
  Çarmıxa çəkilmə ölümə necə səbəb ola bilər
  Çarmıxa çəkilmiş şəxs çarmıxdan asılanda onun nəfəs alması həddindən artıq çətinləşir. Yaxşı-yaxşı nəfəs almaq və nəfəsi buraxmaqdan ötrü ona əllərinin və ayaqlarının üstə qalxması lazım gəlirdi, bu da çox kəskin ağrıya səbəb olurdu. Vaxt keçdikcə edilən bu cəhdlər, eləcə də qan itirməsi qurbanı o dərəcədə zəiflədirdi ki, insan daha nəfəs alma hərəkətlərini edə bilmir və təngnəfəs olurdu.
  Əgər romalılar qurbanın ölümünü tezləşdirmək istəyirdilərsə, çarmıxa çəkilmənin tamamlanmasının adi üsulu belə olurdu: dəyənəklə qurbanın ayaq sümüklərini sındırırdılar, bundan sonra o nəfəs almaq üçün daha qalxa bilmirdi. Ayaqların sümüyünü sındırandan sonra ölüm qaçılmaz olurdu. Məsihin yanında çarmıxa çəkilmiş iki quldurun ayaqları sındırılmışdı, amma Məsihin ayaqları sındırılmadı, çünki cəlladlar Onun artıq ölmüş olduğunu gördülər.
  
  Qan və suyun axması
  Roma əsgərləri İsanın ölmüş olduğunu görəndən sonra, onlardan biri nizə ilə Onun böyrünü deşdi və «…o anda oradan qan və su axdı» (Yəh.19:34). İngilis müəllifi Maykl Qrin baş vermiş hadisənin mənasını belə izah edir:
  
     Öz gözləri ilə görmüş adamın şəhadətindən öyrəndik ki, «qan və su» İsanın nizə ilə deşilmiş böyründən axdı (Yəh.19:34-35-ə bax). Şahid bu fakta xüsusi məna verirdi. Əgər İsa sağ olsaydı, nizə Onun bədənini deşəndə, hər ürək yığılması ilə qan axını olardı. Əksinə, müşahidəçi çölə çıxan və sulu laxta ilə müşayiət olunan yarımmaye tünd qan laxtasını gördü. Qanın əsasən arteriyalarda laxtalanmasının bu cür aşkar əlaməti ölümün tutarlı tibbi sübutudur. Ələlxüsus bu, təsir bağışlayır, çünki müjdəçi patoloqoanatom üçün fakt olan həmin mənanı çox çətin ki, təsəvvür edə bilərdi. Nizə ilə böyrün deşilmədən «Qan və su» axdı — bu, İsanın artıq ölmüş olmasına təkzibedilməz sübut idi[23].
  
  Məsihin bədəni Arimateyalı Yusifə verilməzdən əvvəl Pilat Onun ölümünə əmin olmağı tələb etdi. Cəzaya rəhbərlik edən senturiuon İsanın həqiqətən ölmüş olduğunu təsdiq edəndən sonra Pilat bədənin çarmıxdan çıxarılmasına razılıq verdi.
  İsa aşkar surətdə ölmüşdü, tarixçilərin böyük əksəriyyəti bu fakta qəti şübhə etmirdilər. Doktor Qeri Xabermas qeyd edir ki, qeyri-məsihçi mənbələrində İsanın ölümü barəsində xeyli miqdarda etibarlı məlumat var. Çoxlarının qədim Roma tarixçilərindən biri hesab etdikləri Kornelli Tasitin (b.e. 55-120-ci illəri) yazmaları bunlara aiddir; Yəhudi yazıçısı və tarixçisi İosif Flavinin (b.e. 37-97-ci illəri) əsərləri; eləcə də, Yəhudi Talmudu (b.e. 70-200-cü illəri). Bu qeyri-məsihçi yazıları haqda Qeri Xabermas belə deyir: «İsanın ölümü qeyd olunan ən çox on iki mənbə yad edilir. İsanın ölümündən sonra, təqribən 20-dən 120-ci il dövrünə qədər tarixi göstərilən bu dünyəvi mənbələr qədim istorioqrafiya yazılarının ölçüsünə görə kifayət qədər erkən yazılardır»[24]. 
  İsa Məsihin həqiqətən ölümə təslim edilməsi faktı, qədim tarixdə qeyd olunmuş hər bir digər fakt kimi o qədər də şübhəsizdir. İsanın guya çox ağır sınaqlara tab gətirərək sağ qalıb Öz şagirdlərinə qana bürünmüş yarımcan halında görünməsini və adamlara Onun dirilməsini danışmalarını inandırmasını bu cür dirilmə kimi izah etməyə çalışan hər bir nəzəriyyəni rədd etməliyik.
  
  Məsihin dəfni
  Onun dirilməsinə iddiasında “zəif bəndlər” tapmaq üçün Məsihin dəfnini əhatə edən çoxlu sayda skeptiklər hadisə və vəziyyətləri öyrənirdilər. Bu, o deməkdir ki, tarixi faktlara nəzər salmağımız və bunların nə dərəcədə inandırıcı və etimada layiq olduqlarını yoxlamağımız çox vacibdir. Əvvəl də xatırlatdığımız kimi, hökumət dairələri İsanın Öz ölümündən sonra dirilməsi haqda şayiələrin yayılmasına yol verməmək və bunun qarşısını almaq üçün xüsusi ölçü tədbirləri gördülər. İlk növbədə, gəlin qəbir mağarasına aid olan faktları araşdıraq.
  
  Qayanın dərinliyindəki qəbir mağara
  Müjdələrin dördündə də İsanın bədənini qayada oyulmuş qəbirə qoyulması və girişinin də böyük daşla örtülməsi qeyd olunur. Müjdəçilər Matta, Luka və Yəhya xəbər verirlər ki, bu, hələ heç kəsin dəfn olunmadığı təzə qəbir idi (Mat.27:60; Luka 23:53; Yəh.19:41-ə bax). Eləcə də Müjdəçi Matta bu qəbirin Arimateyalı Yusifə məxsus olduğunu göstərir.
  Arxeoloqlar İsanın dövründə istifadə olunan üç növ qaya qəbirlərini aşkar etdilər. Onların hamısının girişi belə bağlanırdı: giriş tərəfdən, təqribən iki ton ağırlığında dairəşəkilli böyük daş yuvarladılırdı. Hər bir qəbir bayır tərəfdən qayada oyulmuş novşəkilli oyuğa malik idi. Bu, daşı kənara diyirlətmək lazım gələndə istifadə olunurdu. Bu oyuq, bilavasitə, giriş qarşısında hər şeydən dərində idi və küncdən yuxarıya doğru gedirdi. Diskşəkilli daş novçanın ən hündür hissəsində yerləşdirilirdi, daşın diyirlənməsinin qarşısını almaq üçün onun altına blok qoyulurdu. Bloku kənara çəkəndə daş asanlıqla aşağı sürüşə və qəbirin girişini bağlayırdı.
  Məlumdur ki, əgər İsanın bədəni bu cür qəbirdə gizlədilsəydi, onu oradan çıxarmaq üçün olduqca böyük, fövqəladə qüvvət lazım idi.
  Müjdələrdə təqdim edilmiş İsanın dəfn olunması şəraitlərinə şübhə etməməyə bir neçə əsaslı səbəblərimiz var. Birincisi, həvari Paul Korinflilərə Birinci Məktubda (15:3-5) dəfn olunma əhvalatını təsdiq edir. Həvari Paul onun məktubundan əvvəl olan materialları istifadə etdiyinə təkzibedilməz sübutlar var və bunlar Məsihin ölümündən sonra üç ildən səkkiz ilə qədər dövrə aid ola bilər. Beləliklə, dəfn olunma əhvalatı Məsihin ölümü vaxtına o qədər yaxın vaxtda tədqiq edilə bilər ki, bu müddətdə əfsanənin yaranması faktiki olaraq qeyri-mümkün olur.
  İkincisi, dəfn olunma əhvalatı hansısa bəzədilmiş və ya stilistik təmtəraqlı tərzə uyğun deyil. O, sadə və aydın dildə şərh edilir.
  Üçüncüsü, bu dəfn əhvalatının şərhinə zidd olan hansısa başqası mövcud deyil. Bu dəfn haqqında Müjdələrdə təqdim olunan əhvalatın ziddinə çıxış edən erkən, dövrə aid olan heç bir sənəd yoxdur..
  Dördüncüsü, məsihçilərin İsanı ölümə məhkum edən məhkəmənin üzvü olan Arimateyalı Yusif kimi belə tarixi fiquru düşünüb tapdıqları az möhtəməlikdir. İsanın ölümündə məsuliyyəti olan həmin o məhkəmə üzvünü erkən məsihçilər nə üçün qəhrəman etməli idilər? Əgər həvarilər dəfn əhvalatını uydurmuş olsaydılar, onlar, çox ehtimal ki, Yusif kimi fiquru buna daxil etməzdilər. Müjdələrin dördündə də İsanı dəfn edənlərin arasında Arimateyalı Yusifin adının çəkilməsi bu əhvalatı inanılacaq edir.
  Əhdi-Cədid tədqiqatçısı Raymond Braun bu nəticəyə gəlir: «İsanın dəfn olunması məsələsi tarixi həqiqətdir, buna şübhə yoxdur. Dəfn Arimateyalı Yusif tərəfindən icra edilməsi həqiqətə çox uyğundur»[25].
  
  Yəhudi dəfn prosedurları
  Əhdi-Cədid Məsihin dəfninin yəhudilərin qəbul edilmiş adət-ənənəsi ilə keçirilməsi haqda birbaşa danışır. İsa çarmıxdan çıxarıldı və bir parçaya büküldü. Yəhudilər bədənin bütün gecəni çarmıx üzərində qalmamasını diqqətlə izləyirdilər.
  Əhdi-Cədid iki kişinin — Nikodimin və Arimateyalı Yusifin Məsihin bədənini dəfn üçün hazırlamalarını bizə xəbər verir (Yəh.19:38-42-yə bax). Yəhudi ənənəsinə görə, mərhumun bədəni dəfn kamerasında daş masanın üstünə qoyulmalı idi. Əvvəlcə bədən ilıq su ilə yuyulmalı idi.
  Sonra Əhdi-Cədid rəvayətinin də təsdiqinə görə, adət-ənənəyə uyğun olaraq, məhrumun bədəni müxtəlif ətirli maddələrin köməyi ilə dəfn edilməyə hazırlanmalı idi. Bizim verdiyimiz qiymətə görə, Məsihin dəfni zamanı təqribən otuz kiloqramdan qırx beş kiloqrama qədər belə ətirli maddələr istifadə olunub. Bu, belə bir məşhur şəxsiyyət üçün tam şəkildə əsaslanmış miqdar idi. Misal üçün, görkəmli yəhudi alimin Hillelin nəvəsi və İsanın müasiri Qamlielin dəfn edilməsinə hazırlıq zamanı qırx beş kiloqram ətirli maddələr istifadə olunub. İosif Flaviyə görə, padşah Hirod öləndə, bütün bu ətirli maddələri daşımaq üçün beş yüz nökər lazım gəlmişdi[26].
  
  Kətan bezin istifadəsi
  Bədənin bütün hissələri qaydaya salındıqdan sonra mərhumu ağ kətan bezdən olan kəfənə bükərdilər. Belə dəfn geyimləri qadınlar tərəfindən tikilirdi. Tikiliş zamanı heç bir düyün vurmaq lazım deyildi. Mərhumun üçdən az olmayan ayrı-ayrı geyimlərdə dəfn edilməsinə yol verilmirdi.
  Bu vaxta qədər toz halına salınmış, əzvay adlanan ətirli ağac parçaları smirna adı qatranlı maddə ilə qarışdırılırdı. Bədəni dabanlardan başlayaraq kətan bezə bükürdülər, bu zaman smirna qatranı yapışqanına qatılmış ətirli maddə qatların arasına yerləşdirilirdi. Mərhumu dəfnə hazırlayan adamlar bədəni, əllər örtüyün üstündə qalaraq qoltuğun altına qədər, sonra da boğaza qədər bükürdülər. Bezin ayrı hissəsi başın ətrafına sarınırdı. Son nəticədə: bu cür dəfn geyimləri əlli kiloqram və daha çox ola bilərdi.
  İoan Zlatoust hələ b.e. dördüncü əsrində bununla əlaqədar qeyd etmişdi ki, «bu zaman istifadə edilən smirna kəfəni bədənə elə bərk yapışdıran ədviyyədir ki, bu zaman kəfəni bədəndən açıb çıxarmaq üçün çox səy göstərmək lazım olur»[27].
  
  Ehtiyat tədbirləri
  Roma keşikçiləri
  Yəhudi ağsaqqalları vəlvələyə düşmüşdülər, çünki minlərlə insan Məsihə tərəf dönmüşdü. Yəhudilərə də, romalılara da siyasi zəmində problemdən qaçmaq üçün İsanın bədənini götürmək sərfəli idi. Buna görə, çarmıxa çəkilmədən sonra həm başçı kahinlər, həm də fariseylər Pilatın yanına belə sözlərlə gəldilər:
  
     …Ağa, biz xatırlayırıq ki, o yalançı hələ sağ ikən “üç gün sonra diriləcəyəm” demişdi. Ona görə də əmr et ki, üçüncü günə qədər qəbirin təhlükəsizliyi qorunsun. Yoxsa şagirdləri gəlib Onu oğurlayar və xalqa “O, ölülər arasından dirildi” deyərlər. Axırıncı yalan birincisindən daha pis olar».  Pilat onlara dedi: «Bir dəstə keşikçi götürün, gedin, bacardığınız kimi qəbirin təhlükəsizliyini qoruyun». Onlar gedib qəbirin qarşısında keşikçi dəstəsi qoydular və qəbir daşına möhür basdılar. Beləliklə, qəbirin təhlükəsizliyi qorundu.
     Mat.27:63-66
  
  Məşhur Roma qoşun birləşmələri Qeysərin öz geniş imperiyasında nizam-intizamı dəstəkləməkdə istifadə etdiyi alət idi. Roma imperiyası öz fasiləsizliyində və davamlılığında mövcud olmasına bu tayı-bərabəri olmayan, tarixin nə vaxtsa görə biləcəyi daha çox təlim keçmiş və bərkimiş əsgərləri olan bu «döyüş maşınlarına» borclu idi[28].
  Roma ordusunun nizam-intizamını qeyd edən çoxlu mötəbər mənbələrdə məlum olduğu kimi, Roma keşikçiləri — bu, tərkibində dörddən on altıya qədər döyüşçü daxil olan bölmələr idi. Hər bir adam öz ətrafında metrə yarım sahəni qorumağa öyrədilmişdi. Hər tərəfdən dörd nəfər olmaqla kvadrat yaratmış on altı adam otuz metrə torpağı saxlamağa və bu sahəni bütöv bir batalyondan müdafiə etməyə qadir idi.
  Adətən hansısa sahəni qorumaq tapşırığını almış Roma keşikçisi bu cür hərəkət edirdi: dörd nəfər bilavasitə, qorumalı olacaqları yerin qarşısında dururdular. Digər on iki nəfər onların qarşısında yarımdairə şəklində başları daxilə çevrilmiş halda uzanaraq yatırdılar. Bu keşikçilərin qoruduqları şeyi oğurlamaq üçün oğrular əvvəlcə bu yatan əsgərlərin üstündən keçməli idilər. Hər dörd saatdan bir dörd əsgərdən ibarət olan o biri növbəni oyadırdılar, qarovulda olan o biriləri üçün isə yatmaq növbəsi başlayırdı. Beləliklə, biri o birini əvəz edərək, əsgərlər bütün sutka ərzində fasiləsiz keşik çəkirdilər.
  
  Roma möhürü
  Müjdəçi Matta yazır ki, başçı kahinlər «…gedib qəbirin qarşısında keşikçi dəstəsi qoydular və qəbir daşına möhür basdılar» (Mat.27:66). A.T.Robertsonun sözlərinə görə bu daş yalnız qəbirin keşiyini çəkməyə təyin olunmuş Roma keşikçilərinin yanında möhürlənməli idi[29]. Bütün bu əməliyyatın məqsədi kiminsə gizlicə qəbirin içərisindəkini dəyişdirə bilməsinə yol verməməkdir.
  Keşikçilər qəbirə yaxşı-yaxşı baxandan və daşı öz yerinə diyirlədəndən sonra hər iki ucundan gil topası ilə qayaya bərkidilmiş ip çəkilir. Nəhayət, hər gil topasına Roma hökmdarının rəsmi möhürünün şəkli olan möhür vurulur.
  Möhür Roma möhürünə məxsus olduğuna görə, o, Məsihin bədəninin, nə az, nə çox, Roma imperiyasının gücü və hakimiyyəti ilə qorunduğunu təsdiq edirdi. Daşı yerindən tərpətmək istəyən hər bir kəs mütləq möhürü sındırmalı idi və bununla da Roma qanununun qəzəbinə gələrdi.
  
  Hesablaşmağı vacib olan dirilmə faktları
  Məsihə və Onun dirilməsinə kimsə və necəsə yanaşmasından asılı olmayaraq, hər bir kəs etiraf etməlidir ki, həmin səhər əhəmiyyətli nə isə bir şey baş vermişdi — bu bir şey o dərəcədə fövqəladə idi ki, təhqir olunmalar və təqiblərində, əzab və əziyyətlərdə, çox hallarda isə hətta ölümə getməkdə belə, onlara güc verərək, on bir kişinin həyatını tam dəyişdirdi. Bu «nə isə bir şey» boş qəbir idi — və onun boş olmasına əmin olmaq və ya bunu təkzib etmək üçün Yerusəlimin mərkəzindən cəmi on beş dəqiqəyə getmək kifayət idi!
  Boş qəbir və İsa Məsihin zahir olması barəsindəki yenilik ağılları çaşdırdı və elə həmin vaxtdan tarixin gedişatını dəyişdirdi. Görünür, orada nə isə baş verdi. Sözün əsl mənasında, nə isə böyük şey!
  Əgər sən Məsihi əhatə edən ölüm və dirilmə hadisələrini səmərəli şərh etmək istəyirsənsə, onda məntiqi izahata uyan müəyyən anlarla əlaqən olmalıdır. Yəhudilər və romalılar hər şeyi elə şəkildə qurmuşdular ki, İsanın ölməsi və qəbirdə qalması faktına heç bir şübhə olmasın. Onlar tərəfindən görülən ehtiyat tədbirlərinə — çarmıxa çəkilmə, dəfn, qəbirin möhürlənməsi və keşiyinin çəkilməsinə baxmayaraq, amma orada nə isə baş verməsi faktı Məsihin dirilmədiyi mövqeyini dəstəkləyən dirilmənin tənqidçilərini çətin vəziyyətə qoyur.
  Gəlin bu hadisələrə bir də nəzər salaq və bəzi nəticələr çıxaraq.
  
  Fakt № 1: Roma möhürü sınmışdı
  Həmin Pasxa səhəri Roma imperiyasının güc və hakimiyyətinin rəmzi olan möhür sındırılmışdı. Bu faktı heç kim inkar etmir. Sonradan gələn nəticələr kədərli idi. Əgər buna məsul olan adam və ya bir neçə adam ələ keçirilsəydilər halları çox pis olardı. Məsihin şagirdləri bu möhürü sındırmağa cəsarət edərdilərmi? Çətin ki, edərdilər. Onun həbs edilməsindən sonra onlar təlaş və qorxunun hər bir növünü nümayiş etdirdilər. Peter Məsihi tanıdığını belə, inkar etdi.
  
  Fakt № 2: qəbir boşdur
  Həmin dirilmə səhərinin daha bir aşkar faktı — boş qəbir. Heç kim və heç vaxt qəbirin boş olduğunu inkar etmədi. Bunu qeyd etmək çox vacibdir ki, dirilmədən sonra qəfildən qərarlı və cəsarətli olan Məsihin şagirdləri Onun dirilməsini vəz etmək üçün Afinaya və ya Romaya getmədilər; onlar birbaşa Yerusəlimə getdilər — və əgər onların təsdiq etdikləri bütün o şeylər həqiqət olmasaydı, onların sözlərini asanlıqla təkzib etmək olardı. Əgər doğrudan da qəbir boş olmasaydı, sadəcə, Yerusəlimdə vəz etmək mümkün olmazdı. Pol Mayer bunu aşağıdakı şəkildə izah edir:
  
     Birinci Pasxadan yeddi həftə keçəndən sonra Yerusəlimdə baş verən şey, əgər İsanın bədəni həqiqətən də hansısa bir şəkildə Yusifin qəbrindən yoxa çıxa bilsəydi, yalnız bu halda hansısa əhəmiyyətə malik ola bilərdi. Əks halda yuxarı təbəqə həvarilərlə olan öz çəkişmələrində Arimateyalı Yusifin qəbrinə cəld yürüş təşkil edərək, yenicə doğulan hərəkatı, sadəcə, kökündən kəsər və 1 №-li real sübutu camaatın qarşısına qoyardılar. Amma başçı kahinlər bunu etmədilər, çünki qəbirin boş olduğunu bilirdilər. Onların buna rəsmi bəyanatları məhz bu oldu ki, şagirdlər bədəni oğurladılar — bu da qəbirin həqiqətən, boş olması faktı ilə razılaşma idi[30].
  
  Bəziləri boş qəbir haqqındakı əhvalata qarşı etirazlarını irəli sürürlər. Onlar təsdiq edirlər ki, bu, tarixi fakt yox, çox güman ki, əfsanə və ya müdafiə fəndidir. Amma ən inandırıcı sübutlardan biri odur ki, boş qəbir nə müdafiə fəndi, nə də əfsanədir, amma qadınların ilk olaraq qəbrin boş olduğunu aşkar etmələri faktından ibarətdir. Birinci əsrdə Fələstindəki qadınlar vətəndaş və şahid kimi məhkəmədə ifadə verə bilməkdə aşağı statusa malik idilər. Nadir halları çıxmaq şərti ilə, yəhudi qanunu bunu etməyə qadına izin vermirdi. Bəs onda nə üçün məsihçiliyi irəli çəkmək istəyənlər şagirdləri təşvişə salan əfsanəni uydurmalıdırlar — yeni imanın əsas tərəfdarlarını, — çarmıxa çəkilmə zamanı onları atıb qaçmağa, qadınları isə cəsarətlə qəbirə doğru getməyə və qəbirin boş olmasının ilk şahidləri olmağa məcbur etdi? Bu cür əfsanə yeni imanın irəliləməsinə çətin ki xidmət edə bilərdi. Sağlam düşüncə bizə xəbər verir ki, məhz qadınların nə üçün ilk şahid olaraq təqdim edilməsinin ən yaxşı izahı odur ki, bu, düzdür. 
  
  Fakt № 3: Roma keşikçilərinin özbaşına getmələri
  Roma əsgərləri qorumalı olacaqları yeri tərk etdilər. Bu, izah tələb edən çox qəribə faktdır.
  Romalıların hərbi təşkilatını dəqiq öyrənən Doktor Corc Kerri bu haqda xəbər verir ki, hərbi intizamı bu cür pozmağa görə ölüm cəzası verilir, məsələn, dezertirliyə görə, silahları itirməyə və ya korlamaya görə, planları düşmənə xəbər verməyə görə, komandiri müdafiə etməyə etiraza görə və gecə növbəsində olduğu yerdən getməsinə görə[31].
  
  Axırıncı yerə postdakı yuxuya getməni də əlavə etmək olar (Mat.28:13-ə bax). Əgər əsgərlərdən hansının təqsirkar olduğunu aşkar etmək mümkün olmurdusa, onda bütün keşikçilərin günahına görə kimi ölümə verməyi müəyyən etmək üçün püşk atılırdı.
  Məhkum olunanın ölüm cəzası üsulundan biri belə idi: onun əynindən paltarlarını dartıb çıxarır və onu öz paltarları ilə qalanmış tonqalda diri-diri yandırırdılar. Roma hərbi intizamı və təhlükəsizliyi bu faktın xeyrinə şəhadət edir ki, əgər keşikçilər özləri qəbirin boş olmasına əmin olmasaydılar, onlar heç bir vəchlə öz postlarını tərk etməzdilər. Komandirlər və sonradan gələn cəza qarşısındakı qorxu hərbçilərin onlara yerinə yetirmək üçün əmr edilmiş ən xırda detallara belə, diqqət yetirmələri buna zəmanət verirdi.
  Bir vaxtlar Yerusəlimdəki «Bağ qəbiri» 1 arxeoloji kompleksinə rəhbərlik edən dоktor Bill Uayt dirilmə və ilk Pasxadan sonra gələn hadisələri təfsilatı ilə öyrənmişdi. Bill Uayt Roma keşikçilərini rüşvətlə ələ almış yəhudi ağsaqqalları xüsusunda bəzi tənqidi qeydlər edir (Mat.28:11-14-ə bax):
  
     Əgər daş, tədbir görmək kimi, sadəcə, qəbirin içərisinə girmək üçün kənarına itələnmiş olsaydı, onda onlar keşikçilərin postda yatdıqlarında onları ittiham etməyə və onlara ciddi cəza verilməsini tələb etməyə tam haqları var idi. Hətta əgər onlar “möhürü zəlzələ sındırıb və yerin tərpənməsindən daş kənara çəkilib” deyə etiraz etməyə başlasaydılar da, onların hərəkətləri qorxaqlıq kimi qiymətləndirilərək yenə də onlar təqsirkar olar və cəza verilməsi lazım olardı.
     Amma işin vəziyyətləri belə imkanları kənar edir. Başçı kahinləri keşikçilərin əleyhinə hansısa ittihamları irəli sürməyə imkan verməyən təkzibedilməz sübutlar mövcud idi. Yəhudi ağsaqqalları aydın surətdə həmin yerə oldular, daşı diqqətlə nəzərdən keçirdilər və onun vəziyyətindən və keşikçilərin onun yerini dəyişməyə yol verə bilməməsindən əmin oldular. Heç bir ixtiraçı ağıl adekvat cavabı təklif etməyə və ya qapazaltı tapmağa qadir deyildi, buna görə də onlar keşikçiləri ələ almağa və baş verən şey xüsusunda susmağa məcbur idilər[32].
  
  Fakt № 4: kəfən öz əhvalatını danışır
  Məsihin bədəni həmin dirilmə səhərində qəbirdə olmamasına rəğmən, qəbirin özü tamamilə boş deyildi. Onun içərisində olan heyrətamiz fenomen təqdim edirdi. Qadınlar qəbirin yanına gələrək və kənara yuvarlanmış daşı görərək, şagirdlərin yanına qayıtdılar və bu barədə xəbər verdilər.
  Peter və Yəhya o dəqiqə oraya qaçmağa başladılar. Yəhya Peteri ötdü və qəbirin yanında dayanaraq, içəriyə girmədi. Bunun əvəzində o, əyilərək qəbirin içərisinə baxdı və heyrətamiz elə bir şey gördü ki, Məsihin həqiqətən dirildiyinə dərhal inandı.
  O, Məsihin bədəni qoyulan yerə baxırdı. Amma onun gözlərinə yalnız kəfən dəydi. Və daha heç nə! Gördüyü şey bütün ömrü boyu onun yaddaşına həkk olundu.
  Peterin və Yəhyanın gözünə ilk dəyən və şagirdləri həddindən artıq sarsıdan şey boş qəbir yox, amma boş kəfən oldu. Maykl Qrin bununla əlaqədar dürüst qeyd edir: «Onların dərin hörmətlə lərzəyə düşmələri və Onun sözlərinin həqiqiliyinə əmin olmaları təəccüblü deyil. Belə bir qeyri-adi şeyi etməyə heç bir qəbir oğrusunun gücü çatmazdı. Həm də bu, heç onun ağlına da gəlməzdi. O, sadəcə, bədəni kəfənlə birlikdə götürərdi və bununla da iş bitərdi»[33].
  
  Fakt № 5: Məsihin zahir olmaları təsdiqləndi
  Hal-hazırkı vaxtda şagirdlərin dirilmiş Məsihi gördüklərinə, ən azından, inanmalarına alimlərdən çox az adam şübhə edir. Müqəddəs Kitab tədqiqatçısı Recinald Fuller cəsarətlə bəyan edir ki, «çarmıxa çəkilmədən sonra cəmi bir neçə həftə ərzində İsanın şagirdləri bunun tarixin təkzibedilməz faktlarından biri olduğuna iman etdilər»[34]. Şagirdlərin bu imanda möhkəmlənmələrinin səbəbi nədə idi? İmanlı Cəmiyyəti doğulan andan İsanın Öz ardıcıllarına Şəxsən zahir olması təsdiqlənirdi.
  Tarixi hadisəni öyrənəndə, həmin hadisədə kifayət qədər adamın iştirak etməsi və ya öz gözləri ilə kifayət qədər adamın görüb-görməməsi, həmin anda onun haqqında məlumatlar qeyd olunanda adamların sağ olmaları və hamıya məlum olanda yazılması çox vacibdir. Böyük sayda şahidlər yazılmış məlumatların dəqiqliyini təsdiq etməyə kömək edir.
  Dirilmədən sonra Məsihin zahir olması haqda ən erkən şəhadətlərdən biri — bu, həvari Paulun Korinflilərə Birinci Məktubda yazdığı sözlərdir (15:3-8):
  
     Özümün də qəbul etdiyim bu ən əhəmiyyətli təlimi sizə çatdırdım: Müqəddəs Yazılara uyğun olaraq, Məsih günahlarımız üçün öldü, dəfn olundu və Müqəddəs Yazılara uyğun olaraq, üçüncü gün dirildi. O əvvəl Kefaya, sonra On İki şagirdə göründü. Bundan sonra beş yüzdən çox bacı-qardaşa eyni anda göründü. Bu bacı-qardaşlardan çoxu indi də yaşayır, bəziləri isə vəfat etmişdir. Məsih daha sonra Yaquba, sonra bütün həvarilərə göründü. Hamıdan sonra isə vaxtından əvvəl doğulmuş bir uşağa bənzəyən mənə də göründü.
  
  Praktiki olaraq, bütün alimlər bununla razılaşırlar ki, həvari Paul bu ayələrdə Korinflilərə Birinci Məktubun yazılmasından əvvəl (b.e. 50-ci illərin ortası) yaranmış imanın qədim simvolunu (yaxud rəvayəti) yazır. Həqiqətən də, imanın bu simvolunu araşdırmış alimlərin əksəriyyəti buna Məsihin çarmıxa çəkilməsindən sonra üç ildən səkkiz il hüdudunda tarix qoyurlar. Həvari Paulun bu iman simvolunu, İsa çarmıxa çəkiləndən sonra bir ildən dörd il arası müddətdə baş vermiş iman etməsindən üç il sonra Yerusəlimdə Peter və Yaquba baş çəkəndə almasını zənn etmək qəbul olunub (Qal.1:18-19-a bax). Bax buna görə tarixçi Hans fon Kampenhauzen təsdiq edir ki, bu mətn «yalnız bu cür mətnə təqdim edilə bilən bütün tarixi həqiqətlərin tələblərinə uyğundur»[35].
  Həvari Paul bu ayələrdə oxuculara məlum olan Məsihi beş yüz adamın bir vaxtda görməsi faktına ümid edir. Həvari onların yadına salır ki, bu adamların əksəriyyəti əvvəlki kimi, sağdır və onlar dindirilə bilərlər. Bu təsdiq — elə tutarlı sübutdur ki, iki min il bundan əvvəl baş vermiş olayın təsdiq edilməsi üçün yalnız beləsini tapmaq olar.
  Əhdi-Cədid tədqiqatçısı Ç.X.Doddun analoji müşahidəsinə görə, «beş yüz adamın əksəriyyətinin hələ sağ olması faktını Paulun xatırlamasında, bununla, həqiqətən də, “şahidlər özləri təsdiq edə bilərlər” demək istəməsinin çətin ki, hansısa bir mənası olardı»[36].
  Bu şahidlərin arasında İsaya düşmən münasibətlər bəsləyənlər və Onun dirilməsinə şübhə edənlər də var idi. Kifayət qədər məlumatlanmış adamlardan heç kim Tarsuslu Şaulu Məsihin ardıcıllarına aid olduğunu hesab etməzdi. O, Məsihə nifrət edirdi və bütün məsihçi hərəkatını kökündən çıxarmaq niyyətində idi. Buna baxmayaraq, nəticədə adı Paul adına dəyişdirilən Şaul məsihçiliyin ən böyük və səyli mübarizlərindən biri oldu. Bu qədər radikal dəyişməyə nə səbəb olmuşdu? Bunun üçün nə az, nə çox dirilmiş Məsihin təzahür etməsi lazım idi (1Коr.9:1; Həv.22:4-21-ə bax).
  Yaxud, misal üçün, İsanın qardaşı Yaqubu götürək. İncildə yazılıb ki, İsanın qardaşlarından heç kim Onun sağlığında Ona inanmırdı (Yəh.7:5; Mark 3:21-35-ə bax). Bundan savayı, onlar Yerusəlimdəki xalq bayramına getməsində Onu tələyə salmağa çalışırdılar. Amma Yaqub sonradan öz qardaşının ardıcıllarına və təqib olunan məsihçilər qrupuna qoşuldu. O, erkən İmanlı Cəmiyyətinin başçılarından və İosif Flavi, Eqezipp və Kliment Aleksandriyskinin də təsdiq etdikləri kimi, ilk şəhidlərdən biri oldu. Onun məsihçiliyə münasibətdə son dərəcə dəyişməsinə səbəb nə oldu? Yəqin, Yaqub da İsa diriləndən sonra Onu görmüşdü.
  
  Dirilməni «izah etmək» cəhdləri
  İsa Məsihin dirilməsinin düzəldilmə olduğunu göstərmək cəhdlərində çoxlu nəzəriyyələr irəli sürülürdü. Dirilmə ətrafındakı faktlar da təkzibedilməz olduğuna görə, bu cəhdlər faktların başqa təfsiri və dirilmənin əfsanə, mif və ya təbiət hadisələrinin təsiri ilə əlaqəli olduğu izahı axtarıb tapmaq istəyi ilə əlaqəlidir. Skeptiklərdən az adam əsas faktları inkar edir — məhkəmə, çarmıxa çəkilmə, dəfn, qarovul, möhür və ya boş qəbir, — çünki bunları təsdiq edən tarixi şəhadətlər çox güclüdür. Onlar bu faktların ölmüş insanın həyata qayıtması barəsində danışdığını, sadəcə, inkar edirlər. Onların mövqelərini aşağıdakı kimi xülasə etmək olar: «Bütün bunlar belədir, amma bunun hansısa başqa izahı olmalıdır».
  Əhdi-Cədiddə təklif edilən izahı qəbul etməkdən daha çox bu nəzəriyyələrin bəziləri ilə razılaşmağa iman lazımdır. Biz «Dirilmənin sübutları» kitabımızda bu nəzəriyyələrin hər birini nəzərdən keçirdik. Burada yalnız qeyd edək ki, hər bir nəzəriyyə, İsanın üçüncü gündə fiziki şəkildə dirilməsinə iman etmələrinə görə həvarilərin əzab-əziyyət və ölümü qəbul etməyə hazır olduqları faktını da daxil edərək, bütün faktları izah etməlidir. Əgər dirilmə yalan olsaydı, onda onlar bu cür əzab və ölümə nəyin naminə getməyə hazır idilər? Kimsə bunu belə izah etməyə cəhd etdi ki, guya həvarilər kütləvi qarabasmanın təsiri altında idilər, amma psixoloqlar bizə deyirlər ki, qarabasma fərdi yaşantıdır və bir qrup adamda elə eyni həmin qarabasmanın olması mümkün deyil. Bu alternativ izahlar, sadəcə, aşkar faktlarla düz gəlmir.
  
  
  
  * Fəsil 4 * 
  Daha sonra nə?
  
  Bu kitabda təqdim edilmiş İsa Məsihin dirilməsinin tarixi sübutlarını necə dəyərləndirirsən? Məsihin boş qəbrinin sənədli təsdiqi barədəki faktı bilərək sən hansı qərarı qəbul edəcəksən? Şəxsən sən Məsih haqqında nə düşünürsən?
  Mən (Coş) Məsihin dirilməsinin təkzibedilməz sübutları ilə üzləşəndə, mən özümə bundan irəli gələn məntiqi sual verməli oldum: «Məsihin mənim günahlarıma görə çarmıxda ölməsi və dirilməsinə inanıb-inanmamağım mənim həyatıma necə təsir edəcək?»
  Sənin və ya başqa kiminsə bu suala cavab verməsi üçün İsanın Öz şagirdlərinə dediyi sözlər üzərində fikirləşməyin lazımdır: «Yol, həqiqət və həyat Mənəm. Mənim vasitəm olmadan heç kim Atanın yanına gələ bilməz» (Yəh.14:6). Həvari Peter bunu deyərək, Öz Müəlliminin cəsarətli təsdiqini təkrarlayır: «Siz “bənnaların rədd etdiyi daş guşədaşı olan” həmin İsadır. Ondan başqa heç kimdə xilas yoxdur. Çünki səma altında biz insanlara verilən başqa bir ad yoxdur ki, onun vasitəsilə xilas olaq» (Həv.4:12).
  İsa birbaşa deyir ki, Allah Ata ilə münasibətlərə olan yeganə yol Odur. Günah, Allah ilə münasibətlərimizin düzəlməsinə ehtiyacın səbəbidir. Romalılara Məktuba görə (3:23), hamı — daha doğrusu bizim hər birimiz — Allahın kamil mənəvi standartlarına çatmırıq. Nəticədə biz müqəddəs Allahdan ayrılırıq və öz günahımıza görə, Allahdan əbədi ayrılıqdan ibarət olan cəzanı almalıyıq. Amma İncilin heyrətamiz həqiqəti bundan ibarətdir ki, biz öz günahlarımızı etiraf edərək və Məsihə imanımızı bəyan edərək, Allahla sülhə malik ola bilərik (Rom.5:1-ə bax). Məsihin dirilməsi haqda danılmaz sübutları və İsanın günahları bağışlamasını və Ata ilə əbədi münasibətləri təklif etdiyini bilərək, Onu rədd etməkdə kim bu dərəcədə ağılsız olacaq?
  Məsih sağdır! O, hal-hazırda yaşayır! Ən məntiqli qərar öz həyatını Ona etibar etmək və yalnız Onun edə biləcəyi həmin şəxsi dəyişikliyi yaşamaqdır.
  
  İsanın sənin üçün etdiyi şeyə sən necə cavab verə bilərsən?
  İsanın Öz ölümü və dirilməsi vasitəsi ilə etdiyi şeyə sən öz duanla cavab verə bilərsən. Dua, sadəcə, Allahla söhbətdir. Allah səni tanıyır və Onun üçün sənin sözlərin yox, ürəyinin necə vəziyyətdə olması vacibdir. Əgər sən özünü Məsihə heç vaxt etibar etməmisənsə, belə bir dua edərək, elə indicə bunu edə bilərsən:
  
     Rəbb İsa, Sənə ehtiyacım var. Mənim günahlarıma görə çarmıxda öldüyün üçün Sənə minnətdaram. Öz ürəyimin qapısını Sənə açıram və Səni öz Xilaskarım və Rəbbim olaraq etiraf edirəm. Günahlarımı bağışladığına və mənə əbədi həyat verdiyinə görə Sənə təşəkkür edirəm. Haqla Sənə məxsus olan həyat taxtımda Öz yerini tut. Məni görmək istədiyin adam et.
  
  Bu dua sənin ürək istəyini ifadə edirmi? Əgər sənin ürək istəyini ifadə edirsə, onda indicə bunu söylə, Məsih də Özünün vəd etdiyi kimi, sənin həyatına girəcək.
  Məsihi öz ürəyinə qəbul etmək üçün dua etmisənmi? Onda, Onun Vəhy 3:20-də olan vədinə görə, indi O, sənə münasibətdə haradadır? Məsih dedi ki, O, sənin həyatına girəcək. O, Öz vədini yerinə yetirməyə bilərmi? Yox! Sən əmin ola bilərsən ki, Alla sənin duana cavab verib, çünki Ona və Onun sözlərinə cəsarətlə etibar etmək olar.
  Müqəddəs Kitab vəd verir ki, sən Məsihi qəbul edərək əbədi həyatı əldə edəcəksən: «Bu şəhadət ondan ibarətdir ki, Allah bizə əbədi həyat verib və bu həyat Onun Oğlundadır. Oğula malik olan şəxsin həyatı var, Allahın Oğluna malik olmayan şəxsin isə həyatı yoxdur. Bunları sizə — Allahın Oğlunun adına iman edənlərə yazdım ki, əbədi həyata malik olduğunuzu biləsiniz» (1Yəh.5:11-13).
  Məsih sizin həyatınızda olduğuna və sizi heç vaxt tərk etməyəcəyinə görə elə indicə Allaha öz minnətdarlığınızı bildirin (İbr.13:5-ə bax). Onun verdiyi vədə əsasən Məsihin səndə yaşamasına və Onu öz ürəyinə dəvət etdiyin həmin andan etibarən əbədi həyatı əldə etdiyinə əmin ola bilərsən. O, səni aldatmır.
  
  İmanda necə böyüyə bilərsən?
  Sən məsihçi həyatını təklikdə keçirmək üçün yaradılmamısan. Allahın Sözün ruhani cəhətdən böyüməyin və bir-birinizə dəstək olmaq üçün başqa məsihçilərlə də görüşməyini təkidlə tələb edir (İbr.10:25-ə bax). Bir neçə odun parçası bir odun parçasından daha güclü yanır. Bir odun parçasını soyuq ocağa qoyun və tezliklə od sönəcək. Sənin başqa məsihçilərlə olan münasibətin də belədir. Əgər sən hansısa imanlı cəmiyyətinin üzvü deyilsənsə, onda dəvət gözləmədən özün təşəbbüs et. Məsihə ehtiram edən və Onun Sözünü öyrədən yaxınlıqdakı imanlı cəmiyyətinin pastoruna müraciət et. Elə bu həftədən başla və imanlı cəmiyyətinə mütəmadi şəkildə getməyi özün üçün planlaşdır.
  Əgər sən bu səhifələri oxuyaraq, artıq Məsih vasitəsi ilə Allahla möhkəm əlaqələr qurmusansa, zəhmət olmasa, bizə yaz və bu barədə danış. Biz Məsihin ardıcılı olmağında sənə kömək edə biləcək materialları sevinclə sənə göndərərik. Bizim veb-saytımız vasitəsi ilə bizimlə əlaqə yarada bilərsən: www.JoshMcDowell.ru. Bu saytda videomateriallar, məqalələr, kitablar və sənin ruhani səyahətində sənə kömək edəcək çoxlu faydalı məlumatlar tapacaqsan.
  Qoy bu kitab və sənin Məsihə etibar etmək qərarın Allah ilə yeni münasibətlər nəticəsində sənin həyatını tam dəyişdirsin.
     Coş D. Makdauell
     Şon C. Makdauell
  
  
  
  Müəlliflər haqqında
  Coş Makdauell — Amerikanın tanınmış ictimai xadimi, publisist, 1961-ci ildən öz xidmətini aparan vaiz; dini sektalar və yalançı peyğəmbərliklər üzrə ekspert; qeyri-ortodoks məsihçi təlimi və ayinlərinin əleyhdarı və tənqidçisi. Onun hesabında 118 səhifədə 10 milyondan çox adam toplamış 24000-dən çox çıxışlar var. O, 85 dilə tərcümə edilmiş 150-yə yaxın kitabın müəllifi və şərik müəllifidir. Coş gənclərin və böyüklərin imanda böyümələrinə kömək edərək dünya səyahətini davam edir. O və arvadı Dotti 40 il nikahda birgə yaşayıblar, onların dörd övladı və on nəvəsi var.
  Şon Makdauell — imanlılara, xüsusən gənclərə öz əqidələrində möhkəm durmağa kömək edən görkəmli məsihçi məddahıdır; müxtəlif tədris müəssisələrində, imanlı cəmiyyətlərində, düşərgələrdə, konfranslarda çıxış edən istedadlı natiqdir; 18-dən çox kitabın müəllifi, şərikli müəllifi və redaktorudur. Şon da öz atası kimi Talbots ilahiyyat seminariyasını bitirmişdir (i8lahiyyat və fəlsəfə magistri); hal-hazırda — Biola Universitetinin adyunkt-professorudur. Arvadı Stefani və üç övladı ilə birlikdə в г. San-Xuan-Kapistranoda (Kaliforniya) yaşayır.
  
  
  
  Qeydlər
    1. «SuperNinjette», xəbər www.atheistnetwork.com-da dərc olunub, iyul 16, 2007.
    2. «…Bütün uzun əsrlərdən bəri davam edən əməklər, bütün ruhani alışmalar, hər bir ilhamlanmalar və bəşəri parıltılar yox olunmağa məhkumdur… bütün bəşəri nailiyyətlər məbədi istər-istəməz dəfn olunmalıdır… Yalnız bu həqiqətlərə istinad edərək, yalnız bu dözülməz ümidsizliyin möhkəm əsasında — canın məskən salmasını qurmaq yalnız belə etibarlı qurmaq olar». Bertran Rassel, «Azad insanın səcdəsi».
    3. N. Т. Wright, The Challenge of Jesus (Downers Grove, II.: Inter-Varsity Press, 1999), 126.
    4. Bu bəndlər şərh olunub: Stephen Т. Davis, Risen Indeed (Grand Rapids: Eardmans, 1993), 203–4.
    5. Ayzek Əzimov, şərh: Randy Alcorn, Heaven (CarolStream, II.: Tyndale, 2004), 393.
    6. Alcorn, Heaven, 241.
    7. Craig Blomberg, The Historical Reliability of the Gospels (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1987), 73.
    8. Ross Clifford, Leading Lawyers' Case for the Resurrection (Edmonton, Alberta: Canadian Institute for Law, Theology & Public Policy, 1996), 104-5 (kursiv mənimdir. — C. M.).
    9. Blomberg, Historical Reliability of the Gospels, 75–76.
    10. Norman L. Geisler, Miracles and Modern Thought (Grand Rapids: Zondervan, 1982), 58.
    11. Ronald Sider, «А Case for Easter» HIS (April 1972), 27–31.
    12. Louis Gottschalk, Understanding History, 2nd ed. (New York: Knopf, 1969), 150.
    13. Sean McDowell, The Fate of the Apostles (Farn-ham, UK: Ash-gate Press, 2015).
    14. Əhdi-Cədidin əlyazmasının daha dəqiq nəzərdən keçirilməsini bizim «Qərar tələb edən sübutlar: şəkk edən dünya üçün nikbin həqiqət» kitabımızdan tapa bilərsiniz. (Evidence That Demands A Verdict: Life-Changing Truthfora Skeptical World, GrandRapids: BakerBooks, 2017).
    15. John Wenham, Easter Enigma (Oxford, UK: Paternoster Press, 1984), 10-11. Harmonizasiyanın daha bir cəhdi, bax. esus Christ: The Greatest Life Ever Lived, сотр. and trans. Johnston M. Cheney and Stanley Ellisen (Eugene, OR: Paradise Publishing, 1994), a revision of The Life of Christ in Stereo (Portland, OR: Western Baptist Seminary Press, 1969).
    16. Stephen T. Davis, Risen Indeed (Grand Rapids: Eerdmans, 1993), 69 (kursiv mənimdir. — C. M.).
    17. N. Т. Wright, «The Transformation of the Bodily Resurrection», in The Meaning of Jesus: Two Visions, Marcus Borg and N. T. Wright (New York: Harper San Francisco, 2000), 121–22.
    18. Paul Maier, In the Fullness of Time: A Historian Looks at Christmas, Easter, and the Early Church (Grand Rapids: Kregel, 1998), 180 (kursiv mənimdir. — C. M.).
    19. Siseron, V «Verrasa qarşı».
    20. Excruciating (ingil.) — əziyyətli, dözülməz; lat.excruciare < cruciare (çarmıxa çəkmək) < crux (çarmıx). — Tər. qeydi.
    21. Doktor Aleksandr Meterel ilə müsahibə kitabında dərc olunmuşdur: Lee Strobel, The Casefor Christ (Grand Rapids: Zondervan, 1998), 197–98.
    22. William D. Edwards, Wesley J. Gabel, and Floyd E. Hosmer, «On the Physical Death of Jesus Christ», Journal of the American Medical Association 255, no. 11 (March 21,1986).
    23. Michael Green, Man Alive! (Downers Grove, IL: Inter Varsity Press, 1968), 33.
    24. Gary R. Habermas, «Why I Believe the New Tes-tament Is Historically Reliable» in Why I Am a Christian: Leading Thinkers Explain Why They Believe, ed. Norman L. Geisler and Paul Raymond E. Brown, The Death of the Messiah, vol. 2 (New York: Doubleday, 1994), 1240.
    25. Raymond E. Brown, The Death of the Messiah, vol. 2 (New York: Doubleday, 1994), 1240.
    26. Will Durant, Caesar and Christ (New York: Simon and Schuster, 1944), 572.
    27. Oiann Zlatoust; şərh. no: John Chrysostom, Homilies of St. John (repr., Grand Rapids: Eerdmans, 1969), 321.
    28. Roma ordusunun mənası Məsihdən bir neçə əsr sonra yaşamış qədim hərbi tarixçi Flavi Veqesi Renatın əməklərində xüsusi qeyd olunur. Öz «Hərbi işin qısa şərhi» elmi əsərində Veqesi Roma ordusunun sirrini açıqlayır: «Müharibədə qələbə yalnız saydan və ya yalnız bir qəhrəmanlıqdan asılı deyil; yalnız bacarıq və nizam-intizam buna zamin olacaq. Biz öyrəndik ki, Romalılar borcludurlar… dünyanın fəth edilməsi hərbi ustalığın daimi öyrədilməsi, öz düşərgələrində ciddi nizam-intizama riayət edilməsi və digər müharibə sənətlərində yorulmaq bilməyən təlimlərdən savayı heç nəyə borclu deyillər».
    29. Archibald Thomas Robertson, Word Pictures in the New Testament, 6 vols. (Nashville: Broadman Press, 1930), 1:238–39.
    30. Paul Maier, «The Empty Tomb as History», Christianity Today, march 28, 1975, 5.
    31. George Currie, «The Military Discipline of the Romans from the Founding of the City to the Close of the Republic», Graduate Council of Indiana University-nin köməyi ilə dərc olunmuş dissertasiyadan bir parça, 1928.
    32. Bill White, A Thing Incredible: A Reassessment of the Resurrection Narratives in Relation to Holy Week and Israel (Israel: Yanetz Ltd., 1976).
    33. Michael Green, The Empty Cross of Jesus (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1984), 22–23.
    34. Reginald H. Fuller, The Foundations of New Testament Christology (New York: Scribner's, 1965), 142.
    35. Hans von Campenhausen, «The Events of Easter and the Empty Tomb», in Tradition and Life in the Early Church (Philadelphia: Fortress, 1968), 44.
    36. С. H. Dodd, «The Appearances of the Risen Christ: A Study in Form-Criticism of the Gospels» in More New Testament Studies (Manchester, UK: University of Manchester Press, 1968), 128.