Hələ yaz fəslinin yeni girməsinə baxmayaraq, həmin gün çox isti idi. Çikaqodan əlli kilometr məsafədə yerləşən İllinois ştatının Uiton şəhərində əsə biləcək azacıq bir mehin avtomobilimə daxil ola bilməsi üçün pəncərələrimi sona qədər aşağı endirmişdim. Mən Uiton kollecinin birinci kurs tələbəsi idim və günün ikinci yarısında yerli orta məktəblərə xidməti kağızlar paylayaraq pul qazanırdım. Yəni bu mənim üçün yalnız qazanc yeri deyil, həmçinin kollecdəki zəngin tədris proqramından yaranan daimi gərginliyi azaltmaq üçün yaxşı bir fasilə idi.

Mən Çeyz küçəsində yerləşən dəmir yol xəttini, Çikaqodan gələn şəhərlərarası elektrik qatarından daha sürətlə keçə biləcəyimə ümid edərək keçidə yaxınlaşdım. Lakin keçidə yaxınlaşdığım zaman şlaqbaum, sanki gözə görünməyən rejissor kimi, aşağı endi və xəbərdarlıq siqnalı çalındı. Mən əl tormozunun dəstəyini çəkərək, nəfəs almaq üçün arxaya söykəndim. Xəbərdarlıq fitinin metaldan olan cingiltisi avtomobilimin radiosunda oxunan mahnının səsini batırdı. Bu, həmin vaxtlar bir nömrəli xitə çevrilmiş «Sən sabah da məni sevəcəksənmi?» mahnısı idi.[1]

Mən maşının güzgüsündən baxarkən, məndən arxada qalan Uiton kollecinin tələbə şəhərciyi, sanki ovcumun içərisində imiş kimi görünürdü. Yoxuşun başında isə məşhur Blanşar-Holl göz oxşayırdı. Bu möhtəşəm tikili İsa Məsihin Mattanın Kitabında dediyi bu sözlərini xatırladırdı: «Dağın zirvəsində qalan şəhər gizli qala bilməz» (5:14).

Uiton kollecinin nüfuzu və məşhurluğu artıq uzun zaman idi ki, akademik dünyaya böyük səs salmışdı. Bu məşhurluğun əsas səbəblərindən biri də kolleci bitirmiş Billi Qrem və Rut Bill Qrem, yazıçı Marqaret Lendon və Elizabet Elliot, astronom Horald Olden və həmçinin Rəbb yolunda səhid olan Cim Elliot, Neyt Sena və Ela Makkalli kimi nüfuzlu məzunlar idi.

Gələcəkdə Uitonun məzunu olaraq mən də bu dünyada önəmli bir iz buraxa biləcəyəmmi? Əgər belə bir iz buraxacağamsa, bu hansı iz olacaq?

Mən bu yaxınlarda İsa Məsihə iman etmişdim və mənim ruhani həyatım hələ də «formalaşma səviyyəsində» idi. Miçiqan ştatının Yunion-siti şəhərində uğursuz bir ailədə böyümüşdüm və özümü həyatımın ağası olduğuma inandıraraq Tanrının varlığını inkar edirdim. Sonra — on doqqquz yaşım olduğu zaman Tanrı barədə bütün düşüncələrə birdəfəlik son qoya biləcək bir qərar qəbul etdim. Lakin bu zaman çox möcüzəli bir şey baş verdi. Mən Tanrının mövcudluğunu inkar edə biləcək sübutları toplayarkən, O, Özünü mənim həyatımda göstərdi və onun ayrılmaz bir hissəsinə çevrildi. Həyat yollarımın kökündən dəyişilməsi üçün bir neçə ay lazım oldu. Yaşadığım Kelloqa şəhərciyində yerləşən bələdiyyə kollecinin ikinci kursunu bitirib Uiton kollecinə getdim.

Diqqətim yenidən qarşımda şütüyən elektrik qatarına cəmləndi. Şütüyüb gedən qatarın səsində necə də rahatlıq tapmaq olurmuş! Uşaq vaxtı gecələr öz yatağımda uzanaraq, bizim fermadan bir neçə kilometr uzaqda tıqqıldayaraq keçən yük qatarlarının səsini xatırladım. Onların təkərlərinin səlis tıqqıltısı Miçiqan çöllərində dolaşırdı. Sürətlə şütüyən lokomotivlər qorxu bilmədən qatı qaranlığı yarıb keçir, onun ardınca eşidilən təkərlərin tıqqıltısı isə məni hər hər cür laylaydan daha yaxşı yuxuya aparırdı.

Birdən-birə xəyalımda canlanan xatirələrdən sonra dərindən ah çəkdim. Özüm də səbəbini bilmədən, birdən Robert Brauninqin poemasından məşhur bir sətir düşüncəmdə canlandı: «Tanrı göydədir, yer üzündə də hər şey gözəldir».

Xatirələrin təsiri altında, radioda səslənən musiqini sakitcə oxumağa başladım.

Arxa mənzərəni göstərən güzgüyə baxarkən, birdən-birə böyük bir yük maşınının düz mənim üstümə gəldiyini gördüm. Onun o tərəf-bu tərəfə yırğalanaraq, əyləci basmaq əvəzinə, əksinə daha çox sürət yığmağa başladığı çox aydın görünürdü. Mən, hətta gözlərimi möhkəm qırparaq bunun xəyal olub-olmadığını dəqiqləşdirmək istədim. Yox, bu xəyal deyildi və yük maşınının nəinki əyləci basmaq, hətta sürətini azaltmaq belə fikri yox idi. Elektrik qatarı isə hələ də önümdə şütüyürdü. Mən maşını arxaya sürmək üçün əlimi sürət dəstəyinə atsam da artıq gec idi. Mən ötürmə dəstəyini möhkəmlədərək, zərbəyə hazır olmaq üçün əyləc dəstəyinə var gücümlə basdığım zaman yük maşını demək olar ki, artıq üstümə gəlirdi.

Demək olar ki, həmişə unutmağa çalışdığım bütün həyatım, bir anlığa işıq sürəti ilə gözlərimin önündən gəlib keçdi.

Uşaqlıq illərinin həyatın ən gözəl illəri olduğu söylənilir. Yəqin ki, belə də olmalıdır. Lakin mənim vəziyyətimdə bu, həqiqətdən çox uzaq idi. Bu barədə danışmaq nə qədər ağrılı olsa da, yenə də mənə elə gəlir ki, mənim dünyaya gəlişim atam üçün fermada işləyəcək daha iki əlin doğulmasından başqa bir şey deyildi. Uşaq vaxtı atamın bu barədə danışmasını dəfələrlə eşidirdim. Beləliklə, mənim uşaqlıq (çox vaxt ayaqyalın keçən) illərim Miçiqanın Yunion-siti şəhərciyindəki fermamızın işlərini görməklə keçirdi. Bu həyatda dəstək və güc aldığım varlıq anam, ev işləri və məktəb idi (məhz bu ardıcıllıqla). Lakin atamla münasibətlərim həmişəki kimi çox çətin olurdu. Sənə muzdur işçidən başqa biri kimi baxmayan insanın sevgi və hörmətini necə qazanmaq olardı?

Uilmot Makdauell 1898-ci ildə İndiana ştatında anadan olmuşdu və ailədəki on uşaqdan biri idi. Həyatının müəyyən bir vaxtında Aydaxodakı Frimont şəhərinə gəlir və 1919-cu ildə mənim gələcək anam olan Edit Coslinlə tanış olur və onlar evlənirlər. Onların ilk övladı olan kiçik-Uilmot iki ildən sonra dünyaya gəlir.

Atam xüsusi xarici görünüşü və fiziki gücü ilə digərlərindən fərqlənmirdi. Lakin onu başqalarından fərqləndirən şey, ilk gəlmələrdən qalan inadkar döyüşçü ruhu idi. Xasiyyətinin bu cəhəti, yük maşınında sürücü işlədiyi illərdə ona yaxşı hörmət qazandırmışdı. O, Montana dağının çox çətin aşırımlarından keçərək, mis və gümüş mədənlərinə ərzaq daşıyırdı. Çox ucqar və insan yaşamayan bu yollarda hər şey baş verə bilərdi və baş verirdi də. Buna görə də, hələ gənclik illərindən etibarən, atam müxtəlif çətin vəziyyətlərdən hər çür üsullarla çıxmağı öyrənmişdi.

Anam isə əksinə, çox zərif bir insan idi. O, Nyu-Cersi ştatında doğulmuş və boya-başa çatmışdı. Lakin onun ata-babaları İngiltərədən köçüb gələnlərdən idi. O, bununla fəxr edir və özünü mədəni, savadlı xanım hesab edirdi. Bacardığı qədər bu ab-havanı evimizdə qoruyub saxlamağa çalışırdı. Bəs o, mənim atamda nə tapmışdı? Düşünürəm ki, yəqin atam spirtli içki aludəçisi olmazdan öncə onlar bir-birini sevmiş və evlənmişdilər.

1920-ci illərdə Aydaxoda iş tapmaq get-gedə çətinləşdiyi üçün, bacım Şerlinin doğulmasından sonra bütün ailə şərqə doğru hərəkət edərək Detroitdə məskən salır. Lakin çox keçmədən atamın sərxoşluqla bağlı problemləri yenidən özünü biruzə verməyə başlayır. Atamın daimi sərxoşluğu, onu «Atlantik və Pasifik» pərakəndə satışı ilə məşğul olan böyük bir mağazanın nəzarətçisi vəzifəsindən məhrum edir. Və bizim ailə yenidən öz yerini tərk edərək, bir neçə kilometr cənubda yerləşən Bettl-Krik şəhərinə köçür. Və burada «Böyük depressiya»[2] başlayır. Bütün amerikalıların çox çətinlik çəkdiyi bir vaxtda, valideynlərimin Liza xala adlı bir tanışı, mənim ata və anama Yunion-siti əyalətində fermaçılığa və əkin-biçinə yararlı ola biləcək ərazi hədiyyə edir. Onun bunu etməkdə məqsədi, valideynlərimə öz həyatlarında hər şeyi yenidən başlaya bilmək şansı vermək idi. Lakin 1930-cu ildə bacım Cunun doğuluşunu nəzərə almasaq, onların həyatında yeni heç bir şey baş vermir.

Atam müəyyən müddət yerli mağazaların birində idarəçi kimi işləsə də, daimi sərxoşluğu nəticəsində bu işini də itirdi. Artıq onun bütün gücünü süd fermasına verməkdən başqa yolu qalmamışdı. Əlbəttə, burada da onun uğurlarından danışmaq olmazdı. Lakin xoşbəxtlikdən, Uilmotlar ailəsinin böyük oğlu olan kiçik — Uilmotda (biz onu öz aramızda Kiçik deyə çağırırdıq) çox kiçik yaşlarından etibarən fermerlik işinə böyük həvəs var idi. Atam işsiz qalan vaxtlarda, o, özünü ağıllı sahibkar kimi göstərməyi bacarmışdı. Kiçik Uilmot AGF-in (Amerikanın Gələcək Fermerləri) üzvi idi və hələ yeniyetmə yaşlarından fermada «elmi yanaşma» adlandırılan təcrübələr aparmağa başlamışdı. Anadangəlmə ürək qüsuru ilə doğulmasına baxmayaraq, o, əsl zəhmətkeş idi. Ümumiyyətlə, Kiçik çox bacarıqlı oğlan idi və məktəbdə də uğurları az deyildi. Bundan əlavə, anam fermanın maliyyə işlərini öz üzərinə götürdü və müəyyən bir müddətə fermamız çox gəlirli bir müəssisəyə çevrildi.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, görülən zəhməti boşa çıxarmaq üçün atama burada da çox vaxt lazım olmadı. O, vərdiş etdiyi kimi gündə üç şüşə şərab içərək, «mənə ağıl öyrətməyin» mövqeyini qoruyub saxlayırdı. Atamla Kiçik arasında baş verən toqquşmalar adi hala çevrilmişdi. Atamın daim fermanın idarəçilik işinə qarışması Kiçiyi özündən çıxarırdı. Lakin bu dava-dalaşa baxmayaraq, atam həmişə Kiçiyə digər uşaqlardan daha çox hörmət bəsləyirdi. Hətta Kiçiklə yola getməyən bir atayla, digər uşaqların necə çətin dil tapa biləcəyini, yəqin ki, yaxşı təsəvvür edirsiniz.

Mən doğulduğum zaman Kiçiyin artıq on səkkiz yaşı var idi. Şerli isə Kiçikdən bir yaş balaca idi. Bacım Cunun isə on yaşı vardı. Aramızdakı bu qədər böyük yaş fərqini gördüyüm zaman, nə üçün dünyaya gəldiyimi tez-tez düşünürdüm.

Deyilənə görə, 1939-cu ildə yerli kilsənin pastoru bir gün bizim ailəyə baş çəkməyə gəlir. Bizim ailə müntəzəm olaraq kilsəyə gedən ailələrdən biri olmasa da, yeni vəzifəyə qoyulmuş cavan və ruh yüksəkliyi ilə dolu olan pastor bizə baş çəkməyi qərara alır. Yəqin ki, bizim ailə barədə xoşagəlməz söz-söhbətlər onun da qulağına çatmışdı. O da bizi çobansız qalmış quzular hesab edərək, ailəmizə baş çəkməyi özünə borc bilmişdi.

Sözün qısası, anam onu qonaq otağında oturdaraq, çaya qonaq etmişdi. Həmin vaxt anamın doqquz aylıq hamilə olduğu heç onun ağlına belə gəlmirdi. Anam bir metr altmış santimetr olduğu halda yüz əlli kiloqram çəkiyə sahib idi (öd kisəsindəki xəstəliklə əlaqədar) və pastorun onun hamilə olduğunu bilməməsi heç təəccüblü deyildi. Mənim zarafat etdiyimi düşünməyin. O, qapıdan keçə bilmirdi, özünü yan tutaraq əvvəlcə bir tərəfini, sonra o biri tərəfini güclə dürtərək qapıdan çıxarırdı. Bu cür geniş bir beldə necə gözdən gizlənə biləcəyimi, yəqin ki, yaxşı təsəvvür edə bilirsiniz.

Beləliklə, bir həftədən sonra mən dünyaya gələndə, Makdauellər ailəsində yeni bir körpənin doğulduğunu eşidən pastor çox heyrətə gəlmişdi! Düşünürəm ki, anam məni vəftiz etmək üçün kilsəyə gətirəndə, o, özünü daha çox itirmişdi. Çox kiçik yaşlarımdan məni Coş çağırmalarına baxmayaraq, anamın subaylıq soyadı olan Coslin mənim ilk adım oldu. Bəzən anamı çox bərk hirsləndirdiyim zaman bu sözləri eşitməli olurdum: «Bura gəl, Coslin Devid Makdauell!» Mənim doğuluşumdan iki həftə sonra Alman qoşunları Polşaya daxil oldular. Fransa və İngiltərə isə Hitlerə müharibə elan etdi. İki ildən sonra Perl-Harbor bombalanır və mənim bacım Şerli tibb bacısı kimi kömək etmək üçün könüllü olaraq müharibəyə yollanır. Bacı və qardaşlarım arasında bizim uğursuz ailəmizi tərk edən birinci insan Şerli olur.

Mənim ən erkən uşaqlıq xatirələrim Şerli ilə bağlıdır. O, evə ezamiyyətə gəldiyi zaman, mənə müxtəlif hədiyyələr: qalaydan hazırlanmış əsgərlər və ya kiçik tank oyuncaqlar ordusu gətirirdi. Hərbi formasında olduğu zaman o, mənim gözümdə çox qamətli görünürdü. O, çox gözəl idi!

Mənim dörd və ya beş yaşım olduğu zaman, bacım evə Sten adlı hündür desant oğlanla birlikdə gəlmişdi. Bir dəfə Şerli məni bir kənara çəkib qulağıma pıçıldayaraq dedi: «Coş, mən Stenə ərə getməyə hazırlaşıram və səni bu evdən qurtarmağa çalışacağam! Orada isə kim bilir, bəlkə, sən özün bir gün buradan canını qurtarıb bizim yanımıza gələcəksən və bizim hamımız bir yerə yaşayacağıq».

Nəhayət, ayrılıq günü gəlib çatdı. Mən hönkürtü ilə ağlaya-ağlaya, Şerlidən yapışmışdım və onu buraxmaq istəmirdim. Mən bizim yerli kinoteatrlarda filmin əvvəlində göstərilən kino xronikanı artıq görmüşdüm və ona görə də onların müharibə gedən yerə yollandıqlarını... və hətta orada ölə biləcəklərini bilirdim. Lakin əlini Stenin ovucları arasında gizlədən Şerliyə baxdığım zaman, sanki onların Floridada və ya Koliforniyada qayğısız bir məzuniyyət keçirəcəyini düşünmək olardı.

Hətta onun bağladığı müqaviləyə əsasən xidmətinin bitdiyi və müharibədən evə qayıtmaq şansı olduğu zaman belə, Şerli Avropada qalaraq ön cəbhədə xidmət etməyi seçmişdi. Bir dəfə anamın yataq otağında ağladığını və nə olduğunu soruşduğumu xatırlayıram. Atamın yenə də nəsə pis bir şey etdiyini söyləyəcəyini düşünürdüm. Lakin onun ağlamağının səbəbi atam deyildi. O, Şerlidən məktub almışdı və bacım müharibə bitənə qədər Avropada qalacağını yazırdı.

Xoşbəxtlikdən, Şerli müharibədən sağ-salamat qayıtdı. Lakin bu dəfə o, artıq bizə qayıtmadı. Onlar Stenlə evlənərək Çikaqoda yaşadılar. Mən onlara kocə bilmədim və bunun səbəbini özüm də bilmirəm. Lakin buna baxmayaraq, tez-tez onlara gonaq gedərdim.

Mənim ən erkən uşaqlıq xatirələrim digər bacım olan Cunla bağlıdır. Evimizin yanında olan böyük paltaryuyan beton çənlərdə onun məni necə çimizdirdiyini indiyə kimi xatırlayıram. Anam ağır çəkili olduğu üçün mənim dalımca gəzə bilmirdi və buna görə də çox vaxt Cun mənə dayəlik edirdi. Bir dəfə dörd-beş yaşım olduğu zaman birlikdə şəhərə getməyimizi xatırlayıram. Cun yaşından böyük görsənirdi və çox vaxt insanlar məni onun oğlu hesab edirdi.

Bir dəfə şəhər gəzintilərimizin birində yaşlı bir qadının Cuna bu sözlərlə müraciət etdiyini xatırlayıram: «Sizin necə də yaraşıqlı oğlunuz var!» O, bizi Bettl-Krikdə bir səkinin yanında dayandıraraq yanaqlarıma toxunub dedi: «Siz bunun mənalı mavi gözlərinə bir baxın! Və sonra əlavə edərək dedi: “Yəqin ki, çox dəcəl uşaqdı, hə?»

Naməlum qadınla zarafat etməyi qərara alan Cun cavabında gülümsəyərək dedi: «Yox, o qədər də dəcəl deyil. Nə desəm, yerinə yetirir. Sən ağıllı oğlansan Con, düz deyil?». Mən də təsdiq əlaməti olaraq başımı var gücümlə tərpədərək dedim: «Mən anama qulaq asanda o, mənə dondurma alır!»

Tanımadığımız bu qadın bir neçə şirin söz dedikdən sonra pul kisəsindən qəpik cıxarıb bizə uzatdı və yüksək səslə: «Cavan oğlan, mən də səni dondurmaya qonaq edirəm!» — dedi. O, bizdən uzaqlaşarkən uca səslə öz-özünə deyirdi: «Sən bu ağıllıya bir bax!» Mənimlə bacıma isə yolun o biri tərəfinə keçərək Sallivana kafesindən dondurma almaq qalırdı. Cun mənə iki pors vanilli dondurma sifariş etmişdi.

Mən Cunu çox sevirdim. O, çox diqqətli və hətta artistsayağı təbiətə malik idi. Fortepianoda çox yaxşı ifa edirdi. Cunun bizim ailənin nəfəsi olduğunu söyləmək olardı. «Bizim zamanda artıq belələri yoxdur» məsəli əsl Cuna aid idi. Əgər Cunun mənim atamla eyni bezin qırağı olan Merl Louri kimi əri olmasaydı, onun çox gözəl gələcəyi ola biləcəyini dəfələrlə düşünmüşdüm.

Düzdür, Merl öz ailəsinə əl qaldırmırdı, lakin yenə də heç bir şeyə yaramayan içki düşgünü idi. O, soyuducu təmiri üzrə çox yaxşı usta idi və ümumiyyətlə, əlindən çox iş gəlirdi. Lakin müntəzəm sərxoşluq ona öz həyatını idarə etməyə imkan vermirdi. Sanki o, özünü ələ ala bilmirdi. Mənim fikrimcə, Cun da Şerli kimi ərə gedərək canını bu fermadan qurtarmaq istəmişdi. Deyildi və əməl edildi — tezliklə Cun özü də beş uşağın, hətta Merl də daxil olmaqla altı uşağın qayğısına qalmalı oldu. Bir dəfə Milad Bayramı günü hamımızın şam ağacının ətrafında toplaşaraq hədiyyələrin açılması anını gözlədiyimizi xatırlayıram. Elə bu zaman sərxoş atam ortalıqda peyda oldu. O, öz kreslosuna yıxılaraq möhkəm xoruldamağa başladı. Biz isə indi onun ardınca Merlin peyda olacağını gözləyirdik. Lakin o gəlib çıxmadı. Sonra öyrəndik ki, o, çox sərxoş olduğu üçün sürüşkən yolda ayaqları sürüşərək düz qar komasının içinə yıxılb və orada da batıb qalıb. Həddindən artıq sərxoş olduğu üçün başqalarının köməyi olmadan ayağa qalxa bilməyib. Merl indi də yenidən atamla birlikdə içmək üçün çox gec saatlarda evə qayıdırdı.

Müharibə sona çatdıqdan az sonra, Kiçik Uiton hələ yeniyetmə olan Karla adlı yerli qızlardan birinə bənd olmuşdu. Mən də daxil olmaqla ailəmizdə heç kəs bu qızı ciddi qəbul etmirdi. Anam həmişə Karladan şikayət edirdi.

Karla və Kiçik bizim malikanənin həyətində yerləşən əlavə tikilidə məskən saldılar. Tez-tez Karlanın gah bu, gah da digər şeylərdən ötrü qardaşımı necə danlayaraq zəhləsini tökdüyünü eşidirdim. Onun cingiltili səsi lap uzaqlardan eşidilirdi. Bir dəfə Kiçik həyətdəki otları biçdiyi zaman, özü də bilmədən Karlanın evin qabağında əkdiyi çiçək ləkini dağıtmışdı. Karla onu söyüş yağışına tutaraq, yumruqlarını büküb qardaşımın üstünə elə hücum çəkmişdi ki, sanki üçüncü dünya müharibəsi başlamışdı.

Kiçik və Karla böyük evdə məskən saldıqları vaxtdan etibarən, o, məni də ondan qorxmağa məcbur edirdi. Bir dəfə radioda kimin nəyə qulaq asacağını ayırd etdiyimiz zaman az qala əlbəyaxa olacağımızı xatırlayıram. Mən «Yaşıl eşşəkarısına», o isə «Berns və Allena Şouna» baxmağı tələb edirdi. O, radio dalğalarını bir-birinin ardınca fırladır və yerimdə oturub cinqırımı çıxartmayım deyə üstümə qışqırırdı. Cavabında isə mən, atamın anamın ünvanına dediyi ən nalayiq sözlərdən biri ilə onu söydüm. Sonra Karladan canımı qurtarmaq üçün özümü güclə çölə atdım. O isə məni «yeddi qat dərimi soyacağı» ilə hədələyərək ardımca qaçdı. Evimizin yaxınlığında bitən hündür söyüd ağacına çıxmaqdan başqa çarəm yox idi. Bu ağac çətin vəziyyətlərdə mənim ən etibarlı sığınacaq yerim idi. Hakim zirvədə yerimi möhkəmlədərək, hətta o, ardımca ağaca dırmanmağa cürət etsə belə, onu sapandla layiqli şəkildə qarşılayacaqdım.

Bu söyüd ağacından bəzən hava qaralanda düşməli olurdum. Halbuki, həmin vaxt mən artıq öz yatağımda olmalı idim və ona görə də yataq otağının pəncərəsindən evə daxil olurdum.

Ailə mənzərəmizin zirvəsində iki böyük sima olan atam və anam dayanırdı. Mənim onlar barədə ən erkən xatirələrim, bir dam altında yaşayan və daim bir-biri ilə didişən iki insanın xatırələridir. Heç vaxt onların bir-birinə isti münasibət göstərdiyini görməmişdim. Onların bir-birinə gülümsədiyini, qucaqlaşdığını, əl-ələ tutduğunu qətiyyən xatırlamıram. Hələ öpüşmək barədə heç söz ola bilməzdi. Atam yalnız sərxoş olana qədər içməkdən başqa heç nə bilmirdi. Anam isə atamın ailəsinə və təsərrüfata olan laqeyid münasibətinə görə onu öz söyüşləri ilə cana yığırdı. Atamı ən pis söyüşlərlə söymək üçün söz tapmaq anam üçün qətiyyən çətin deyildi. Bəlkə də, onlar ilk tanış olduqları vaxt atam bu qədər də içki düşgünü deyildi və anamın hökmran ədaları nəticəsində o, sərxoşluğun ən son həddinə çatmışdı. Bəzən atam o qədər sərxoş olurdu ki, ayaq üstə dayana bilmirdi və bu zaman anam uğursuz həyatının bütün hirsini onun üzərinə tökürdü. Yox, anam onu yumruğu və ya təpiyi ilə vurmurdu, sadəcə olaraq, iki əli ilə kürəyindən bərk itəliyərək kresloya otuzdururdu.

Əlbəttə, bu, atamın anamla necə rəftar etməsi ilə heç müqayisəyə gəlməzdi. Atam sərxoş olduğu zaman, hələ özünü idarə edə biləcəyi anlarda həddindən artıq azğınlaşaraq istənilən bədbəxt hadisəni törədə bilərdi. Dəmliyin son həddində onun həmişəki şikarı anam oludu. Bəzən atamın onu az qala ölənə qədər döydüyünün şahidi olurdum.

Nə olursa-olsun, onun bütün çatışmamazlıqlarına və zəifliklərinə baxmayaraq, uşaqlıq illərində yeganə etibarlı dayağım anam idi. Sadə dillə desək, onun məni sevdiyini bilirdim. Mən də onu sevirdim. Aramızda çox şey baş vermişdi, sevgimiz çox imtahana uğramışdı, lakin nəticədə bir-birimizə daha çox bağlanmışdıq.

Mülayim bir payız günündə, şəkil albomunu vərəqləyən anamın dizləri üstündə oturdum və onunla birlikdə şəkillərə baxmağa başladım. O zaman beş ya da altı yaşım var idi və o günü heç vaxt unutmayacağam. Ana, Milad Bayramında istədiyim hər-hansısa bir hədiyyəni özümün seçməyimi təklif etdi. Mən oyuncaq dəmir yoluna əlimi uzatdım. Milad səhəri böyük bir dəmir yol dəstini şam ağacının altında gördüyüm zaman sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Bax, bu, əsil Milad idi! Bu anı heç vaxt unuda bilməzdim.

Anam həmçinin ailəmizdəki nizam-intizam və tərbiyə işinin başında idi. Mənim ərköyünlüyüm həddini aşdığı zaman, o, çubuq qıraraq yenidən onun yanına qayıtmaq üçün məni söyüd ağacının yanına göndərirdi. Sonra mənə bir neçə yandıran çubuq ilişdirmək üçün alt paltarımı aşağı çəkirdi. Mən, adətən, onun «cəza kötəyinə» (bizdə söyüd çubuğu idi) etiraz etmirdim. Lakin mən də öz növbəmdə strateji ehtiyat tədbirləri görməyi təxirə salmırdım.

Yadımdadır, bir bazar günü, nahar vaxtı qonaq qəbul etmək üçün anam masanı bəzəmişdi. Mən isə çox acımışdım və gözümün qurdunu öldürmək üçün gah bir yeməkdən, gah da digərindən dadmağa başladım. Anam bunu bir daha etməmək üçün mənə xəbərdarlıq etdi. Lakin mən qulaq asmırdım. Nəhayət ki, onun səbri tükəndi. O, məni qapının ağzına itələyərək, söyüd çubuğu gətirmək üçün ağacın yanına göndərdi. Mən tapa bildiyim ən nazik çubuqla onun yanına qayıtdım.

Evə qayıtdığım zaman, o, məni köynəyimi soyunmağa və stolun ətrafında firlanmağa məcbur etdi. Özü isə mən hər dəfə onun yanından keçdiyim zaman çubuqla vurmaq üçün masanın bir küncündə hazır dayandı. Əvvəlcə, asta-asta gedirdim, lakin bir neçə dövrədən sonra çubuğun məndən yan keçməsi üçün daha böyük sürətlə dövrə vurmağa başladım. Nəticədə isə, ya anamın çubuğu məndən yan keçir, ya da güclə mənə çatırdı. O, hətta mənim hiyləmi başa düşsə də, özünü bilməməzliyə vururdu. Masanın ətrafında altı və ya yeddi dövrə vurub, iki-üç çubuq zərbəsi alandan sonra o, öz tərbiyə işindən razı halda məni azad buraxırdı. O, sakit səs tonu ilə: «Qoy, bu, sənə dərs olsun!» deyərək, yırğalana-yırğalana mətbəxə gedirdi.

Əlbəttə, bizim evdə atanın tərbiyəsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Sözlərimin çox sərt səslənməsini istəmirəm, lakin ata tərbiyəsinin nə olduğunu qətiyyən bilmirdim. Onu ayıq gördüyüm nadir zamanlar olurdu və bu vaxt spirtli içkinin təsirindən sonra kəskin süstləşdiyi üçün özünü çox sakit aparır və heç kimlə danışmamağa çalışırdı. Onun sərxoş olduğu zamanlarda isə heç birimiz ona yaxınlaşmamağa və onun gözünə görünməməyə çalışırdıq.

Yalnız anama hücum etdiyi zamanlarda onun gözünə görünməyə cürət edə bilirdim. Altı-yeddi yaşım olduğu vaxtlarda anamı ondan müdafiə etməyə çalışırdım. Lakin atamın diqqətini bir neçə dəqiqəlik özümə cəmləşdirməkdən başqa nə edə bilərdim ki? Lakin böyüdükcə daha tez-tez onların arasına girməyə çalışırdım. Atam alçaqboy, arıq bir adam idi və kefli olduğu vaxtlarda məni də anamla birlikdə əzişdirmək onun üçün heç nə idi.

Sevimli adamını müdafiə etmək üçün, hətta atanın belə başını kəsib, lazımınca yerindən qoparmaq istəyinin necə ürəkbulandırıcı və iyrənc bir hiss olduğunu ifadə edə bilmərəm. Bu hiss insanın dünyaya baxışını tamamilə təhrif edir və çox acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Həyatın təbii axınını sıradan çıxarır. Bir çox məktəb yoldaşlarımdan fərqli olaraq, mən möhkəm ata qucağının nə olduğunu bilmirdim. Atanın öz oğlunda tapdığı dostluq münasibətləri mənə tamamilə yad idi. Fermada hər-hansısa bir iş gördüyümüz zaman bir-birimizə dəydiyimiz anlar olurdu və bu zaman mən onunla anamın arasında dayanırdım.

Bir dəfə atam şəhərə getdiyi zaman mən də heç kimin xəbəri olmadan bizim «Şevrole-pikap» avtomobilimizin brezent örtüyünün altında gizlənərək onunla birlikdə getdim. O, sevimli «Daffi» yeməkxanasının pivə satılan yerinə yollandı. Atam orada onu hansı sürprizin gözlədiyindən xəbərsiz idi. Mən Miçıqanda yeni bir qanunun olduğunu təsadüfən burada öyrəndim. Bu qanun ondan ibarət idi ki, sərxoşluq edən əri olan hər bir qadın, spirtli içkilərin satışı ilə məşğul olan istənilən müəssisəyə ərinə spirtli içki satılmaması ilə bağlı qadağa qoya bilərdi. Əlbəttə, demək olar ki, bu qanuna heç kim əhəmiyyət vermirdi və bunun mənə də dəxli yox idi.

Atam pivə masasında yenicə öz yerini rahatlamışdı ki, mən xüsusilə belə vəziyyətlər üçün saxladığım kiçik döyənəyimi özümlə götürərək maşının arxasından düşdüm və bara daxil oldum. «Sizin mənim atama spirtli içki satmağa heç bir haqqınız yoxdur», deyə qışqıraraq barmenin üstünə şığıdım və əlimdəki döyənəklə qarşıma çıxan hər şeyi dağıtmağa başladım. Güzgülər, içki şüşələri, stəkanlar çilik-çilik olmuşdu. Mən hətta pəncərəni də sındırdım. Barda həngamə qopmuşdu və bunun digər həngamələrdən və dava-dalaşdan fərqi ondan ibarət idi ki, barda məndən başqa hər kəs sakit oturmuşdu. Düzdür, mənim üsyanım çox uzun çəkmədi və barda oturan bəzi kişilər məni əlləri ilə arxadan tutaraq dəyənəyi aldılar. Bu hadisə zamanı atam nəinki yerindən tərpənmədi, hətta gözlərini qaldırıb mənim tərəfimə də baxmadı. Sərxoş dostlarının yanında atamı dünyadakı ən pis söyüşlərlə söyərək, ağır-ağır evə tərəf yönəldim.

Anam baş verənləri eşitdiyi zaman, məni əməlli-başlı danlayaraq, həmişə olduğu kimi söyüd ağacından çubuq qırmağa göndərdi. Anam hətta onu müdafiə etdiyim üçün də mənə güzəştə getmək istəmirdi! O, yalnız: «Mənim oğlum qanunsuzluq edə bilməz» — dedi.

— Axı, atama spirtli içki satmaqla qanunsuzluq edənlər onlardır! — deyərək sakitləşmək istəmirdim.

— Pis bir şey üstə gələn daha pis bir şey heç vaxt yaxşı ola bilməz, Coş! — deyərək söhbətin bitdiyini bildirdi.

Lakin buna baxmayaraq, mən yenə də öz fikrimdə qalırdım.

Həmin gecə «Daffi» barında baş verənlər bir-bir gözlərimin önündə canlandıqca heç cür yuxuya gedə bilmirdim. Əlbəttə, hansısa bir an mən barda əsl həngamə yaratmışdım və bütün bunlar mənim atamın üzündən baş versə də, onun heç nə vecinə deyildi.

Düzünü desəm, mən özüm də ağıllı bala deyildim. On bir yaşım olduğu zaman, avtomobil sürməyi öyrənməyin əsl vaxtı çatdığına qərar verdim. Kiminsə gəlib mənə vaxt ayıraraq, avtomobil sürməyi öyrədəcəyini gözləməyin heç bir mənası yox idi. Ona görə də öz şəxsi planımı işə saldım. Atamın pikapı necə sürdüyünü izlədikcə, mənim də sürücülük barədə əsas biliklərə yiyələndiyimə heç şübhəm yox idi. Buna görə də, atam şəhərə getdiyi günlərin birində, köhnə «Şevi»ni sınaqdan keçirtmək vaxtının gəlib çatdığına qərar verdim. Mənə yoldaşlıq edən isə yanımdakı oturacaqda əyləşən bizim balaca Pipsi idi.

Başlanğıcda hər şey elə də pis getmirdi. İlk on beş dəqiqədə ötürücü qutu qıcırtılı səslər çıxarırdı, lakin sonra ötürücü dəstəyi asta-asta işə salmağı öyrəndim. Tezliklə tövlənin qarşısındakı palçığın üzərində və kənd yolunda çox asanlıqla təkər izləri qoymağa başladım.

Birdən-birə gözləmədiyim halda maşının qarşısında dovşan peyda oldu. Pipsi də bunu gözləyirmiş kimi, sanki şüşədən çıxıb dovşanı tutmaq ümidi ilə gözlərimin qarşısında sıçrayıb tullanmağa başladı.

O, dizlərimin üstündə tullanaraq hürür, mən isə hara getdiyimi bilmirdim. Çəmənlikdən çıxaraq maşını böyük şam ağacına çırpdım ki, bu da sürətimi bir az azaltdı. Amma tamamilə yox. Sonra kolları biçə-biçə, inəklərin otlaq yerinə açılan darvazanı saxlayan dirəyə çırpıldım. Dovşanın isə, aydın məsələdir ki, artıq izi-tozu da qalmamışdı.

Maşından düşərək zədələnmiş yerlərə baxmağa başladım. Radiatorun şəbəkəsi bir neçə yerdən qopmuş, kapot deşilmiş, pərlər əzik-əzik olmuş, işıq şüşələri sınmış və bütün bunlardan əlavə, şam ağacına dəydiyim zaman avtomobilin gövdəsində dərin çuxur əmələ gəlmişdi. Pipsi isə, sanki günahkar baxışlarla aşağıdan yuxarı mənə baxır və cavabında zingildəyirdi. Mən dərindən ah çəkərək: «Hə, sən burada günahkar deyilsən» deyərək, bundan sonra nə edəcəyimi düşünməyə başladım.

Yerə sərilmiş dirəyə yaxınlaşaraq, onu yenidən öz yerinə salmaq istəsəm də, o, sınmış gəmi doru kimi qətiyyən yerində düz qala bilmirdi. Mən başımı qaşıyaraq, bundan sonra nə edəcəyimi düşünməyə başladım. Bəlkə, özüm maşını düzəltməyi sınaqdan keçirim. Bundan bir xeyir əldə edəcəyim üçün deyil, daha çox vicdanımı sakitləşdirmək üçün müəyyən bir müddət əyilmiş və sıyrılmış dəmiri düzəltməyə və cilalamağa çalışdım. Sonra əzik-əzik olmuş maşını tövləyə sürdüm. Onu orada qoyaraq evə qayıtdım və yorğanın altında gizləndim. Günorta saat üç idi.

Bir neçə saatdan sonra artırmada atamın addım səsləri eşidilməyə başladı və giriş qapısı cırıltı ilə açıldı. Onun gah o divara, gah bu divara dəyməsindən, büdrəməsindən sərxoş olduğu bilinirdi və o, mənim otağıma tərəf yaxınlaşırdı. Öz-özümə dedim: «Aha, gözlə. İndi hər şey başlayacaq».

— Coş, sən haradasan? — deyərək o qışqırmağa başladı

Mən isə çarpayıya daha çox qısılaraq, gözlərimi bərk-bərk yumdum. Otağımın qapısı taybatay açıldı və hətta başıma bürüdüyüm yorğanın altından, atamın qapının çərçivəsindən necə sallandığını hiss edirdim.

— Coş! — deyərək o, yenidən məni çağırdı, amma bu dəfə daha asta səslə. Mənim cavabımı gözləmədən (onsuz da ona nə cavab verəcəyimi bilmirdim) yenidən davam edərək dedi: «Bəs buzovlara kim yem verəcək, mən səndən soruşuram?»

Mən gözlərimi açdım.

— Bəsdir yatdın, ayağa qalx! İş səni gözləməyəcək.

Qulaqlarıma inanmayaraq, ehtiyatla yorğanın altından baxmağa başladım. Məni təəccübləndirən, onun mənim harada gizləndiyimi tapması deyil, pikap barədə bir kəlmə də söyləməməsi idi. Məgər o, hələ onu görməmişdi? Yorğanı üstümdən ataraq, buzovları yedizdirmək üçün bütün gücümlə tövləyə qaçdım.

Bir neçə saatdan sonra artırmadan metal cingiltilərinin səsi eşidilməyə başladı. Sonra anamın narazı səsi eşidildi. Məni görməsinlər deyə ehtiyatla artırmaya yaxınlaşdım. Tövlənin sınıq pəncərəsindən boylanaraq nə baş verdiyini izləməyə başladım. Atam əlində taxta çəkic tutaraq çaşqınlı içərisində hər tərəfi əzilmiş maşına baxırdı. Anam isə emosiyalarını saxlaya bilməyərək tufan qopararaq deyirdi:

— Bütün ağlını itirmisən! Sərxoşluğunun nə ilə nəticələndiyini görürsən? Hər şey darmadağın olub! İndi bu çəkiclə nə edəcəksən ki? Onsuz da özün heç nə edə bilməyəcəksən. Get, maşını düzəltmək üçün usta ilə danış!

Atam çəkici yerə atdı. O, üzündəki çaşqın ifadə ilə deyirdi:

— İnan ki, heç bir şey xatırlamıram... Axı, mən maşını heç bir yerə vurmamışam...

— Heç bir şey xatırlamır! Əlbəttə, o qədər sərxoş olanda xatırlamazsan da.

— Yəqin ki...

Mən isə sakitcə tövlədə öz işimə davam etdim və baş verənlər barədə heç kimə bir kəlmə demədim.

Anam: «Mən Ueynsiz neyləyərdim», — deyə təkrarlamağı çox xoşlayırdı. Bu da səbəbsiz deyildi.

Artıq çəkisinə və məhdud hərəkət qabiliyyətinə görə anamın görə bilmədiyi bütün ev işləri Ueyn Beylin üzərində idi. Mən altı yaşımda olduğum zamanlarda o, ilk dəfə bizim evimizdə görünməyə başladı və fermer arvadının görəcəyi işlərin çox hissəsini öz üzərinə götürdü. O, yalnız ev işləri ilə məşğul olmurdu. O, gözəllik yaratmağı da çox xoşlayırdı. Bizim evimizdə divarlardan şəkillər asmaq adət deyildi. Lakin Ueyn peyda olan kimi, evimizdə yaradıcılıq və hətta müəyyən bir zövq əmələ gəlməyə başladı. O, qonaq otağının divarlarına cubuqlar vuraraq, onlardan müxtəlif əşyalar, bəzəkli fincanlar asmağa başladı. Nəticədə isə, evimiz həm rahat, həm də zövqlü məkana çevrildi. Həmçinin Ueyn özü ilə tutuquşular da gətirmişdi. Lakin anam bu quşları, ikinci mərtəbədə onun üçün ayırdığımız otağında saxlamağı tapşırmışdı.

Onunla rastlaşdığım həmin günü yaxşı xatırlayıram. Anam məni çağırdığı zaman o, artıq mətbəxdə idi.

— Bax, bu da bizim dəcəlimiz! Siz onunla yaxşı yola gedəcəksiniz, — deyə anam üzümü Ueynə tərəf çevirdi. — Bu gündən etibarən, hətta mənə qulaq asdığınızdan da çox ona itaətli olacaqsınız.

Ueyn gülümsədi. Onun xoşagəlməz xarici görünüşü var idi. O, təxminən qırx yaşlarında, arıq və çevik bədənə malik olan bir kişi idi. Onun çox qəribə uzun barmaqları var idi. Saçlarını səliqə ilə arxaya daramışdı. Əyninə səliqəli şalvar geyinmiş və köynəyinin düymələrini sona qədər bağlamışdı. O, mənə tərəf gələrək, gözlərimin içinə baxmaq üçün aşağı əyildi. O gülümsədiyi zaman nazik dodaqları yoxa çıxdı və böyük ağzında kiçik sarımtıl dişləri göründü. Sonra Ueyn əlini çiynimə qoyaraq dedi:

— Narahat olmayın, xanım Makdauell. Biz Coşla yaxşı yola gedəcəyik. Sonra isə — Düzdür balaca? — deyərək mənə göz vurdu.

Anam qəhqəhə çəkərək dedi:

— Yaxşı, qoy, belə olsun. Gəlin, işə başlayaq... Ueyn, mən artıq bir neçə aydır ki, dolabların üzərini silə bilmirəm. Yəqin ki, sənin onlara əlin çatacaq...

Beləliklə, Ueyn anamla birlikdə yır-yığışa başladı və mən, ona bir daha yaxşı-yaxşı nəzər salmaq üçün bir anlıq mətbəxin qapısında dayandım və sivişərək oradan çıxdım. Ueyn isə gülümsəyərək anamın önlüyünü öz üzərində ölçüb-biçirdi. «Eh, sən bu köməkçiyə bir bax. Tozları silmək tövlədən peyini təmizləyib çıxarmaq deyil ki!» — deyə öz-özümə düşündüm.

1951-ci ilin baharının son günləri idi. Şənbə günü səhər tezdən yuxudan oyandım. Tələsik geyinib, səhərin alaqaranlığında pilləkənlərdən tullana-tullana birinci mərtəbəyə endim. Evdəki səssizliyə qulaq asa-asa bu alaqaranlıqda hamıdan tez oyandığımı, digərlərinin isə hələ yatdığını düşündüm. Üzümə soyuq su vurandan sonra əlimə bir tikə çörək götürüb artırmaya çıxdım.

Mən rütübətli və ağır havanı ciyərlərimə çəkərək düşündüm: «Deyəsən, yağış yağacaq». İşlərimi tez qurtarım deyə tövləyə yollandım. Şehli torpaqda hələ də qatı duman var idi.

Deyəsən, Dolli ilə həddindən artıq çənə vurmuşdum və ona görə də saat yeddiyə qədər işlərimi güclə sona çatdırıb anamı axtarmaq üçün evə qaçdım. «İşlər gözləyə bilər» — deyərək öz-özümə danışdım.

Ueyn mətbəxdə qabları silirdi.

— Qulaq as, anam haradadır? — deyə mən soruşdum.

— Anan məşğuldur, — deyə Ueyn bir-birinə sıxılmış dodaqlarının arasından mızıldandı. O, əllərini önlüyünə siləndən sonra süpürgə və xəkəndazı götürüb qonaq otağına keçdi. — Anan tapşırıb ki, bu gün mənə kömək edəsən. Mən tozları silməklə məşğul olduğum zaman sən döşəməni silərsən.

Mən onun sözünü kəsərək dedim:

— Mənim öz işim başımdan aşır.

— Öz işin? — deyə o, gözlərini qıyaraq birdən soruşdu. — Əgər sənin işin hələ qurtarmayıbsa, bəs bütün səhəri nə ilə məşğul olmusan?

— İş görmüşəm.. Dollini yedizdirmişəm.

— Saat yarım Dollini yedizdirməklə məşğul olmusan? Deyəsən, sən məni axmaq hesab edirsən, cavan oğlan?

— Sən məni düzgün başa düşmədin, — deyə əlavə etdim. Ueyn təəccüblə qaşlarını qaldırdı. — Dolli xəstələnib. Həqiqətən, o xəstələnib.

O, yenidən şübhəli baxışlarla mənə süzdü. Sonra, deyəsən, qəzəbini nəvazişlə əvəz etməyə qərar verib əllərini çiynimin üstünə qoyaraq dedi:

— Gəl, belə edək, buradakı işimizi tez bitirək və birlikdə ananı axtarmağa gedək. Sonra isə sənin Dollinə nə olduğuna baxmağa gedək.

Mən çiynimi dartışdıraraq dedim:

— Mən dedim axı, yox! Anam mənə lazımdır. Gedim axtarım.

— Ey, anan burada yoxdur, atanla birlikdə təpəyə gediblər, — deyə Ueyn qəzəblə səsləndi.

Mən gözlərimi bərəldərək:

— Çoxdan?

Ueyn boşboğazlıq etdiyini anlayaraq, yenidən tozu təmizləməyə başladı və sözarası dedi:

— O, həm də dedi ki, sən oralara gəlməyəsən.

— Deməli, onlar evi oraya aparıblar.

— Sən necə də axmaqsan! Evi necə ora aparmaq olar! — deyərək güldü.

— Elə olar ki! Cırtdan mənə hər şeyi danışıb.

Bu sözləri deyərək qapıya doğru qaçdım.

Ueyn anlaşmazlıq içərisində gözlərini döydü:

— Anan tapşırıb ki, sən evdə qalıb ev işlərində mənə kömək edəsən!

Mən bir anlığın qonaq otağına göz gəzdirərək dedim:

— Ev onsuz da əla vəziyyətdədir, Ueyn. Sən çox yaxşı xidmətçisən!

O, ağzını açmamış mən ildırım sürəti ilə qapıdan götürüldüm.

— Coş! Bu dəqiqə geri qayıt!

Lakin mənim Ueynə tabe olmaq fikrim yox idi. O, mənim əvəzimə divarlarla və ya tutuquşuları ilə də söhbət edə bilərdi. Mən artırmadan çıxıb evi dövrə vurdum, sonra isə malikanəmizin şimalında yerləşən təpəyə doğru qaçdım. Artıq iki gün idi ki, orada böyük meydança qurulmuşdu və bu gün işin ən qızğın vaxtı idi.

Hələ uzaqdan, işçilərin çox böyük həcmli zəncirləri topladığını və əlavə cihazların qurulduğunu görmək olurdu. Həmin vaxt şəhərdən gələn avtomobillər və pikaplar təpənin yamacına doğru irəliləyirdi. Təpənin üstündə isə böyük izdiham var idi. Kiçik artıq çoxdan idi ki, malikanəmizdəki əlavə tikilini təpənin üstünə aparacağı ilə hədələyirdi. İndi bu təpənin üstünü gülüş səsləri bürümüşdü və böyük canlanma var idi. Mən bütün gücümlə qaçırdım, çünki bu cür bir hadisəni qaçıra bilməzdim. Bunu əldən buraxmamalıydım! Bu, sanki pulsuz sirk nümayışindən də əla idi. Sirk — yalnız bizim arxa həyətimizdə baş verirdi.

Biz əvvəllər bu əlavə tikilini hər il mövsüm vaxtı işləməyə gələn və bir neçə ay fermada yaşayan işçilər üçün tikmişdik. İndi Kiçik, bu tikilini öz «yeni sahəsinə» daşımaq üçün yola çıxartmışdı. O, dəfələrlə bu barədə söz salmışdı, lakin anam göz yaşları tökür, atam isə qəzəblənirdi. Sonra o, «məhkəmə tələbi» barədə söhbətlər etməyə başladı və indi Kiçik sözdən əmələ keçmişdi.

— Anacan, «məhkəmə tələbi» nə deməkdir? — deyə sonra anamdan soruşdum.

— Sən hələ bunu bilmək üçün çox balacasan, — deyə anam göz yaşlarını silə-silə cavab verdi. Lakin sonra isə mümkün qədər bacardığı kimi nə baş verdiyini izah etməyə çalışmışdı.

Kiçiyin sözlərinə görə, atam, onun fermada son yeddi- səkkiz il ərzində çəkdiyi zəhmətin əvəzini ödəyəcəyini ona söz vermişdi, lakin sözünü tutmamışdı. Atam həmçinin tarlanın bir neçə hektarını və işçilər üçün olan tikilini də ona verəcəyini söz vermişdi. Lakin atam ona belə bir söz vermədiyini iddia edirdi. Lakin Kiçik atamın belə dediyini eşidən şahidlər tapdı və atamı məhkəməyə verdi. O zaman nə baş verdiyini o qədər də dərk etmirdim. Onsuz da atam və Kiçik arasında həmişə müxtəlif səbəblərdən mübahisələr və dava-dalaşlar baş verirdi. Ona görə də nə barədə mübahisə etdiklərinin mənim üçün o qədər fərqi yox idi. Lakin məni hədsiz dərəcədə maraqlandıran başqa bir şey vardı: evi necə yerindən tərpədib başqa bir yerə aparmaq olardı? Bəlkə, onlar evi vertolyotla yerindən götürüb təpənin üstündəki yeni yerinə qoymuşdular? Yəqin vertolyot alçaqdan uçaraq əlavə tikilinin üstündə dayanıb və möhkəm zəncirlərlə evi ondan asaraq yolun kənarına çıxarıblar!

Bir sözlə, bu evi yerindən necə tərpətdiklərini anlamasam da, hadisənin gedişatını gözdən qaçırmamaq üçün var gücümlə qaçırdım! Təngnəfəs halda təpənin başına çatdım və taqətsiz halda yerə yıxılmamaq üçün özümü güclə saxladım. Həmin vaxt əlavə tikilini yavaş-yavaş yerdən qaldırırdılar və bir neçə işçi ağır taxta vəlləri evin altına itələyirdilər. Evin yanında isə, evin daha asan irəliləməsinə və onun üçün ayrılmış səkinin üstünə qoyulmasına kömək edə biləcək yük maşını işə düşmüşdü. Görünüşündən köhnə hərbi yük maşınına bənzəyən bu maşının təkərlərinin altından çıxan palçıq ətrafa səpələnirdi. Bu zaman atam peyda oldu və əlavə tikilinin bir kənarından təpiklə vuraraq, işçilərin üstünə qışqırıb, onun torpağından rədd olmağı əmr etdi. Lakin hündürboy və cüssəli kişi olan briqadir, atamı başdan-ayağa süzdükdən sonra, öz işçilərinə «boş-boş söhbətlərə görə işdən yayınmamağı» əmr etdi. Atam isə onu söyüb, palçığın içində sürüşə-sürüşə, şerif Reydin yanında dayanan anama tərəf yönəldi.

— Siz nəyə baxırsız? Qoy, indi bu adamlar mənim ərazimdən rədd olsunlar! — deyə o, şerifə səsləndi.

— Mak, heç cür kömək edə bilmərəm (şəhərimizdəki bütün yaşlı nəsil atamı yalnız Mak çağırırdı). — Sonra artıq səhər yağışından nəm çəkmiş kağız vərəqləri atamın gözləri qarşısında silkələyə-silkələyə dedi:

— Bax, buradakı məhkəmə qərarına əsasən, artıq bu ev Kiçiyin şəxsi mülkü hesab olunur və o, bu evlə istədiyi kimi rəftar edə bilər. Əgər o, bu evi başqa yerə aparmaq istəyirsə, onun buna haqqı var.

Atam ağzına gələn söyüşlərlə hamını söyüb:

— Görüm sizin hamınızı... — deyib, guya, orada yazılanları öyrənmək istəyirmiş kimi kağızlara tərəf əl atdı. Anam yenidən ağlamağa başladı.

Bu zaman Kiçik, «Amerikanın gələcək fermerləri» olan dostlarının, qonşuların və şəhərdən gələn yoldaşlarının ruhlandırıcı sədaları altında, anamın bir zamanlar əlavə tikilinin qabağında əkdiyi qızılgüllərin hamısını çıxarmağa başladı. Mən Kiçiyin yanında dayanan cənab Katsenberqi və onun xanımını tanıdım. Onlardan bir az arxada bütün Xopkinslər ailəsi dayanmışdı. Şəhərdən də, sanki «ailənin sadiq dostları kimi» təxminən otuz nəfər gəlmişdi. Onların hər biri gördükləri mənzərədən ləzzət alırmış kimi ürəkdən əylənirdilər. Mən onlardan bəziləri ilə salamlaşdım. Lakin mənə elə gəlirdi ki, nəsə düz deyil. Onların hamısı Kiçiyin başına toplaşaraq atama və anama hörmətsizlik nümayiş etdirirdilər.

— Bu gün məni dəstəkləmək üçün buraya toplaşdığınıza görə sizə minnətdaram. Sizin dəstəyiniz mənim üçün çox vacibdir! — deyə, qışqıra-qışqıra izdihama müraciət edən Kiçiyin səsini eşitdim.

— Heş olmasa bu kolları rahat burax, oğlum! — deyə atam onun sözünü ağzında qoydu. Sonra atam orada toplaşanlara əli ilə yolu göstərərək dedi: "Hamınız dağılışın! Mənim malikanəmdən rədd olun! Bu, bizim ailənin şəxsi məsələsidir və bunun heç kimə dəxli yoxdur! Sizə xoşluqla deyirəm ki, hərəniz öz evinizə gedəsiniz!

Atam beli Kiçikdən almaq üçün onun əlindən yapışdı. Lakin Kiçik atamın əlini çox bərk itələdiyi üçün atam müvazinətini saxlaya bilməyib yerə yıxıldı. İzdiham gülməkdən uğunub getdi. Anam isə, ağ əl dəsmalını yelləyərək, onu sıxışdıran izdihamı sakitləşdirməyə cəhd göstərirdi. Mən anamdan uzaqlaşmamaq üçün ondan bərk-bərk yapışmışdım. Lakin heç kim onun tərəfə baxmırdı. Bütün diqqət atamın üzərində idi. O, ayağa qalxmağa çalışdıqca, qəbahət iş üstündə tutulan yeniyetmə kimi insanlar onu söyüş atəşinə tutmuşdular. Palçıq ayaqlarının altında sürüşdüyündən və sərxoş olduğundan, ayağa qalxa bilmirdi.

— Yaramaz, qoca sərxoş! Sən nə vaxta qədər Kiçiyin evini əlindən almağa çalışacaqsan? — deyə kimsə kənardan qışqırdı.

— Bütün fermanın yükü onun çiyinləri üzərindədir. Onun haqqı olduğu şeyi ona ver. — deyən başqa bir səs eşidildi.

— Kiçik, biz sənin arxanda dayanmışıq! — kimsə onu ruhlandırırdı.

— Qızılgül kolunu və sənə məxsus olan başqa şeyləri də götür!

— Əgər ev sənindirsə, deməli, onun sahibi də sənsən!

Başımda səslər bir-birinə qarışmışdı və anam da səndələyib yerə yıxılmasın deyə ondan bərk-bərk yapışmışdım. Anam həmin vaxt, sanki batan insana bənzəyirdi... O, tamamilə taqətdən düşmüş, mübarizə aparmaqdan yorulmuş və artıq batmaq üzrə olan birinə bənzəyirdi. Sanki qanın iyini hiss edən canavar sürüsü kimi, izdiham nə söylədiyini düşünmədən, alçaldıcı ehkamlardan utanmadan atamla anamı ələ salırdılar. Mən, özünü «mədəni insanlar» hesab edən və körpəlikdən tanıdığım qonşuların, ailə dostlarının üzünə baxırdım. Onlar hansı cürətlə mənim ata və anamı bu cür pis söyüşlərlə alçalda bilərdilər? Onlar bu qədər qəddar və nalayiq sözləri haradan tapırdılar? Nəyə görə mənim qardaşım özünü bizim ailənin düşməni kimi aparırdı? Sanki bütün dünya başıma fırlanırdı.

Uzaqdan ildırım çaxdı. Onun ardınca göy gurultusu və leysan şırıltısı eşidildi. Mən, kiminsə üzündə mərhəmət və şəfqət görə bilmək ümidi ilə yenidən izdihamı nəzərdən keçirdim.

İlk yağış damcıları düşməyə başladı və hamı çətirlərini başı üzərinə qaldırdı. Kiçik son qızılgül kollarını çıxarıb qurtarana qədər Cənab Katsenberq öz çətirini onun başının üzərində tutmuşdu. Atamla anam isə artıq köməksizcəsinə kənarda dayanaraq, evi tamamilə bizim həyətdən çıxartmaq üçün son hazırlıq işlərini başa çatdıran və zəncirləri evə birləşdirən işçiləri müşahidə edirdilər. Mən birdən-birə düşünməyə başladım: «Deyəsən, bu adamların heç biri bura dostcasına toplaşmayıb. Heç bir təyyarə və vertolyot gözləməyə də ehtiyac yoxdur. Əsl həyatda hər şey başqa cür olurmuş»...

Mən öz evimdə sevginin nə olduğunu bilmirdim, lakin indi həmin bu sevginin bizim qonşuların evində də olmadığına əmin idim. Bütün dünyanı axtarsan, onu heç bir yerdə tapmazsan. Bir fikrin məni rahat buraxmadığını xatırlayıram: «Ümid etməyi unut. Sevgi də yoxdur, ümid də yoxdur». Sonra düşüncəmdəki bütün fikirlər söndü.

Sonra xatırladığım növbəti şey, fermaya qayıdıb hönkürüb qışqıraraq ağlamaqdan az qala boğulduğum gecə idi. Təpədən gələn gurultulu sevinc səsləri, sanki kürəyimə bıçaq kimi saplanırdı. Güclü mühərrikini işə salan yük maşını, palçıqlı yolla əlavə tikilini «Kiçiyin ərazisi»nə apardı. Baş verənlər bizim ailəmizə elə bir nifaq saldı ki, bundan sonra qardaşımı görüb-görməyəcəyimi bilmirdim.

Əvvəllər mənə elə gəlirdi ki, yalnız balaca uşaqlar evdən qaçır. Lakin on üç yaşım olanda anam da evdən qaçdı. Anamın mətbəx masasının üzərində atam üçün yazıb qoyduğu məktubu ilk mən gördüm. O yazırdı: «Mən Çikaqoya gedirəm. İş tapıb yerbəyer olandan sonra, mənimlə birlikdə yaşaması üçün Coşun ardınca gələcəyəm».

İstəməsəm də bu məktubu atama göstərdim. Bütün gün o, ağzına bir tikə çörək də qoymadı. Sonra yenidən sərxoş olana qədər içdi. Lakin bir neçə həftədən sonra, bizim Bettl-Krikdə yaşayan dostlarımız anamın harada yaşadığını öyrənmiş və ondan evə qayıtmağı təkidlə xahiş etmişdilər. Onu gördüyüm zaman qucağına atılmaq istəyirdim, lakin yüngülcə toxunuşla qane olmalı oldum.

— Ana, artıq bir daha evə dönməyəcəyini düşünürdüm. Bir də belə etmə, yaxşımı? — deyə mən xahiş etdim.

Lakin o, barmaqlarını saçlarımda dolaşdırmağa davam edərək heç bir cavab vermədi. Sonra öz yataq otağına tərəf gedərək, qapının ağzında bir daha mənə tərəf çevrilib dedi:

— Coş, mən çox yorulmuşam. Bir az uzanıb istirahət edəcəm. Şam yeməyini hazırlamaq üçün Ueynə kömək et.

— Yaxşı, ana.

Mətbəxə gələn kimi, Ueyn məni sobanın yanına göndərərək, böyük qazanda bişirdiyi şorbanı qarışdırmağı tapşırdı. Çox dərin fikrə getdiyim üçün, onun mənə necə yaxınlaşdığını hiss etməmişdim. Onun uzun barmaqları kürəyimdə dolaşdığı zaman düşüncələrdən ayrıldım. Həmin an, sanki onu öldürəcəyimi hiss etdim.

— İndi mənim məktəbdən sonra nə ilə məşğul olduğumu bilirsən, Ueyn?

— Nə ilə? — deyə o, çaşqınlıqla soruşdu.

— Futbol oynayıram.

O başını boynuma tərəf əyərək, burnu ilə nəfəsini çəkib dedi:

— Bu, əsl kişilərin oyunudur...

Anı olaraq arxaya dönərək, Ueyni divara yapışdırdım. Bir əlimlə onun boğazından sıxıb, o biri əlimlə yumruğumu düz onun gözləri önündə bükərək dedim:

— Bir daha mənə toxunmağa cürət etmə! Bir daha buna cəhd etsən özünü ölmüş bil!

Ueynin gözləri qorxudan az qala hədəqəsindən çıxacaqdı. Mənim qəzəbləndiyim zaman nələrə qadir olduğumu o, bir neçə dəfə görmüşdü. Mən onun boğazını daha sərt şəkildə divara sıxaraq dedim:

— Məni başa düşdün?

O, astaca başını tərpətdi. Lakin mən hələ ondan əl çəkməmişdim. Onun rəngi qaralmayana qədər boğazını buraxmadım. «Niyə onun bu dəqiqə axırına çıxmayım?» — deyə düşünərək, boğazını daha bərk sıxmağa başladım. Fermada onun meyidini basdıra biləcəyim gizli yerlər çox idi. Bu zaman Ueyn alt paltarını islatmağa başladı. Mən nifrət hissi ilə onu kənara tulladım. Onun bütün bədəni titrəyərək yerə sərildi. Mən təpiyimlə onu bir kənara ataraq mətbəxdən çıxdım.

Bundan sonra o, bir daha mənə toxunmağa cürət etmədi. Biz bir-birimizə heç əhəmiyyət vermədən öz işimizlə məşğul olurduq. Bir neçə ildən sonra Ueyn işdən çıxaraq fermanı həmişəlik tərk etdi.

Məktəbdəki buraxılış günü elə də xüsusi olmadı. Mən attestat alıb, onu fəxrlə anama təqdim etdim. Bir neçə həftədən sonra isə, bəzi sinif yoldaşlarımla birlikdə Milli orduya yazıldıq. Onlar orduda da bizim ayrılmaz dostlar olacağımıza söz verdilər. Lakin hər şey bizim istədiyimiz kimi getmədi. Təlim hissəsini bölüşdürdükləri zaman, bizim qrupu dərhal ayırdılar. Məndən başqa dostlarımın hamısını, Liklenddəki hərbi hava qüvvələri bazasına göndərdilər. «Yox, belə olmaz, axı, biz döyüşçülər dəstəsiyik və hamımız bir yerdə olmalıyıq!» — deyə qərar verdim. Sonra HHQ (hərbi hava qüvvələri)-nin yerli kapitanına yaxınlaşıb dedim:

— Mən də öz dostlarımla Liklendə getmək istəyirəm!

— Heç cür mümkün deyil. — deyə o, gözlərini belə qaldırmadan bir top kağız vərəqlər arasında nəsə axtarmağa davam etdi.

— Cənab, siz mənə «yox» deyə bilməzsiniz.

Kapitan gözaltı mənə baxdığı zaman, dərhal əlavə etdim:

— Sizə çox böyük hörmətlə bildirmək istəyirəm ki, mənim üçün «yox» sözü mövcud deyil.

O, baxışları ilə məni başdan-ayağa qədər süzərək gülümsədi və dedi:

— Ümumiyyətlə, bir yol var.

— Eşidirəm, cənab.

— Əgər sən HHQ-nə yazılsan, dostlarınla birlikdə ola bilərsən

— Ola... bilərəm...?

— Bilərsən, bilərsən.

— Mən yazıla bilərəm...

— Hə, düzdür, sən yazıla bilərsən.

— Hərbi hava qüvvələrinə?

— Bəli. Hərbi hava qüvvələrinə.

Dilim-dodağım bir-birinə dolaşdı, həyatımın dörd ilini hərbi kazarmada keçirməyin nə olduğunu təsəvvür etməyə çalışdım. Burada məni narahat edib həyəcanlandıracaq bir şey görmürdüm. Kapitan yenidən kağızları vərəqləməyə başladı.

— Razıyam! — deyə gözlənilmədən cavab verdim.

Kapitan gülümsədi.

Bir müddətdən sonra andiçmə mərasimi oldu. Andiçmənin sözlərini səsləndirdiyim zaman, düşüncəmdəki: «Eh, sən çox əbəs yerə buna razılaşdın»... — fikri mənə rahatlıq vermirdi.

Lakin tezliklə məlum oldu ki, HHQ-i xidməti, o qədər də çətin bir sınaq deyilmiş. Mən öz məqsədimə çataraq iki həftə dostlarımla «təlimlərdə» iştirak etdim (hərbi xidmətə getmək üçün çox yaxşı səbəbdir). Artıq hərbi hissədə yerləşdiyimiz zaman, orada öyrənə biləcəyim hər şeyə əl atırdım. Texnika ilə işləmək mənim həmişə xoşuma gəlib və ona görə də HHQ — nin Delaver ştatının Duvr şəhərində yerləşən bazasına təyinat aldım. Burada C-124 təyyarələrinin təmiri və xidməti ilə məşğul olurdular.

Beləliklə, rəhbərlik bacarıqlarımı dəyərləndirərək mənim aviamexanik işindən daha yaxşı bir işlə məşğul ola biləcəyimə qərar verdi. İdmanda qazandığım uğurları nəzərə alaraq məni öz hərbi hissəmizin basketbol komandasına qoşdular. Biz bu komanda ilə bütün şərq sahillərini dolaşa-dolaşa digər hərbi hissələrin komandaları ilə yarışlar aparmağa başladıq. Başqa bir yerdə deyil, yalnız Bermudda bizim nə qədər yarışlar keçirdiyimizi təsəvvür edin! İdman komandasında iştirak etmək böyük şərəf hesab olunurdu və buna görə də bizim vzvod serjantı Uilyams, xidmətdə mənə bəzi güzəştlər etməyə həmişə hazır idi.

Beləliklə, bəzən mexanik məsuliyyətlərini də yerinə yetirməli olurdum. Bir dəfə təyyarələrin saxlanıldığı və təmir olunduğu binanın içindən keçirdim. Bu vaxt iki mexanik C-124 təyyarəsinin təmiri ilə məşğul idi. Birdən kiminsə xəbərdarlıq qışqırığını eşitdim. Başımı yuxarı qaldıranda orada işləyən insanların əllərindən düşən ağır çıxış borusunun düz üstümə gəldiyini gördüm. Lakin çevrilmək və ya kənara çəkilmək imkanım qalmadığına görə, boru düz başıma düşdü. Gözlərim qaraldı, yerə sərildim... və sonra ayıldığım zaman Filadelfiyanın hərbi xəstəxanasında olduğumu gördüm. Saysız-hesabsız analizlər və yoxlamalar nəticəsində aldığım zədənin çox ciddi olduğu məlum oldu. Beynimin sağ hissəsinə qan yığılmışdı. Yarım ay gecə-gündüz aparılan müalicələrdən sonra, həkimlər növbəti yoxlanış üçün məni xəstəxanada saxladılar. Yəni, mən hər gün səhər saat səkkizdən axsam saat beşə qədər xəstəxanada olmalı idim. Günün qalan saatlarında isə sərbəst idim.

Bəzən qatara oturub aviabazadakı dostlarımı görmək üçün Duvra gedirdim. Çox vaxt isə hərbi hissənin qonşuluğunda olan klubda laqqırtı vururdum.

Bir gün növbələrini dəyişən bir neçə tibb bacısı başıma toplaşıb söhbət edirdik. Uzaqda, yaşlı qadınların əhatəsində olan tanımadığım bir qız gördüm. Onlar xeyriyyəçi təşkilatlardan birindən gələn ianələri yerbəyer edirdilər. «Görəsən, bu cür gözəl qız qoca qarıların arasında nə edir?» — deyə maraqla düşündüm. Üzr istəyib stuldan qalxdım və qadınlar dayanan yerə yxınlaşaraq dedim:

— Salam, mənim adım Coşdur.

Qız sakitcə başını tərpətdi.

«Hm... deyəsən, danışmaqla arası yoxdur», — deyə öz-özümə düşündüm.

— Bəs sənin adın nədir? — deyə mən soruşdum.

— Feyt.

— Gözəl addır. Əvvəllər mən səni burada görməmişəm, Feyt.

— Əvvəllər burada olmamışam. — O, konserv qutularını masanın üstünə düzməyə davam edə-edə ehtiyatla cavab verdi.

— Bəs burada nə edirsən? Sənin kimi çox gözəl bir qız daha maraqlı bir işlə məşğul ola bilərdi.

— Mən könüllü işçiyəm.

— Aydındır. Bəs bu qadınlar?

— Onlar da könüllülərdir.

Onun sözləri məndə maraq oyatdı:

— Könüllülər. Vacib işdir. Yəni, könüllü olmaq. — Feyt cavab vermədi. — Bilirsən, mən bir könüllü kimi səni bir daha burada görəcəyimə ümid edirəm. Yalnız könüllü kimi deyil..

— Doğrudan? Bu necə olur?

— Sən çox gözəl qızsan.

— Baxıram burada gözəl qızlar çoxdur. Oradakı masanın arxasında iki qızla necə söhbət edib güldüyünüzü elə indicə gördüm.

— Hə, əlbəttə. Onlar xəstəxananın tibb bacılarıdır.

— Hə, xəstəxana — deyə Feyt təkrar etdi. Baxıram, deyəsən, sən buranın adamısan.

— Hə, artıq uzun zamandır burada müalicə alıram.

Fleyt diqqətlə mənə baxıb susdu. Sanki onun mənə qarşı fikri yaxşı mənada dəyişdi. Elə bil onun zəif yerinə basmışdım: o, çox şəfqətli birinə bənzəyirdi.

— Sənə nə olub? — deyə o, şəfqətli səslə soruşdu.

— Başımdan zədə almışam. Həkimlərin dediyinə görə, ölümdən dönmüşəm. Bu hadisə, biz C-124-ə bomba yüklədiyimiz zaman baş verib. Xoşbəxtlikdən, məndən başqa heç kimə bir şey olmayıb.

O, təəssüf hissi ilə başını tərpətdi:

— Bəs indi yaxşısan?

Mən ürəkkeçməsi olan xəstələr kimi gözlərimi çevirdim və başımı o tərəf-bu tərəfə silkələyərək, daha inandırıcı görünmək üçün dilimi çölə çıxartdım. Feyt gülməkdən uğunub getdi. Biz bir az da laqqırtı vurandan sonra, onun getmək vaxtı gəlib çatdı.

— Səni bir daha nə vaxt görə bilərəm? — deyə soruşdum.

— Heç bilmirəm. Həm də, niyə ki?

— Necə yəni, niyə? Bu cür gözəllə bir daha necə görüşməmək olar? Mən hələ sənin yanında dayandığım zaman necə yaxşılaşdığımı hiss etdim!

Bu zaman yaşlı qadınlardan biri nəzakətsizcəsinə söhbətimizi kəsərək, Fleytlə mənim aramda dayandı. O, səsindəki səbirsizliklə dillənərək dedi:

— Feyt, səni nə qədər gözləmək olar! Artıq evlərimizə qayıtmalıyıq.

Feyt başını tərpətdi, getmək üçün çevrildi və gedə-gedə dedi:

— Əgər istəsən, mənimlə birlikdə məbədə gedə bilərsən.

Mən xırdalıqları soruşmadan onun ardınca gələrək:

— Mütləq gələcəm, — dedim və Feyt digər qadınların çıxması üçün qapını açdım.

Onlar yolun o biri tərəfində onları gözləyən mikroavtobusa oturdular. Feyt avtobusa oturmazdan öncə çevrilərək mənə baxdı. Mən ona əl etdim və o gülümsədi. «Deyəsən, günüm pis keçmədi» — deyə öz-özümə düşündüm.

Növbəti gün səhər yoxlamalarını keçdikdən sonra, bazar günü ibadəti keçiriləcək məbədə yollandım. Feyt də ora gəlməli idi. Bu məbədin çox kiçik binası var idi və onun hansı denominasiyaya aid olduğunu bilmirdim. İbadətdə əlli-altmiş nəfər adam iştirak edirdi. Mən həmçinin Feytin valideynləri olan Ternerlərlə və onun bacısı Houpla da tanış oldum.

— Əcəb işdir! Əgər sizin üçüncü qızınız da varsa, onda yəqin ki, onun da adı Çaritidir![3] — deyərək qəhqəhə çəkib güldüm.

Mənim zarafatım onlara çox gülməli görünməsə də, Feytlə Houpun gizlincə gülümsədiyini gördüm.

Məbəddən sonra Feytin valideynləri məni nahara dəvət etdilər. Hərbi bölmədə deyil, ev mətbəxində hazırlanmış yeməklərlə dolu olan ailə masasının ətrafında oturmaq necə də xoş idi. Mən çəngəli əlimə alıb yeməyə hücum etmək istədiyim an Feytin baxışalrı ilə qarşılaşdım. Sanki o, baxışalrı ilə, «Coş, bir az təmkinli ol» demək istəyirdi. Mən çəngəli aşağı salıb, onun atasına tərəf baxdım. Cənab Terner mənə başı ilə işarə edərək, gözlərini yumdu və içərisində «Sənə» və «Sənin» sözləri ilə zəngin olan dua etdi.

Mən özümə yemək çəkdikdən sonra, cənab Terner hansı ailədən, hansı şəhərdən olduğum barədə məni sorğu-suala çəkməyə başladı. Mən ona Miçiqandakı fermamız və Duvrdakı aviabazanın basketbol komandasında oynamağım barədə danışdım.

— Bəs sənin İsa Məsihlə münasibətlərin necədir? — deyə cənab Terner əlindəki çox iti bıçaqla boşqabındakı rostfibi kəsərək, mülayim səslə soruşdu.

Dilim tutuldu. Mənə yalnız İsa Məsihin iki min il öncə yaşadığı məlum idi. Əgər yaşamışdısa.

— Heç bir münasibətim yoxdur. Həm də axı, o, yəhudidir?

Cənab Terner əlindəki biçağı kənara qoyub diqqətlə mənə baxdı. Mülayim bir qadın olan xanım Terner mövzunu dəyişməyə tələsdi.

Mən növbəti həftə və ondan sonrakı həftə də məbədə gəldim. Lakin yalnız Feyti görmək üçün bura gəlirdim. İbadətlər çox darıxdırıcı və yorucu keçirdi. Vəzçinin əhval-ruhiyyəsi də çox cansıxıcı idi. Həmçinin, mənimlə cənab Terner arasında dinlə bağlı böyük bir fikir ayrılığı əmələ gəlmişdi.

Mən bildiyim qədərincə, İsa Məsih, Müqəddəs Kitab sayəsində məşhurlaşan adi bir insan idi. O, romalılarla və öz xalqı ilə mübahisə etmiş və bunun nəticəsində çarmıxa çəkilərək öldürülmüşdü. Ölmüş və hər şey bitmişdi. Hə, əlbəttə, İsa Məsih dinin təməlini qoymuşdu və mən bunu inkar etmirdim. Mən həmçinin, dinin cəmiyyət arasında xüsusi yerinin olduğunu da inkar etmirdim. Din cəmiyyətdə nizam-intizam hissi, qarşılıqlı hörmət yaradırdı. Kimin üçünsə dinsiz yaşamaq mümkün deyildi. Lakin mənə bu, qətiyyən lazım deyildi.

İki həftədən sonra Feyt mənə nəsihət verməyə çalışdığı zaman heç təəccüblənmədim:

—Valideynlərim səninlə az-az görüşməyimi istəyir.

— Az-az, yoxsa heç vaxt görüşməməyimizi istəyirlər?

— Coş, sən söhbətin nədən getdiyini anlamırsan?

— Söhbət nədən gedir? Mən sənin xoşuna gəlirəm, sən də mənim. Biz bir yerdə xoşbəxtik! Həm də razılaş, mən o qədər də pis insan deyiləm.

— Lakin sən məsihçi deyilsən, Coş.

— Yaxşı, bəs onda mən kiməm? Axı, mən buddist də deyiləm.

— Axı, sən məbədə getmirsən... Getsən də, yalnız məni görmək üçün gedirsən.

Mən gülümsəyərək onu öpmək üçün əyildim.

— Əgər mən bu məbədə gəlməyi unutsaydım, nə baş verərdi? — deyə eyhamsız soruşdum.

Həmin axşam görüşə bilmədik.

Beş gündən sonra (13 dekabr, cümə günü idi), xəstəxanada öz çarpayımda uzandığım zaman, qərarsızlıqdan qapımın ağzında donub qalan və içəri girməyə cürət etməyən hərbi keşişin dayandığını gördüm.

«O, niyə qapıda ilişib qalıb? Niyə palataya daxil olmur?» — deyə düşündüm.

Lakin keşiş əlində tutduğu furajkasını həyəcanla dartışdırırdı. Nəhayət, o dillənərək dedi:

— Əsgər Makdauell sizsiniz?

— Bəli.

— Mən keşiş Qardinerəm.

Mən donub qaldım. Nə istəyirsiniz edin, lakin bu adamın mənim üçün dua etməsinə izn verə bilmərəm. Keşiş gözlərini yayındırana qədər, buz kimi baxışlarımı ondan ayırmadım. Belə yaxşıdır.

Mənim sizin üçün pis xəbərim var. — deyə, nəhayət, o dilləndi.

Pis xəbər? Bu müqəddəs mənə hansı pis xəbəri gətirə bilərdi?

Bu xəbər sizin ananızla bağlıdır.

Anama nə olub? — deyə çarpayıdan qalxdım.

— O, bu səhər dünyasını dəyişib.

Yenidən əldə etdiyim azadlıqla, hələ ki, hara gedəcəyimi və nə edəcəyimi bilmirdim. Lakin nə olursa-olsun getmək istəmədiyim yeganə yer — Miçiqandakı ferma idi. Buna görə də bacım Şerlinin yaxınlığında, Çikaqoda məskunlaşdım. Bütün ölkəyə ərzaq paylayan buzxana-treylerlərin təmiri ilə məşğul olan emalatxanada işə düzəldim.

Mənim işimdə xüsusi məqamlar var idi və elə birinci iş günümdə məni bunlarla tanış etdilər. Feliks adlı bir oğlan «kəmərlərlə» bağlı işimi izah etdi. O, öz maşınını, yenicə təmirə verilmiş treylerin yanına sürdü və onun yanacaq çənindəki yanaçağı öz maşınına süzməyə başladı. Mən əsəbi halda ətrafa boylandım.

— Narahat olma, — deyə Feliks, qımışdı, — sürücü beş-altı saatdan sonra qayıdacaq.

— Mən sürücünü deyil, müdiri fikirləşirəm.

— Müdiri? — Feliks güldü, — səncə, kəmərlər barədə bu zarafatı mənə kim öyrədib?

Beləliklə, Feliks öz «nəsihətlərinə» davam etdi. O və Cerri adlı başqa bir oğlan treylerdəki soyuducu qurğusunun vintlərini açıb onu qaldırıcı cihazın kəmərinə qoşur və yuxarı qaldırandan sonra buzxanadan ayırırdılar. Cerri bir-birindən ayrılmış arakəsmədən treylerin içərisinə daxil olur, oradakı ərzaqlardan bizə ötürürdü. Vetçina, hindquşu konservi, qablaşdırılmış tikə ətlər və s... Yəni əməlli-başlı, Klondayk idi (xəzinə mənasında). Sonra soyuducu qurğu texniki baxışdan keçirilir, əvvəlki yerinə qaytarılırdı, vintlər bağlanırdı. Hər şey öz qaydasındadır. İş sona çatdı.

Heç bir şeydən şübhələnməyən sürücü oz maşınını götürmək üçün gəldiyi zaman, Feliks və Cerri peşəkar aktyorlar kimi, Oskar mükafatına layiq ağır iş səhnəsi nümayiş etdirirdilər. Onlar maşın yağına bulaşmış əllərini köhnə-kürüş əskiyə silə-silə takelajdan tullanırdılar.

Onlar Amerikanın çiçəklənməsi və rifahı uğrunda böyük sərmayə qoymuş insanlar kimi, simalarında zəhmətkeş ifadəni qoruyub saxlamağa çalışaraq sürücü ilə birlikdə buzxananı dövrə vuraraq onu hər tərəfdən yoxlayırdılar. Aldadılaraq soyulmuş sürücü buzxananın qapısındakı kilidi, plombu diqqətlə nəzərdən keçirir və heç bir şey olmayıbmış kimi kağızlara qol çəkir, iyirmi və bəzən əlli kiloqram azalmış çəki ilə yoluna davam edirdi. Adətən, Feliks məni də çağıraraq: «Coş, bura gəl. Əlini yellədərək onunla sağollaş və uğurlu yol dilə». — söyləyirdi.

«Gülümsə, gülümsəməyi unutma!» — deyə Cerri əlavə edirdi. Və biz üç yaxın dost kimi sürücüyə əl edirdik.

Etiraf edim ki, əvvəlcə bu məşğuliyyətə rahat yanaşırdım. Lakin vaxt keçdikcə, vicdanım mənə qalib gəldi. Tez-tez anamın: «Mənim fəxr edə biləcəyim oğul ol» sözünü xatırlayırdım.

Bəzən gecələr yatağımda uzananda indi anamın harada olduğunu təsəvvür etməyə çaışırdım. Hə, mən Tanrıya çox hirsli idim (əgər O var idisə). Lakin anamın yaxşılığı üçün ölümdən sonra başqa bir həyatın olduğuna inanmaq istəyirdim. Anamın orada başqa simada və başqa cür yaşamağa davam etdiyini təsəvvür edirdim. Lakin mənim suallarıma cavab verən bir kimsə yox idi və mən yavaş-yavaş yuxuya gedirdim. Xoşbəxtlikdən, təmir emalatxanasında dayanmadan işlədiyim üçün, yuxu ilə bağlı problemim yox idi. Yorğunluqdan yatağıma uzanan kimi yuxuya gedirdim.

Mən təyyarə ilə Detroitdən Nyu-Yorka, oradan isə «Pan Amerikan» şirkətinə məxsus reaktiv aviolayner vasitəsilə Şotlandiyanın Qlazqo şəhərinə gəlib çıxdım. Nahar üçün mənim sifarişimi qəbul edən stüardessanın üzünə gülümsəyə-gülümsəyə, hə, Bettl-Krikdən buraya heç də yaxın deyil deyib özüm haqqımda fikirləşdim. Ətrafıma göz gəzdirdikə sərnişinlərə xidmət edən altı stüardessa saydım. Ümumilikdə götürdükdə isə, ona yaxın stüardessa vardı, onlardan biri işgüzar geyimdə və qalstukda olsa da, digəri tənbəki çəkirdi.

Mən rahat kresloya söykənmiş halda Boinq 707-nin illüminiatorundan yumşaq ağ buludcuqların necə ötüb keçdiyinə tamaşa edirdim. Hər şey qarşıda məni bütün ömrüm boyu sürəcək macəralar gözlədiyindən xəbər verirdi.

Qlazqoya enəndə tələbə yataqxanasına yerləşdim. Yataqxana demək olar ki, şəhərin mərkəzində yerləşirdi. Nahar etdikdən və bir qədər mürgülədikdən sonra Qlazqo universitetinin kitabxanasına yollandım. Bir neçə müraciətdən sonra məni, şüşə vitrinlərində bizim eranın birinci — üçüncü əsrlərinə aid nadir papirusların nümayiş olunduğu xüsusi kolleksiyalar şöbəsinə gətirdilər. Bu kolleksiya «biri üçün lazımsız zibil yığını olan, digəri üçün əsl xəzinədir» deyiminin hərfi mənada əsl təsdiqi idi. Misirin quru torpağı iyirmi üç əlyazma fraqmentini qoruyub saxlamışdı. Əlyazmalar Misirin qədim Oksirin şəhərində qazıntıların zibilliyində aşkar edilmişdi. Burada inzibati sənədlər, şəxsi məktublar, fleytada çalmaq üçün nəğmələr toplusu, eyni zamanda Yəhyanın Müjdəsinin bir hissəsi vardı.

Gələndən sonra mən iki günümü Qlazqoda keçirdim, sonra isə Londona getdim. Burada da yenə tələbə yataqxanasında qalmalı oldum. Ertəsi günün səhəri dünyanın ən böyük kitabxanası sayılan — Britaniya kitabxanasının əzəmətli binasına daxil oldum. Mənə artıq məlum idi ki, Əhdi Ətiqin ən qədim tam mətnli əlyazması hesab edilən «Codex Sinaiticus» və ya «Sinan Kodeksi» bu kitabxanada qorunub saxlanır. «Kodeks» on doqquzuncu əsrdə Sinay yarımadasındakı monastırlardan birində aşkar edilmiş, əvvəlcə rusların əlinə keçmiş, sonradan isə 1933-cü ildə Britaniya kitabxanası tərəfindən Sovetlər birliyindən satın alınmışdır.

Və budur, mən də güllə keçirməyən şüşəli vitrin arxasında açıq şəkildə qoyulmuş tayı-bərabəri olmayan manuskripti seyr edə bildim. Daha doğrusu, 347 səhifəlik manuskriptin yunan dilində yazılmış iki səhifəsini. Vitrinin yanında yazılmış lövhədəki kimi, bu, antik dövrdən qorunub saxlanan qədim kitabların biri idi. «Tutaq ki, elə belədir — deyə düşündüm, ancaq bu, yenə də üzünü köçürmədir, üzünün köçürmədən də bir köçürmədir. Atalar məsəlində deyildiyi kimi, ağıza tikə aparanda da yerə qırıntı düşə bilər. Kim bilir, bütün bu illər ərzində orijinal mətnə hansı mətndən hansı qırıntılar düşüb? Hələ orijinal mövcud olubsa?»

Perqament kağızında yazılmış yunan məktubuna diqqətlə nəzər salmaq üçün az qala başımı şüşəyə dirəyim. Bu zaman hiss etdim ki, kürəyimdən üşütmə keçdi. Bəli, bu sətirlər insan əli ilə yazılmışdı. Ola bilsin ki, mətn üzərində, hətta bir neçə insan birlikdə işləmişdi. Açıq-aydın görünürdü ki, başdansovdu iş deyildi. Hərflər diqqətlə muncuq kimi düzülmüşdü və hər şey dəqiqliklə, özü də müntəzəm şəkildə qurulmuşdu. Yəni, söhbət Əhdi-Cədidin bütün mətnindən gedir. Əgər mətndə az da olsa, uydurma varsa, üzünü köçürən adamı (yaxud adamları) yorulmadan çalışmağa nə, ya da hansı məqsədlər vadar edirdi?

Növbəti iki günü mən dəhlizlərdə gəzişərək və muzeyin antik bölməsinin sərgi salonlarında keçirdim. Mənə elə gəlirdi ki, bu dəhlizlərin sonu yoxdur. Mən Napoleonun ordusunun 1799-cu ildə Misirdə aşkarladığı, bizim eranın ikinci əsrinə aid «Rozetta daşı»nı gördüm. Məlum olduğu kimi, o, misir heroqiflərinin oxunmasında açar rolunu oynamışdı. Mən min illər bundan öncə dünyasını dəyişmiş misir fironlarının qranit heykəllərinin və qədim misir mumiyalarının uzun sırasının yanından ötüb keçirdim. Heykəllər, divardakı naxışlar, qədim pullar, silahlar, keramikalar və bir çox əşyalar məni keçmişə — Yunanıstan və Romanın, Mesopotamiya və farsların, Orta Asiyanın və Fələstinin qədim antik dövrlərinə aparırıdı.

Muzey eksponatlarının sayı və xüsusiyyətləri öz zənginliyi və dəqiqliyi ilə məni sonda belə bir qaçılmaz və açıq-aşkar nəticəyə gəlməyə vadar etdi: tarix dərsliklərdən daha çox sirləri özündə əks etdirir. Canlı insanlar şövqlə bu keçmişin bir parçası olmuşdular. O cümlədən, iki min il bundan öncə ilk dəfə olaraq özünü məsihçi adlandıran adamlar da! Onların hamısı birlikdə hec cür ağılsız, fanat, yaxud iradəsiz, sadəlövh ola bilməzdilər. Eyni zamanda bəyan etmək ki, onların əqidələrinin banisi bakirədən doğulub, möcüzələr yaradıb, ölüb və ölülüərdən dirilib! Bu əqidəni belə inadla, hətta şəhid olanadək müdafiə etməyə onları nə vadar edirdi? Və bu hadisələrin şahidi olmayanları onların ardınca getməyə nə vadar edirdi? Onların, həqiqət deyə, bəyan etdikləri həqiqəti mən saxtadır deyə necə sübut edə bilərəm? Yolumdan azmayım deyə öz məqsədimə doğru gedən daha qısa yol tapmalıydım.

Mən kitabxanaçılardan hansısa biri ilə danışmaq ümidi ilə əsas kitabxana zalına keçdim. Amma kitabxanaçıdan ilk eşitdiyim söz, yavaş səslə danışmaq ricası oldu.

— Üzr istəyirəm — dedim.

— Sizə necə kömək edə bilərəm? — deyə kitabxanaçı qadın dodaqlarını büzərək məndən soruşdu.

— Sizdəki şərait ilk baxışdan mənə Texası xatırladır, — deyə mən qeyd etdim.

Kitabxanaçı sualedici halda qaşlarını qaldırdı. Mən çəkinmədən sözümə davam etdim:

— Aylarla bir yerdən digər yerə dəfələrlə keçmək olar, amma bir şeyi iki dəfə görə bilməzsən.

— Bilmək olar, siz məhz nəyi axtarırsız?

Mən bir anlığa öz xahişimi necə formalaşdıracağımı düşündüm:

— Mən İsa Məsihin yaşadığı dövrdə baş verən hadisələrin həqiqiliyini üzə çıxartmağa çalışıram.

— Eləmi?

— Bəli. Faktları saxtadan necə ayırd etmək olar? Qabağımı kəsən ən böyük maneə budur. «Sinai Kodeksi... Sinai...» Siz onu necə adlandırırsız?

— «Siniatikus Kodeksi».

— Özüdür ki var. Çox təlqinedici kitabçadır, sözüm yoxdur.

— Şübhəsiz ki.

— Axı, bu, orijinal deyil.

— Sözsüz ki, bu orijinal surətdir.

— Məsələ də elə bundadır! — əminliklə çırtıq çaldım. Dördüncü yüzilliyin ortalarından gəlib çıxan surətmi? Fərz edək ki, bu hadisələr baş verib və bu kitabda öz əksini tapıb, axı, onların üstündən təxminən üç yüz il ötmüşdü! Bu da, qanunauyğun bir suala gətirib çıxarır.

— Məhz hansı suala?

— Onu nə dərəcədə dəyişməyə nail olublar?

— Üzr istəyirəm, başa düşmədim?

— Mən ilk mətndən kənaraçıxmaları nəzərdə tutram... O kənaraçıxmaları ki, sonradan müəyyən nəticələrə gətirib çıxacaq. Nə üçün mən orada yazılanlara inanmalıyam? Mən haradan bilim ki, uzaq keçmişdə baş vermiş hadisələrin hamısı həqiqəti əks etdirir?

— Bizim kitabxananın keçmiş direktoru məhz bu suala həsr olunmuş bir kitab yazıb. Ola bilsin ki, kitab sizin marağınıza səbəb olsun. Kitabın adı «Bizim Müqəddəs Kitabımız və qədim manuskriptlər»dir. — Qadın bunu deyib kataloqdakı vərəqləri qurdalamağa başladı.

— Bəs mən onunla şəxsən söhbət edə bilərəm?

— Düşünmürəm! — kitabxanaçı qadın qətiyyətlə başını yellədi. — Cənab Kenion artıq neçə ildir ki, dünyasını dəyişib.

Məni bir qədər məyusluq hissi bürüdü:

— Bilirsiz, mən bura Miçiqandan durub gəlmişəm ki, vacib bir məqamı sübuta yetirim. Mən başa düşə bilmirəm ki, yer üzündə Allah var, ya yox? Mən bu və ya digər bir nəticəyə gəlmək üçün kifayət qədər fakta malik deyiləm.

— Və siz istəyiriz ki, məsələyə qərəzsiz yanaşasız, — deyə kitabxanaçı qadın sözümü yarımçıq kəsdi.

— Bəli, məhz qərəzsiz! — deyə söylədim. — Amma məni istəyirlər tikə-tikə doğrasınlar, bir dəqiqə də olsun, İsa Məsihin ilahiliyinə və Onun ölülərdən dirilməsinə inana bilmərəm. Məncə, hətta cəfəng fikri belə sübuta yetirməyə cəhd etmək, tamamilə absurddur.

Bir qədər sakitləşəndən sonra davam etdim:

— Qısası, xanım, mən bura gəlmişəm ki, məsihçiliyin mif və uydurma olduğunu, möcüzələrin mümkün olmadığını və bütün inancların saxta quraşdırmalar olduğunu sübuta yetirim.

Kitabxanaçı qadının tünd mavi gözləri heyrətdən böyümüşdü:

— Başqa bir halda mən bunu etməzdim... amma düşünmürəm ki, o, imtina eləsin, — nəhayət, qadın dilləndi. Sonra isə masasının üzərindəki telefon kitabçasına baxıb oradan kiminsə adını və telefon nömrəsini bir vərərqə yazdı.

— Buyurun, mister Kobbun koordinatları. Ona zəng edin, deyin ki, sizi missis Uizerspun məsləhət görüb.

Mən vərəqi götürüb, əlimdə fırladım.:

— Alan Kobb, — sakit səslə oxudum. Sonra isə kitabxanaçı qadına baxdım. — Düşünürsüz ki, o, mənə kömək edə biləcək?

— Şübhə etmirəm, o, sizə lazım olan məhz həmin insandır. Onun bu sahədə çox dərin bilgisi var.

— O, alimdir?

— Əslində, o, barristerdir.

— Kimdir?

— Səhv etmirəmsə, siz amerikanlarda bu, vəkil deməkdir.

Mən hörmətlə başımı tərpətdim: kim-kim, vəkillər necə müzakirə aparmağı, necə sübuta yetirməyi yaxşı bilirlər. Şübhəsiz ki, o, mənə kömək edəcək. Məsələnin ətrafında dolanmaq əvəzinə mən birbaşa məsələnin üstünə çıxacaqdım və yer üzündə həmişəlik basdırmağa çalışdığım məsihçiliyin «qəbir»inə mismar vuracaqdım. Elə bu fikirlərlə də qarşıma çıxan ilk avtomat telefondan cənab Kobba zəng elədim.

Kembric və Oksford universitetlərinin kitabxanalarında mən sonradan məsihçi olan skeptiklərin əlyazmaları ilə tanış oldum. Əlavə olaraq K. S. Lyuisin «Sadəcə məsihçilik» və «Möcüzələr» kitablarını oxuduqdan sonra, ilk dəfə 1930–cu ildə Frenk Morison təxəllüsü altında nəşr olunmuş ingilis yazıçısı Albert Henri Rossa Ferenk Morisionun «Daşı kim tərpətdi» adlı kitabını oxudum. Məni xüsusilə maraqlandıran o idi ki, bu kitab Dirilməni təkzib etmək məqsədilə yazılmış oçerkdən yaranmışdı.

«Bu necə də mənə tanışdır», — deyə Oksford universitetinin Bodlian kitabxanasında oxu zalında yerimi rahatlayaraq öz-özümə düşündüm. Kitab yaxşı yazılmışdı və oxunması da sürətlə gedirdi. Məni xüsusilə Morisonun gəldiyi nəticə təsirləndirmişdi: «Çox güman ki, müəllifin vurğuladığı kimi, Həvarilərin “Və üçüncü gün dirildi” İman Şüarında dərin tarixi əsaslanma mövcuddur. Bu şüarın ətrafında necə müzakirələrin getməsindən asılı olmayaraq».[9] Morisonun kitabı bütün diqqətimi öz təsiri altına saldı.

Mən Lord Littlton və Hilbert Uest kimi tanınmış alimlərin əlyazmalarını hərfi mənada desək su kimi bir-bir içirdim. Baxmayaraq ki, onları alim kimi qəbul etmək istəmirdim. Onların hər ikisi 1740-cı illərdə Oksford universitetinin professoru olmuş və hər ikisi məsihçilik haqqında «həddini aşan nağıl» fikrində olmuşlar. Hər ikisi bu nağıla birdəfəlik son qoymaq üçün onu dərindən araşdırmaq fikrinə gəliblər. Littlton bütün gücünü Tarslı Şaulun məsihçiliyi qəbul etmədiyi fikrini sübut etməyə yönəltmişdi. Uest isə Məsihin dirilməsinin yalan olduğunu sübut etməyə çalışmışdı.

Bir neçə vaxtdan sonra onlar öz araşdırmalarını müqayisə etmək məqsədilə görüşürlər. Onların hər ikisi də əks nəticəyə gəldiyini biləndə çox heyrətlənmişdilər! Bundan sonra onların hər ikisi Məsihin həqiqi ardıcılına çevrildi. Növbəti fikirlər Lord Littltona aiddir: «təkcə həvari Paulun sağlam düşüncə ilə Məsihi qəbul etməsi sübut edir ki, məsihçilik — Allahın Vəhyidir».[10]

Mənim diqqətimi çəkən daha bir oksfordlu professor, məşhur çoxcildli «Roma tarixi»-nin müəllifi Tomas Arnold oldu. Tarix fakultəsinin keçmiş dekanı və məsihçiliyə aid hər nə varsa ona qarşı çıxan Tomas Arnold sonda belə bir heyrətamiz nəticəyə gəlir:

Nəhayət, mən Harvard universitetinin mötəbər professoru və məsihçiliyin məşhur əleyhdarı kimi tanınan doktor Saymon Qrinlifin həyatını və yazılarını diqqətlə araşdırmağa başladım. On doqquzuncu əsrdə onun üçcildlik «Sübutun qanuni elmi əsəri» (A Treatise on the Law of Evidence), klassik amerika hüquqşünaslığının əsasını qoymuş və bütün tələbə-hüquqşünasların stolüstü kitabına çevrilmişdir. Tayı-bərabəri olmayan mühazirəçi, doktor Qrinlif öz mühazirələrində dəfələrlə məsihçiliyə rişxənd edirdi. Lakin bir dəfə onun tələbələrindən biri ona Məsihin dirilməsi barədə güman olunan sübutların qanunundan istifadə etməyi təklif etmişdi. Bu qanunu professorun özü icad etmişdi. Nəticədə Qrinlif bu məsələnin öhdəsindən gəlməyə çalışır və sonda «Məhkəmələrdə istifadə olunan və hüququ normaları müəyyən edən dord müjdəçinin şəhadətlərinin təhlili» adlı kitabı yazır. Onun üçün əlçatan olan bütün məlumatları yığıb dərin aparşdırma aparandan sonra, Qrinlif belə bir nəticəyə gəlir ki, əgər faktlara obyektiv yanaşsaq, onlar özləri özlərini sübuta yetirir. O yazır: «Əgər Məsih ölülərdən dirilməsəydi, həvarilərin təbliğ etdikləri həqiqətə bu qədər inadkarlıqla arxalanmaları mümkün olmazdı».[12]

«Bütün bunlar, əlbəttə ki, yaxşıdır, — deyə bloknotumda qeydlər apardıqdan sonra kitabı bir tərəfə çəkib özlüyümdə düşündüm. Heç kəs şübhə etmir ki, doktor Qrinlif böyük mütəfəkkir olub. — Amma o və ya digər insan necə əmin edə bilər ki, yalnız ən son mərhələdə həqiqət ona açılıb?»

Mən qəlyanaltı etmək üçün kitabxananın yanında olan kafeteriyaya keçdim. Və şüşəli vitrinə qoyulmuş Quttenberqin 1455-ci ilə məxsus Müqəddəs Kitabının yanından ötüb keçdim. Latın mətni mənim üçün başadüşülən olmasa da, mən gözümü onun səhifələrindən ayıra bilmirdim. Suallar ildırım kimi beynimdən ötüb keçirdi. Hər halda həqiqət varmı? Və onu necəsə tapmaq olarmı?

Oksford və Kembricdə beş gün keçirtdikdən sonra, mən qatarla şimala — Mançesterə getməklə yüz iyirmi beş mil məsafə qət etdim. Mən daha bir vədimi yerinə yetirməli idim. Mançesterə gəlmişkən ilk növbədə Con Rayland universitetinin kitabxanasının yerləşdiyi Oksford-stritin harada yerləşməsi ilə maraqlandım. Kitabxananın mühafizəçisi o qədər lütfkar idi ki, məni mister Kobbun görməyim üçün məsləhət bildiyi, Yəhyanın Müjdəsindən fraqment yerləşən güzgülü vitrinin yanına kimi ötürdü. İkinci əsrin əvvəllərinə aid olan bu fraqment özündə həvari Yəhya tərəfindən yazılan «İsanın sevdiyi şagirdlər» (Yəhya 21:7) sözlərini qoruyub saxlamışdır.

Yunan dilində mətnin yanında onun tərcüməsi var idi:

Bu tərcüməni oxumağım üçün cəmi yarım dəqiqə vaxt keçdi. Lakin bir saat artıq vaxt keçməsinə və muzeyin bağlanma vaxtının gəlib çatmasına baxmayaraq, mən hələ də bu şüşə vitrinin qarşısında dayanmışdım. Sanki ağır bir yük çiynimin üzərinə çökmüş, məni addım atmağa qoymurdu. Məni virtinin yanına gətirən həmin mühafizəçi yenidən mənə yaxınlaşdı, qolumdan tutaraq sakitcə məni çıxışa tərəf yönəltdi.

Tez-bazar qəlyanaltı edib növbəti bir neçə saatı Mançesterin küçələrində fikirləşə-fikirləşə dolaşmaqla keçirdim. Mən fikirləşirdim ki, Kelloq kollecində olan məsihçi tələbələrlə mənim aramda baş verən Məsihin dirilməsi barədə mübahisə daha ciddi məsələyə çevrilir.

«Yaxşı, sən nəyi sübut etməyə çalışırsan?» — müqəddəs Peter meydanından keçərək qaldığım tələbə yataqxanasına doğru gedən yolda öz-özümə sual verdim. Yağış damcılamağa başladı və ətrafı zəif duman bürüdü və bu, cənnəti təsvir yaratdı. Plaşımın yaxalığını qaldırararq əlimi cibimə saldım.

Düşüncələrim məni valideynlərimlə və kiçik qardaşımla münasibətdə ağrılı ayrılıqdan sonra taxıl anbarında gizləndiyim, kiçik evimizin təpənin yanına yerini dəyişdiyi vaxtlara apardı. O vaxtlar mən Allahı lənətləmiş və ömrümün sonuna kimi Onun düşməni olacağıma söz vermişdim. Bəxtimə yazılan bu fəlakətdən özüm üçün belə bir nəticə çıxartmışdım: əgər bu dünyada, hətta hansısa bir İlahi Güc varsa belə (istəsəniz onu Allah da adlandıra bilərsiz), onda O, insanların əzab-əziyyət çəkdiyini seyr edərək vəhşicəsinə zövq alır. On bir yaşımda mən Allahın mənim həyatımda hansısa bir yer tutmaq hüququndan imtina etdim. Yeniyetməlik dövrümdə isə kimsə yanımda açıqcasına Allahla münasibəti haqqında danışardısa, onu ağılsız hesab edərdim. Mən onların Allahı ilə heç bir əlaqədə olmaq istəmirdim. Onların Rəbbi və Xilaskarı qətiyyən mənə lazım deyildi. Elə həmin ana qədər. Böyüyüb boya-başa çatdığım evdən min kilometrlərlə uzaq məsafədə, özbaşına yaşadığım bir vaxtlarda hansısa bir şəkildə mənim inadkarlığıma baxmayaraq, birdən hiss etdim ki, Kelloq kollecindəki məsihçilərin Allahı mənə əvvəl göründüyündən daha realdır. Lakin məni təəccübləndirən belə fikir ağlıma gəldi ki, birdən O, mənimlə də maraqlanar. Ağlını başına yığ!

Həvarinin sözləri daxilimdəki səssizliyi pozaraq səslənirdi: «Həqiqətdən olan hər kəs Mənim səsimə qulaq asar». Bəlkə, mən də neçə yüzillərdən sonra mənə səslənən Onun səsini eşitməyə başlayıram? Öz-özümə gülərək dedim: «Hə, Coş, orduda başına dəyən borudan sonra sənin beynin birtərəfli işləyir».

Nə deyirəm, Fransaya getmək vaxtı gəlib çatdı. Ola bilsin ki, mənim sualımın cavabı məni orada gözləyirdi.

Payızda Kelloq kollecində dərslər başlayanda mən bütün ciddi cəhdlərimi sərf etməli oldum ki, əvvəlki qayğısız Coş Makdauell obrazını — tələbə dəstəbaşısı və ikinci kursda keçirilən bütün yığıncaqların mütləq iştirakçısı obrazını qoruyub saxlayım. Bu semestrdə yazdığım ilk kurs işim belə adlanırdı: «Miçiqan ştatı borclardan necə xilas ola bilər». Mənim kurs işimdə ştatın rəhbərlərinə çağırış vardı. Bu çağırış Yuxarı Yarımadanı Viskonsin ştatına satmaq və Miçiqan ştatının paytaxtı Lansinqdə fahişəliyi leqallaşdıraraq münasib vergiyə cəlb etməkdən ibarət idi. Mənim statistikam göstərirdi ki, torpağın satılmasından gələn pul vəsaiti və fahişəliyin leqallaşmasından əldə olunan vergi mənfəəti Miçiqanu borc çuxurundan çıxara bilər. Bu işimə görə müəllim məni ən yüksək balla qiymətləndirmişdi!

Yenə də bu riyakarlığıma və ötkəmliyimə baxmayaraq, necəsə yaşamaq lazım gəlirdi. Açıq aydın görürdüm ki, ürəyim parçalanır, mən ikiüzlülük edirəm. Dostlarımın gözlərindən yayınıb məsihçi tələbələrlə onların imanı haqqında danışmağa başlayırdım. Mən o dəqiqə onların diqqətinə çatdırırdım ki, bu maraq sadəcə elə belədir. Lakin indi isə onlardan daha çox bildiyimə görə elə olurdu ki, öz suallarıma özüm cavab verirdim. Bəzən isə, hətta məsihçi qruplarla birlikdə məbədə də gedirdim. Amma buna baxmayaraq, yenə də özümü məbəddəki tövbədən və məsihçiliyi açıq-aşkar qəbul etməkdən qoruyurdum. Mən də onlar kimi iman etmək istəyirdim, amma ağlım mənə məsihçilikdən taun xəstəliyi kimi qaçıb uzaqlaşmağı təlqin edirdi. Mənə elə gəlirdi ki, uşaqlıq və yeniyetməlik dövrümdə ilahi müdaxilədən məhrum qalmışam. Bu dəfə isə ilahi müdaxilə səbəbindən öz gələcəyimi başlı-başına buraxmaq fikrində deyildim.

Bir dəfə cümə günü kollecin həyətində məni çağırdıqlarını eşitdim:

— Ey, Coş! — Bunlar mənim dostlarım Sem Kollinz və Dyu Lonqvort idi. — İşlərin necədir, ustad? Bu gün axşamkı şənliyə səni gözləyək? — deyə Sem soruşdu.

— Hansı şənliyə? — deyə mən soruşdum.

— Leyk-Xausdəki! Sənin yaddaşın tamam xarab olub nədir?

— Birinci kursdakı bütün gözəlçələr yığışacaq! — Dyu gözlərini qıyaraq əlavə etdi. — Belə ki, seçim çox olacaq!

— Yox... mən pas. Bu gün görüşüm var.

— Elə isə birlikdə gəlin! — Sem dedi. — Adam nə qədər çox olsa, bir o qədər şənlik olar.

— Bəs bu qəşəng qız kimdir? Birinci dəfədir onun haqqında eşidirəm! — deyə Dyu söz atdı. — demək, səni də xamladılar?

Mən iki dostumun üzünə baxa-baxa dedim:

— Onun adı Linndir. — Sem və Dyu sakit halda davam etməyimi gözlədilər.

— Yaxşı, mən gedim, — dedim. — Dərsə gecikirəm.

— Ey, ustad, bir dayan görüm, hara belə qaçırsan? — Sem ardımca gəldi. — De görüm, doğrudan da sən öz qızınla məbəddə tanış olmusan? Mənim qulağıma belə söhbətlər gəlib çatıb.

— Bunu sənə kim deyib?

— Sağsağan quyruğunda gətirib, dostum. Bilirsən, daha nələr danışırlar?

— Daha nə?

— Ən bərk gedən qızlar elə məbədə gedənlərdir.

— Elə isə mən də ora gedim! — Dyu əlavə etdi. — Oradakı seanslar hansı günlərdir?

Sem qəzəbli halda Dyuya tərəf döndü:

— Bu, sənin üçün kinoteatr deyil, axmaq! Sən məgər, əvvəllər heç məbədə getməmisən?

— Əslində getmişəm, — deyə Dyu incimiş halda cavab verdi. — Amma heç yadımda deyil axırıncı dəfə nə vaxt olmuşam orada.

Sem yalnız başını yırğaladı:

Yaxşı de görüm, bu məbəd haradadır? — deyə o, yenidən soruşdu. Onlar addım atmağıma imkan verməyərək məni sorğu-suala tutmuşdular.

— Faktorivilldə.

— Faktorivilldə? — Sem və Dyu anlaqsız nəzərlərə üzümə baxdılar. — Bu, haradadır belə?

— Xəritədən tapın, — deyə döndüm və onlardan uzaqlaşmaq üçün addımlarımı artırmağa başladım.

Əslində Faktorivill, Bettl-Krikdən iyirmi mil cənubda yerləşən Atenc şəhərinə gedən dolambac yolun adı idi. Ümumiyyətlə belə götürsək, şəhərin bu yerinin adını deməklə, mən Sem və Dyunu aldatmamışdım. 1800-cü illərdə bu yerlərdə, həqiqətən də, hansısa bir fabrik olmuş və ətrafında fabrik qəsəbəsi salınmışdı. Fabrik də, onunla birgə şəhər də çoxdan yoxa çıxmışdı. Onlardan sonra qalan isə küçələr və kiçik kənd kilsəsi olmuşdu.

Faktorivillidə yerləşən «Müqəddəs Kitab Kilsəsi»–nin pastorunun adı da qeyri-adi səslənirdi: Fey Loqan. Pastorun təxminən əlli yaşı olardı, xoş rəftarı ilə seçilirdi. Heç nəyə baxmayaraq, mənə qarşı səmimi münasibət göstərirdi.

Onun xidmətlərində olmaq doğrudan da mənim xoşuma gəlirdi. İndi, məsihçilik haqqında bütün biliklərə malik olduğum vaxtda tezliklə başa düşdüm ki, pastor Loqan hərtərəfli çox savadlı insandır. Mənim üçün, hətta maraqlı idi ki, nə üçün o, dünyanın ucqar bir yerində balaca bir kilsədə pastor olmağa necə qərar verib. Nəzərə alsaq ki, mən heç vaxt utancaq olmamışam, belə qərara gəldim ki, bir gün xidmət qurtardığı vaxt bu barədə elə onun özündən soruşum.

O, mənə həmin dəqiqə cavab vermədi. Kilsə bir qədər boşalmışdı, mən də adət etdiyim kimi, onu sonuncu tərk edənlərdən idim. Pastor Loqan, sanki kilsəni bağrına basırmış kimi, onun zalına nəzər saldı. Sadə bir Pəncərədən içəri düşən günəş şüaları kilsəninin bütün daxilini elə xoş və sakit bir görünüşə bürümüşdü ki. «Bilirsən, Coş, bu böyük dünyada hara gedirsən, get, hər yerdə sadə, gözə çarpmayan adamlar görəcəksən, — o dedi və onun baxışları yüngülləşdi, — bu adamlar balaca işlər görürlər, amma ki... bəzən bütün dünyanı dəyişirlər». O, kilsənin qapısını bağladı və biz pilləkənlərlə aşağı düşdük. Bu an mən pastor Loqana qarşı elə bir yaxınlıq duydum ki, bu yaxınlığı həmişə öz atama qarşı, ya da daha doğrusu, hər zaman arzusunda olduğum ataya qarşı duymaq istəmişdim. Bununla belə, Faktorivilldəki «Müqəddəs Kitab Kilsəsi»nə gəlməyimin başqa bir səbəbi də var idi.

İlk dəfə mən Linnlə Kelloq kollecindən olan məsihçi tələbələrin bir neçəsi ilə birlikdə növbəti xidmətə gəldiyim günlərin birində görüşmüşdüm. O, skamyanın digər tərəfində oturmuşdu. Mən ona diqqət yetirən kimi skamyaya ilişib yıxılmışdım. Burada isə tanış olmayan bir qız oturmuşdu. Mən başa düşdüm ki, o, tez və ya gec başını döndərəcək və məni görəcək. Və o məni gördüyü vaxt mən ona «nəzər» salmağa gecikmədim — gözlərimdə romantik-heyrət dolu nəzərlərlə, vanna otağının güzgüsündə bu baxışları bir neçə saat dalbadal məşq etmişdim. Tanışlığa davam etməyə hazırlaşırdım ki, qəflətən qızın yanında əyləşən yaşlı bir kişi gördüm. Kişi qabağa əyilərək acıqla gözlərini mənə zillədi. Qız atasına məxsus üzündəki ifadədən görünürdü ki, mənim əzilib-büzülməyim onun diqqətindən yayınmayıb.

Elə belə də oldu. Bu, Linnin atası, məbədin ağsaqqalı olan mister Merrik idi. Lakin biz Linnlə görüşməyə başlayanda, onun mənə qarşı münasibəti heyrət edəcək dərəcədə səbirli idi. Təbii ki, onun iki qardaşının daima məni izləməsi aşkar surətdə başa düşməyə imkan verirdi ki, onlar öz kiçik bacılarını sevirlər və bir kimsənin onu incitməsinə imkan verməzlər.

«Sem və Dyu, mən sizə həqiqəti söyləmədim», — deyə fikirləşə-fikirləşə tarixdən mühazirə keçəcəyimiz auditoriyaya daxil olaraq öz yerimi tutdum. Bəli, mənim Linn adlı yeni bir rəfiqəm var, amma həmin cümə günün axşamı mən onunla kilsəyə getməyə hazırlaşmırdım: Linn qonşu şəhərdə yaşayan xalasıqızıgildə qonaq qalmışdı. Mən bildim ki, bütün bazar günü onu görə bilməyəcəm. Həqiqət isə onda idi ki, artıq mənim tələbə şənliklərinə getməyə həvəsim qalmamışdı. Bu şənliklərdə tez və ya gec içki içilir və məni yalnız tayı-bərabəri olmayan tost deyən biri kimi görürdülər.

İndi isə bazar günləri mən Merriklərin evində olmağı üstün tuturdum — yalnız ona görə yox ki, Linnlə görüşüm, həm də ona görə ki, xanım Merrik tayı-bərabəri olmayan bir aşbaz idi. «Siz təsəvvür edə bilməzsiniz ki, tələbə yeməkxanasında yeməklər necə dəhşətli dərəcədə pis hazırlanır» deyə ikinci pors üçün boşqabımı ona uzadaraq həzin səslə dedim. Xanım Merrik isə birinci dəfədən də çox yemək tökərək boşqabı geri qaytardı və yalnız gülümsədi. Mən isə özümü elə göstərdim ki, mənim bu sırtıqlığımın qarşılığında mister Merrikin öz oğlanları ilə necə baxışdığını, sanki heç görmədim və tələm-tələsik yeməklə məşğul olmağa başladım. Elə bu vaxt Linnin bacılarından hansısa biri zarafat elədi və masa arxasında hamı qəhqəhə çəkdi. Bu, böyük, mehriban bir ailə idi və onlarda olanda mən həmişə sevinirdim.

Bu bazar günü isə Linn hələ də şəhərə gəlmədiyindən mən səhər xidmətinə getmədim. Və dostum — Bizim kollecdən olan riyaziyyat fakultəsinin tələbəsi Larri Maynorla axşam ibadətinə getdim. Biz xidmətə gecikdiyimizdən çıxışa yaxın yerdə oturmağı qərara aldıq. Elan olunduqdan və ilahi oxuyub qurtardıqdan sonra, pastor Loqan kafedraya yaxınlaşıb təbliğ etməyə başladı. Təbliğin mövzusu Lukanın Müjdəsindən İsa Məsihin çarmıxa çəkildiyi vaxt quldurun onu Öz Padşahlığında yad etməsindən bəhs edirdi. «Nə üçün pastor Loqan gözlərini məndən çəkmir? — deyə öz-özümə soruşdum. — Bəlkə, bu, mənə aiddir?»

«Odur ki, gəlin, birbaşa deyək, — elə bu vaxt pastor Loqan davam etdi, — Allahın xilası — intellektual tapşırıq deyil. Çünki Müqəddəs Kitabda qeyd olunur ki, “Allah isə müdrikləri utandırmaq üçün dünyanın ağılsız saydığı, güclüləri utandırmaq üçün dünyanın zəif saydığı, dünyanın dəyərli sayılanlarını heç etmək üçün dünyanın xor baxdığı əsilsiz və dəyərsiz sayılan kəsləri də seçdi ki, Allahın qarşısında heç bir insan öyünməsin.» (1 Korinfililərə 1:27). Mənə elə gəldi ki, o, düz mənə baxır və sözlərini təsdiqləmək üçün başını tərpədir: «Belə olan halda, biz necə xilas ola bilərik?» O, Müqəddəs Kitabın səhifələrini çevirdi və Romalılara məktubdan 10:9, 10-nu oxudu: «Əgər sən İsanın Rəbb olduğunu dilinlə iqrar edib Allahın Onu ölülər arasından diriltdiyinə ürəkdən inansan, xilas olacaqsan. Çünki insan ürəkdən iman etməklə saleh sayılır və dili ilə iqrar etməklə xilas olur»

Alnımı tər damcıları bürüdü. «Yaxşı, mənə deyin görüm, dostlar, — pastor Loqan sözünə davam elədi, — sizin yeriniz bu gün haradadır? İsa Məsihi Rəbb kimi qəbul etmisinizmi? Onun dirilməsinə inanırsınızmı? Və, əgər həqiqətən də, iman edirsinizsə, tövbə etməyə hazırsınızmı? Gəlin, diqqətlə baxaq, tövbə dedikdə nə nəzərdə tutulur...»

Pastor Loqanın təbliği bir qədər çəkdi, sonra o adamları Məsihi ürəklərinə qəbul etmək üçün yanına çağırdı. Mən başa düşdüm ki, bu çağırışa cavab verməliyəm, amma hec cürə yerimdən tərpənə bilmədim, skamyamda elə oturmuşdum ki, sanki məni ora yapışdırmışdılar. Mən əvvəllər də bu dəvəti eşitmişdim, lakin köhnə dostlarımı itirmək və intellektual şəkildə özünü intihar etmək qorxusu, sanki məni tutub saxlayırdı.

Qəlbimin dərinliyində çox istəyirdim ki, bu çağırışa cavab verim. Mən girişə doğru qaçmaq və hələ yayda Avropada ikən etməli olduğum kimi davranmaq istəyirdim. Orada mən həqiqəti tapmışdım, lakin bu həqiqəti bütün həyatıma qəbul etmək əvəzinə hər şeyi ləngitmişdim.

Pastor Loqan Yeremiyanın kitabından 31:3-ü «Rəbb uzaqdan mənə görünüb dedi: «Səni əbədi bir məhəbbətlə sevdim, Buna görə də sevgi ilə Səni Özümə tərəf çəkdim»» oxuyaraq öz çığırışını bir daha təkrar etdi. O, Müqəddəs Kitabdan gözlərini ayırıb ağuşunu açdı: «Müqəddəs Ruh deyir: «Gəl». O, səni necə varsansa, elə də dəvət edir. İndi Məsihin yanına gəl. Elə indi gəl».

Qəflətən heç vaxt ağlıma gəlməyən bir fikir beynimdə fırlanmağa başladı: əgər İsa Məsihin çarmıxda öldüyü gün mən yer üzündə mövcud olan yeganə insan olsaydım, O, yenə də mənim əvəzimə ölərdimi? O, yenə də əlini mənə uzadıb həyatını məndən ötrü qurban verərdi? Axı, nə üçün? Nə üçün Allah bunu etdi? Nə üçün mən Ona lazımam? Nəyə görə O, mən günahlı ikən və günahda yaşayarkən belə bir sevgi izhar etdi?

Mənim həyəcanımı hiss edən Larri mənə tərəf çöndü: «İstəyirsən, səcdəgaha birlikdə gedək?» Və onun sualı məhz mənə lazım olan həmin təkan oldu. Güllə kimi yerimdən atıldım, səcdəgaha tərəf üz tutdum. Loqanın qarşısında durduğum vaxt, onun mənə baxdığı baxışları heç vaxt unutmaram. O, mənim ovcumu öz ovcunun içinə alaraq heç bir şərt qoymadan məni qəbul elədi. Mən özümü sonda evə qayıdan itmiş oğul kimi hiss edirdim. Biz birlikdə dua etdik, sonra isə bir neçə saat ərzində məsihçi olmaq barədə danışdıq. Və bu söhbətimiz bu mürdik və həqiqi imanlı insanın uzun, eyni zamanda da xeyir-dualı şagirdliyinin əsası oldu.

Nəhayət, məbəddən çıxdığım vaxt artıq qaranlıq düşmüşdü. Maşınıma tərəf gedərək gecənin soyuq havasını ciyərlərimə cəkmək üçün bir anlığa ayaq saxladım. Mən özümü, sanki səhrada susuzluqdan yanan və sonda bərəkətli vahəyə gedib çıxan yolu tapmış səyyah kimi hiss edirdim. Mən nə deyəcəyimi, yaxud da kimə minnətdarlıq edəcəyimi bilmirdim. Mən sadəcə olaraq, bu sudan içmək, içmək istəyirdim. İsti duzlu damcılar yanaqlarımdan süzülə-süzülə mən aya baxıb gülümsədim. Allahdan daş ürəyimə görə məni bağışlamasını istədim, elə bu vaxt hansısa bir sirli və ağlasığmaz dərəcədə Onun hüzurunu, Onun istiliyini və bağışlanmasını hiss etdim.

Mənim həyatım həmişəlik dəyişdi.

Və mənim ən böyük arzum bu idi ki, bu an əbədiyyən davam etsin.

Uitonda məni üçüncü kursa keçirtdilər. Mən dərslərə 1960-cı ilin payızında başladım. Elə bu vaxt həmin kollecin yüzilliyi qeyd olunurdu. Mənim dərs proqramıma iqtisadiyyat, tarix, hüquq və dövlət, ingilis dili, ilahiyyat daxil idi. Bir tərəfdən dərslər, digər tərəfdən isə yarımgünlük iş bütün vaxtımı aldığından, Miçiqana Linnə zəng edib danışmaq üçün çox böyük çətinliklə vaxt ayıra bilirdim. Bütün bunlara baxmayaraq, mən çox xoşbəxt idim və gələcəyə böyük ümidlərlə baxırdım.

1961-ci ilin yanvarında Con F. Kennedi Birləşmiş Ştatların otuz beşinci prezidenti seçildi. Öz inaqurasiya məktubunda o, dünyanın bütün xalqlarını insanlığın ümumi düşməni — kasıbçılıqla, vəhşiliklə, xəstəliklə və müharibənin özü ilə mübarizə etməyə çağırırdı. Bəli, mən bu xeyirxah çağırışı dəstəkləsəm də, eyni zamanda başa düşürdüm ki, Məsihin bütün dünyaya yönələn Xöş Müjdəsi olmadan bu məqsədə nail olmaq mümkün deyil.[13]

Mənim dərslərə qarşı çalışqanlığım zəifləmədi və həmişəki kimi qətiyyətlə hüquqşünas olmaq istəyirdim. Uitondakı dərslər məndə tədricən qrammatikanı və nitq mədəniyyətini, təhqiqat aparmaq və öz fikirlərini yazılı şəkildə ifadə etmək bacarığını mükəməlləşdirmişdir. Hətta kolleci bitirəndən sonra, hüquqşünaslıq üzrə təhsilimi davam etdirməyim üçün pul ödəmək təklifi ilə yanıma iki məsihçi biznesmen gəlmişdi.

Qış uzun çəkdi. Mənə elə gəlirdi ki, sanki Allah da, həyatın özü də mənim tərəfimdədir.

Elə bu vaxt ağlıma gəlməyən bir hadisə baş verdi.

Və budur, mən həmin dəmiryolu keçidində idim. Mən radionu dinlədiyim vaxt yük maşını böyük sürətlə mənə elə çırpıldı ki, avtomobilim çevrildi və dəmir relslərin üzərinə tulladı. Şübhə etmirəm ki, qatarın maşinisti baş verənləri görə bildi. Hətta görmüş olsaydı belə, çətin ki, buna reaksiya verə bilərdi.

Bu da son. İndi öləcəm.

Mənim maşınımla sürətlə gedən qatarın arasında bir anlıq məsafə var idi. Bir-iki santimetr də yaxın olsaydım, həyatımla vidalaşacaqdım. Sonra məlum oldu ki, pikapın sürücüsü sərxoş imiş.

Zərbə məni elə sürətlə arxaya atdı ki, sürücünün oturacağını saxlayan dəmir iyirmi santimetr qabağa əyilmişdi. Bizi çoxlu sayda hadisə şahidləri dövrəyə aldı. Yol polisi gəlib ifadəni aldıqdan sonra, halıma acıyan tanımadığım bir adam məni yataqxanaya apardı.

Ünvana çatanda, maşından düşdüyüm vaxt həmin adam məndən soruşdu: «Əminsən ki, sən yaxşısan?» Həmin anda mənə elə gəldi ki, hadisəni kiçik yara və şokla ötüşdürmüşəm. Lakin ertəsi gün huşumu itirdiyim vaxt təcili yardımla məni xəstəxanaya çatdırdılar. Məlum oldu ki, ciddi xəsarətlər almışam: maşınının oturacağında başaltı olmadığı üçün başım zərbə ilə arxaya itələnmışdi. Bu səbəbdən boynumdakı və belimin yuxarı hissəsindəki bağlar qırılmışdı.

Ağrı dözülməz idi.

Dörd günlük intensiv müalicədən sonra mən xəstəxanada daha on gün keçirməli oldum. Bir gün səhər həkim mənə xəbər verdi ki, məni xəstəxanadan çıxardıb evə yazıblar və müalicəmi evdə davam etdirməli olacam.

— Görünür, bu, bir qədər uzun prosesdir, — o dedi. — Odur ki, evdə sizə daha yaxşı olacaq.

İlk baxışdan bu, tamamilə ağlabatan görünürdü, amma heç əmin deyildim ki, həkim mənim evimin nə halda olduğunu görsəydi, məni evə göndərərdimi? Çox güman ki, həkim onun təklifinin məni necə təşvişə saldığını hiss elədi:

— Atanız sizin qayğınıza lazımi qaydada qalmaq üçün xəstə baxıcısı tutacağını vəd edib.

— Siz mənim atamla danışmısınız?

— Bəli, biz hər şey haqqında danışmışıq.

Düşünürdüm ki, mənə üz verən bu hadisədən sonra heç kəs onu axtarıb tapa bilməz.

Həkim çarpayımın yanında əyləşdi:

— Biz onunla bir neçə gün əvvəl danışmışıq.

Mənə yalnız nəfəs almaq qalırdı:

— Mənə deyin görüm, mən neçə gün evdə qalmalı olacağam?

— Düşünürəm ki, üç həftə, bəlkə də, dörd həftə. Baxaq görək, vəziyyət necə olacaq.

— Bəs mənim dərslərim necə olsun? Mənim imtahanlarıma az vaxt qalıb.

— Zənnimcə, artıq sizin kollecin rəhbərliyi bu məsələni həll edib. İndi isə siz yalnız tezliklə sağalıb ayağa qalxmaq barədə düşünməlisiniz. Bunun üçünsə, mütləq yataq şəraitində olmaq lazımdır.

Lakin məni inanadırmaq o qədər də asan deyildi:

— Bəs mən evə necə gedib çıxacam?

— Təcili yardım maşını aparacaq.

— Yunion-sitiyə kimi? Həkim, axı, bu, iki yüz kilometrdən çox bir yoldur!

Nahardan sonra yola düşürsüz. Sizi xərəyə uzandırıb necə lazımdır bağlayacaqlar ki, birdən yolda silkələnməyəsiniz. Həkim əli ilə çiynimə toxundu və mən elə gərildim ki, boynum ağrımağa başladı.

— Düşünmə ki, sənin vəziyyətini lazımi qədər düzgün qiymətləndirmirəm, — deyə həkim əlavə etdi, — amma sən bir sına... hətta bilmirəm bunu necə deyim... elə hesab et ki, planlaşdırmadığın bir tətilə çıxırsan. Hə, buna nə deyirsən?

— Yaxşısı budur, bu barədə heç düşünməyim.

Həkim mənim sonuncu fikrimi eşitsə də, onu heç cür inkar eləmədi. O, digər xəstələrə baş çəkməli idi və buna görə də demək olar ki, qapıdan çıxırdı. Mən gözlərimi tavana zilləmişdim. İndi ona nə isə olacaq deyə hiss edən bir epileptik xəstəsi kimi, gözəl başa düşürdüm ki, evə getmək mənim üçün nə deməkdir. Lakin nəyisə dəyişmək gücündə deyildim. Keçmişin bir-birindən ağır səhnələri yaddaşımda canlanmağa başladı. Mən anamın göz yaşlarını gördüm, döyülməyə qarşı çıxan zəif səsini eşitdim. Mən o vaxtlarda olduğu kimi atamın boynunu necə sıxdığımı, dəfələrlə unitaza necə soxduğumu, su boçkasından tökülən suyun səsini, məni atamdan ayıran polisin güclü əllərini və atamın qan qarışıq su tüpürməsini xatırladım.

Mən dua etməyə cəhd etdim. Xoşbəxtlikdən indi dərk edirdim ki, İsa Məsih sağdır və məni eşidir. Hər halda, Onunla söhbət acı və çaşdırcı deyildi. O, mənim dostum və təsəlliverənim idi. Tədricən sakitləşdim və baş verənlərə başqa bir nöqteyi-nəzərdən baxmağa çalışdım.

Hər şeydən öncə yadıma saldım ki, mən atamla ümumi bir dil tapa bilmişəm. Mən artıq ona qarşı nifrət etmirdim və hətta bəzi vəziyyətlərdə ona qarşı olan davranışıma görə vicdan əzabı çəkirdim. Hər halda, bu, mənə çətinliklə də olsa, nail olduğum barışığı xatırladırdı. Mən evə getmək istəmirdim. Ev bu dünyada olmaq istədiyim ən axırıncı-yer idi.

Həkim nahar etməyi yadıma salsa da, mənim heç iştaham yox idi. Tələbə yataqxanasında otaq yoldaşım olan Dik Pyernel xəstəxanaya gəlmişkən mənə də baş çəkmişdi. Mən ona artıq evdə sağalacağımı demişdim.

— Hə, sənin bəxtin gətirib! — o dedi.

— Nəyə əsasən deyirsən ki, bəxtim gətirib?

— Necə məgər ev yeməyi, öz çarpayın, köhnə dostlar.

— Hə, əgər bu tərəfdən baxsaq, onda demək olar ki, mənim bəxtim gətirib.

Mən nə Dikin, nə də ki, Uitiondakı başqa bir dostumun ev şəraitində mənim həyatımın necə görsəndiyini bilməsini istəmirdim. Elə bu vaxt təcili yardımdan iki sanitar əllərində xərəklə otağa daxil oldu. Onların uniforması qara rəngdə idi, ola bilsin ki, tünd rəngli geyimin təzadından idi, sanitarların üzləri mənə solğun göründü. Hətta mən gözlənilmədən səksəndim də. Onlardan biri hündürboylu, digəri isə ondan boyca bir az alçaq idi, lakin hər ikisinin üzündə kədərli ifadə oxunurdu.

— Ey, uşaqlar, siz təsadüfən dəfn şirkətindən gəlməmisiniz? — deyə onlarla zarafat etmək istədim. — Məni hara aparırsız?

Lakin görünür ki, mənim zarafatım sanitarlarda heç bir təəssürat yaratmadı, xüsusilə danışmağa təhrik etmədi. Dinməz-söyləməz məni əl arabasına otuzdurub kəməri bağladılar xəstəxananın dəhlizi ilə apardılar. Dik tələm-tələsik mənimlə sağollaşamağa başladı:

— Tezliklə görüşərik, Coş! — sağollaşarkən əlini yellədi. — Biz sənin üçün dua edəcəyik, dostum!

Mən də əlimi qaldırdım ki, cavabında ona əl yelləyim, lakin nə əlimi nə də ki, ayağımı tərpədə bilmədim. Tavanda olan lampalar əks səmtə gedirdi, iki sanitar isə məni xərək üzərində təcili yardımın qəbul otağından qapıya doğru aparırdılar. Orada bizi maşın gözləyirdi. Bu, narıncı rəngə boyanmış girşi rahat olan bir «kadillak» idi.

Boyca kiçik olan sanitar təcili yardım maşınının salonunda mənim yanımda oturdu.

— Mənim adım Qanterdir, — deyə o, özünü təqdim elədi.

Mən fikir verdim ki, o, təngnəfəs olub.

— Sizdə hər şey qaydasındadır? — deyə mən soruşdum və düşündüm ki, xərəkdə uzanmağı ona təklif edərək böyük məmnuniyyətlə onunla yerimi dəyişərdim.

— Ürəyim sözümə baxmır, — o, üzündə xüsusi bir ifadə olmadan dedi.

— Ona nə olub ki? — deyə soruşdum.

— Mənim nasosum qanı lazım olduğu kimi vurmur. Həkim demişdir ki, bu xəstəliyin, hətta öz adı da var — nəsə qəribə səslənən bir sözdür, amma mən özlüyümdə onu «nəbzi itirmə xəstəliyi» adlandırıram.

— Necə məgər, nəbz itir?

Qanter başını yelləyərək ovcunu yuxarı olmaqla əlini irəli uzatdı:

— Burada nəbz yoxdur, — dedi və ayağını bir az qaldırdı — və burada da nəbz yoxdur.

— Sən əməlli başlı nadir tapıntısan, Qanter. Yeriyən eksponatsan, — deyə mən əlavə etdim.

Qanter həmin monoton səslə öz xəstəliklərini saymaqda davam edirdi:

— Sol gözümlə heç görmürəm, sağ gözümdə isə ağ nöqtələr var. Üstəlik başgicəllənmə... huşunu itirmə... başağrısı...

— Bütün bunlarla yanaşı hələ işinizin öhdəsindən gələ də bilirsiz?

Qanter dodaqlarını büzdü:

— Az qala üç dəfə o dünyanı görüb gəlmişəm. Hər dəfəsində də kəfəni yırtmışam.

— Düşünürəm ki, sanitarın işi üçün bu, ən yaxşı tövsiyədir.

Qanter qəhqəhə çəkdi. Nə deyim ki, pis deyildi. Hələ qarşımızda gediləsi uzun yol vardı.

Evə qayıdışımın ilk həftəsi, özünün ev mətbəxi ilə məşhur olan Makreya restoranında səhər yeməyi yeməyimizlə başladı. Hündür təpə kimi yığılmış blinçikləri yeyib qurtarmağıma az qalmış atamı salamlayan tanış bir səs eşitdim: «Sabahın xeyir, Uilmot. Çoxdandır görüşmürük!»

Dönüb baxanda atamın dostlarından biri olan Sent-Cozep-stritdə avtotəmirin sahibi cənab Ostinin yanımızda dayandığını gördüm.

— Sizin yanınızda əyləşmək olarmı? — cənab Ostin soruşdu.

Atam əyləşdiyi balaca divanda bir tərəfə çəkilərək onun üçün yer hazırlayaraq dedi:

— Əlbəttə. Siz tanışsınız? Bu, Coşdur.

— Əlbəttə, tanışıq, — deyə cənab Ostin stolun üzərindən əlini mənə tərəf uzatdı. — Yay tətilinə gəlmisən?

— Bəli, cənab. Üçüncü kursu yenicə qurtarmışam.

— Dogru edirsən. Məncə, təhsil lazımlı məsələdir. — cənab Ostin dedi. — Uilmot, əvvəlki kimi oğlunla birlikdə işləyirsən?

— Ehtiyac yoxdur. Fermada indi elə də çox iş yoxdur. Həm də ki, Cırtdan hər şeyin öhdəsindən yaxşı gəlir.

— Hə, məlumatım var, — deyə cənab Ostin yenidən mənə müraciət etdi: — Oğlum, işləmək istəyirsən? Mənə bacarıqlı mexanik lazımdır.

— Minnətdaram, cənab Ostin, öz firmamın işini güclə çatdırıram.

— Nə firmadır o?

— «İlk rəngləmə firması», — deyə atam mənim əvəzimə cavab verdi. — İndi bütöv bir briqada ona işləyir. Çox hissəsi də ağıl dəryası olan tələbələrdən ibarət gənclərdir.

Cənab Ostinin şübhəli təbəssümü nəzərimdən qaçmadı:

— Mənə gəlincə, bu eynəkli yalançıların heç birini işə götürməzdim.

— Nəyə görə? — mən maraqlandım.

— Çox ağıllıdırlar. Onlara söz demək olmur.

— Cənab Ostin, amma siz mənə iş təklif etdiniz.

— Bax, görürsən? — cənab Ostin əlini yelləyərək atama müraciət etdi.- Bəs mən nə deyirəm, belə hazırcavabdırlar.

Biz üçümüz də onun zarafatına gülüşdük. Həmin vaxt ofisiant qız bizim stola yaxınılaşaraq menyunu təklif etdi:

— Yenə kofe istəyirsiniz, cənab Ostin?

— Əlbəttə, — o, fincanı kofe süzməsi üçün uzadaraq cavab verdi. — Sən isə pis görünmürsən, Uilmot. Heç pis görünmürsən. Bəs indi səninlə yaşayan o xanım hanı?

Atam tez mənə baxdı:

— O, indi takomdadır. İyulun birinci yarısında qayıdacaq.

— Sən kimin haqqında danışırsan, ata? O, kimdir? — deyə mən soruşdum.

— Berta. Berta Simpkins. Mən onun haqqında sənə sonra ətraflı danışacağam.

— Mütləq danışarsan, — başımı yırğalaya-yırğalaya dedim.

Həmin vaxt cənab Ostin fikirli-fikirli öz kofesini qaşıqla qarışdıraraq dedi:

— Uilmot, sən nədənsə daha «Daffi»yə baxmırsan.

— Mənim indi başqa və daha yaxşı məşğuliyyətlərim yaranıb, Frenk.

— Bəli-bəli, mən artıq xəbərdaram.

— Və bu, hələ hamısı deyil, — deyə atam davam etdi.

— Bu haqda da artıq mənə xəbər çatdırıblar, — cənab Ostin dodaqlarını büzərək cavab verdi.

— Frenk, neçə vaxtdır səninlə tanışıq?

Cənab Ostin kofedən bir qurtum içərək:

— Səhv etmirəmsə, iyirmi ildən çoxdur. Mən, hətta onun dünyaya gəldiyi günü də xatırlayıram, — cənab Ostin mənə tərəf işarə edərək dedi. — Həmin gecə sənin atan «Daffi»də hamını siqaretə qonaq etdi.

— Mənim doğum günümdə dostlarına siqaret qonaqlığı verdi? — deyə mən təkrar soruşdum.

— Özü də elə-beləsi ilə yox, əsl Havana siqareti ilə, — Cənab Ostin atama söz deməyə imkan verməyərək dedi. — Həm də hamını içkiyə, kim istəyir üç dəfə, hətta dörd dəfə qonaq etdi, bax belə!

— Hər şeyin belə olduğuna şübhə etmirəm, — atam dedi, — Amma Frenk sənə bunu demək istəyirəm: əgər indi sizlərdən hər birinizə bir şey təklif etməli olsam, bu, ancaq İsa Məsih ola bilər. O, mənim həyatımı tanınmayacaq dərəcədə dəyişib. Buna görə də bax, ona — oğluma minnətdaram.

Cənab Ostin mənə tərəf baxaraq dedi:

— Aha, deməli, bütün günahlar ondadır.

— O, heç nədə günahkar deyil, — mən ağzımı açmamış atam dilləndi. — Tanrıya şükür olsun ki, oğlum vaxtında Rəbbi tapdı. Yoxsa, mən yenə də sərxoş vəziyyətdə şəhər xəndəklərində donuz kimi eşələnirdim.

— Mən zarafat etdim, Uilmot. — cənab Ostin dedi. — Şəhərdə hamı sənin haqqında danışır. Sənin yaxşı tərəfə dəyişilməyin haqqında danışırlar.

— Sən özün necə fikirləşirsən, Frenk? Budur, mən düz sənin qarşında oturmuşam. Mənim dəyişilməyim hiss olunur?

Cənab Ostin isə susaraq kofesindən bir qurtum içdi. Kənardan hiss olunurdu ki, onun bu suala cavab vermək fikri yoxdur. Atam da ondan əl çəkmək fikrində deyildi:

— Rəbb mənimlə etdiyini sənin üçün də edə bilər, Frenk. Məlumun olsun ki, Tanrının sevimliləri yoxdur. O, bizim hamımızı eyni sevir. O, çarmıxda mənə görə öldüyü kimi, sənə görə də ölüb.

Dostların baxışları qarşılaşdı. Atam susaraq fasilə verdi və sonra dedi:

— Frenk, nə üçün sən də elə indi Onun yanına gəlməyəsən?

Cənab Ostin bu sözləri eşitdikdə, hətta qızardı:

— Sən nə danışırsan? Burada, elə bu yerdə?

— Bəs nə? Lap əla yerdir, heç bir yerdən pis deyil.

— Yeri gəlmişkən, «Onun yanına gəlmək» dedikdə, nəyi nəzərdə tutduğunu izah et.

— Öz həyatını Ona ver. Öz ürəyinin açarlarını Ona ver. Onun yanına sevgi ilə gəl.

— Aman Tanrım, Uilmot! Bu nə sözlərdir? Yaxşısı budur sən onları məbəd üçün saxla!

— Frenk mən onları məbəd üçün saxlasam, çətin ki, sənə bu barədə danışmaq üçün bir də fürsət olacaq.

Gözlənilmədən ofisiant qız sifariş qəbul etmək üçün yenə də bizim stola yaxınlaşdı:

— Cənab Ostin, siz özünüz üçün nəsə seçdiniz?

O isə gözləri ilə mənə işarə edərək:

— Mənə də onlara gətirdiyinizdən gətirin, — dedi, — və eyni zamanda üçümüzün də hesabını gətirin.

— Frenk, sən nə edirsən... — atam etiraz etdi.

— Mən belə etmək istəyirəm, — cənab Ostin cavab verdi. — Nədir, etiraz edən var?

— Mənim tərəfimdən heç bir etiraz yoxdur, — nəhayət, mən də onların söhbətində nəsə demək qərarına gəldim.

Həmin səhər cənab Ostin İsa Məsihi qəbul etmək üçün dua etmədi, lakin atam Xoş Xəbər haqqında ona danışarkən diqqətlə qulaq asdığı hiss olunurdu. Yeməyi qurtardıqdan sonra biz çıxışa tərəf yollandıqda, oradakı adamlar bizi səslədilər və onların hər biri atamla danışmaq üçün və ya sadəcə onu salamlamaq üçün tələsirdilər. Kiçik şəhərlərdə xəbərlər tez yayılır. Əsas xəbər isə Uilmot Makdauelin indi tamamilə yeni insan olduğu idi.

Atamla birlikdə adamların arasında göründüyüm üçün nə vaxtsa belə şad olmağımı xatırlamıram. Şəhər əyyaşının oğlu olmağın necə dəhşətli bir vəziyyət olduğunu təsəvvür edə bilməzsiniz! Şəhərə gedib onu tapıb evə gətirmək üçün anam bir neçə dəfə məni evdən zorla çıxartmışdı. Elə vəziyyətlər olmuşdu ki, mən atamı tamamilə huşsuz vəziyyətdə tapmışdım. Uitondan olan tələbə komandasının tərkibində könüllülərlə birlikdə evsizlər üçün olan sığınacaqlarda xidmət etməkdən ötrü şəhərə gedəndə, Çikaqo xarabalıqlarında gördüyüm səfillər kimi, atamın küçə tinlərində eşələnən vaxtları da olmuşdu. Amma indi həyatımda ilk dəfə olaraq Uilmot Makdauellin oğlu olduğumdan qürur hissi duyurdum. O, Yunion-sitinin hörmətli adamı olmuşdu. Bəs necə? Axı, başqa adamlar da ondan nümunə götürərək yaxşılığa doğru dəyişmişdilər! Hələ öyrəndiyimə görə bu hadisə atamın Məsihdə olan yeni həyatından danışaraq baş çəkdiyi həbsxanalarda da eyni təəssürat yaradırdı.

Biz restorandan şəhərimizin günəş işığına qərq olmuş əsas küçəsinə çıxanda cənab Kobbanın şəxsi şəhadətin qüvvəsi haqqında dediyi sözlər yadıma düşdü. O deyirdi ki, Məsihin ardıcıllarının dəyişilmiş həyatları İsa Məsihin rəblərin Rəbbi və şahların Şahı olduğunu sübut edən ən güclü şəhadətlərdir. Mənim atam İsa Məsihin şagirdi oldu! Buna kim inana bilərdi?

Özüm üçün də gözlənilmədən bu sözləri dedim:

— Ata, mən səni sevirəm. Heç bir şərt olmadan, bəhanəsiz.

Atam dayanaraq bir qədər susdu. Sanki mənim dediklərimi özlüyündə təkrar etdi və nəhayət, dilləndi:

— Mən də səni sevirəm, oğlum.

Biz küçə ilə tələsmədən mənim maşınıma tərəf getdik.

— Mənə Berta haqqında danış, — deyə xahiş etdim.

— Berta haqqında?

— Hə, yaşadığın qadın haqqında. Yoxsa elə başa düşülər ki, mən hər şey haqqında ən axırda xəbər tuturam.

— Onun adı Berta Simpkinsdir. — atam dedi. — Biz gələn ay evlənməyə hazırlaşırıq.

— Nə? — deyərək, təəccübümü saxlaya bilmədim.

— Burada nə var ki? — atam bu sözləri hansı tonla deməyimi hiss etmədən dilləndi.

— Sən evlənməyə hazırlaşırsan?

— Hə. Sən nə fikirləşirsən?

Mən cavab vermədim. Mənə elə gəlir ki, bu sözləri deyərkən onun üzünü nurlandıran təbəssüm məni tutub saxladı. Evlənməyə hazırlaşır? Əlbəttə, mən ona xoşbəxtlik arzulayırdım, lakin buna baxmayaraq, həmin ziddiyyətli hisslər indi mənə rahatlıq vermirdi. Hansısa inciklik ürəyimdən, sanki təslim olmaq istəməyərək torpaqdan dəlib çıxan cücərti kimi qabarıb çıxmışdı. Deyəsən, o, anam haqqında, onun həyatını necə zəhərlədiyi və onu ailə xoşbəxtliyindən məhrum etdiyini tamamilə unudub... Və bütün bunlardan sonra o buna necə cürət edir..? Lakin mən bu fikirləri özümdə susdurmaq istəyirdim.

Yolun qalan hissəsini səssiz-səmirsiz getdik. Atam da birdən-birə susmağımın səbəbini öyrənməyə cəhd etmədi. Onu düşürdükdən sonra mən briqadamın ev rəngləmə işi ilə məşğul olduğu Atens şəhərciyinə getdim. Ağlımda öz sözlərim təkrarlanaraq gedirdim: Şərtsiz məhəbbət, — mən dönə-dönə təkrar edirdim, — bəhanəsiz. Biz atamla Makreya restoranından çıxdıqdan sonra tamamilə səmimi olaraq bu sözləri deməyimdən heç bir saat da keçməyib! Və budur, mənim səmimiyyətim sınağa düşdü.

«Məsihlə birlikdə çarmıxa çəkildim. — Həvari Paul deyirdi. — Artıq mən yaşamıram, Məsih məndə yaşayır» (Qalatiyalılara 2:19-a bax). Bəli, mən yaşayıb, nəfəs alırdım, lakin İsa Məsih məndə yaşayırdımı? Bəs nə vaxt mən də çarmıxda ölərək, Öz yolları ilə məni aparması üçün Rəbbə icazə verəcəyəm? Mən bu suallara cavab verə bilmirdim.

Gələn istirahət günü mən atamı Faktorivilledəki «Müqəddəs Məbəd»ə dəvət etdim. İbadətdən sonra isə Linn və onun ailəsi ilə tanış etdim.

— Mənim oğluma ərə getməyə hazırlaşırsınız? — bir qədər düşündükdən sonra o maraqlandı.

— Ata! — mən etirazla başımı yırğaladım. «Ağlına gələni danışır» sözü eynilə mənim atam kimilər haqqında deyilib.

— Bəs necə? Belə gözəl qız, həm də məbədə gəlir! Sənə daha nə lazımdır?

— Əslində, — Linn heç nə olmamış kimi dilləndi, — məncə, sizin oğlunuz mənim tanıdığım cavanlardan ən yaxşısıdır. Və bundan əlavə, onunla dost olmağım mənim üçün böyük şərəfdir.

— Görürsən! — atam Linnin də onu dəstəkləməyindən razı qalaraq uca səslə dedi. — Bəs mən nə deyirəm? O, özü də sənə ərə gəlməyə etiraz etmir.

— İcazənizlə biz gedək? — mən tələsik atamı məbəddən aparmaq üçün Linn və onun ailəsinə müraciət etdim.

— Biz hara gedirik, oğlum? — mən atamın dirsəyindən möhkəm tutaraq onu dayanacağa tərəf apardıqda o soruşdu.

— Haradasa açıq havada nahar edək, — mən qısaca cavab verdim.

— Əla! Xüsusən belə gözəl gündə

Günümüz həqiqətən də gözəl oldu. Ağaclar artıq yaşıllıqla örtülmüşdülər, günəş isə, sanki yumşaq buludlar arasından parlaq şüaları ilə bərq vururdu. Mən radionu qoşaraq sürücü oturacağına söykəndim:

— Ata, bilirsən, coxdandır hara getmək istəyirəm?

— Danış, mən diqqətlə sənə qulaq asıram.

— Anamın qəbri üstünə getmək istəyirəm. Mənimlə gedərsən?

— Əlbəttə, niyə getməyim?

— Bəs o, harada dəfn olunub?

— Nə danışırsan? Məgər xatırlamırsan?

Mən başımı yırğaladım:

— Xatırlamıram, ata. Orduda başımdan yaralananda yaddaşıma nəsə olub. Bir müddət məndə amneziya olmuşdu.

— Mən bunu bilmirdim.

— Mən bu barədə artıq sənə danışmışam! — mən inciyərək dedim.

— Deyəsən, məndə də amneziya olub, — atam sakit səslə bildirdi. — amma başqa səbəblərdən.

— Bir sözlə, o vaxt baş verənlərdən çoxunu xatırlamıram, — mən əlavə etdim. — Anamın dəfnindən isə tamamilə heç nə xatırlamıram. Ümumiyyətlə, heç nə.

— Eybi yox, gəl gedək. Dayanacaqdan çıxan kimi sağa tərəf dön, — atam göstəriş verdi.

On beş dəqiqədən sonra biz qəbirstanlığa çatdıq və maşından düşdük. Atam məni anamın adı yazılmış sadə başdaşısı olan qəbrin yanına apardı. Qəbirdə gül yox idi və ot basmışdı. Biz quşların civiltisini, bişmulanın və zoğalın çiçəkləyən budaqlarını tərpədən isti yay küləyinin həzin vıyıltısını dinləyərək səssizcə dayanmışdıq.

— Yəqin ki, mən buraya vaxtaşırı gəlməliydim, — atam dilləndi.

— Niyə? — mən soruşdum.

Atam mənim sualıma cavab vermədi.

— Səndən bir şey xahiş etmək istəyirəm, mənim növbəm çatanda məni də burada ananın yanında dəfn edərsən. — O, əyilib alaq otlarını qopararaq dedi.

— Bəs Berta?

— O, başa düşər, — atam sadəcə cavab verdi.

Qəbiri otlardan təmizləmək üçün mən atama kömək etdim. Bir həftədən sonra biz yenə gəldik və qəbir daşının yanına gül dəstəsi qoyduq.

Uiton kollecinin prezidenti, Birinci dünya müharibənin iştirakçısı və Ekvadorda keçua hindularının keçmiş missioneri doktor Reymond Edmen kollecdə ruhani atmosfer kimi, akademik atmosferin də yaxşı olmasının nə qədər vacib olduğunu hamıdan yaxşı bilirdi. O, bu vəzifəni tutan kimi tədris təqviminin ayrılmaz hissəsi olan «Ruhani güc həftəsi»ni təsis etmişdi. Mənim buraxılış kursum gəlib çatanda qarşıdakı həftənin əsas spikeri Uiton kollecinin məzunu və Merilend ştatının Betes şəhərindəki dördüncü presviterian məbədinin pastoru Riçard Xalverston idi.

— Siz, bu ölkənin gənclərinin ən parlaq və ən perspektivli nümayəndələrinin sıralarındasınız, — bu həftə ərzində özünün sonuncu çıxışı zamanı doktor Xalvertson bizə belə təntənəli sözlərlə müraciət etdi. — İtaətli olmaq istəyirsinizmi? Yeşaya 6-cı fəsildə oxuduğumuz kimi, Tanrının çağırışını eşitmək istəyirsinizmi?

Bu yaxınlarda açılmış «Edmen-çepel» zalına güclə yerləşmiş bütün tələbə korpusu nəfəsini içinə alaraq onun hər bir sözünü diqqətlə dinləyirdi. Mən auditoriyanın ortasında Dik Pernellə Frenk Kiferin yanında oturmuşdum. Doktor Xalverstonun bu sözü məni qorxutdu. Onun sözləri zınqırov zərbəsi kimi guruldayaraq tribunadan eşidilməyə davam edirdi.

— Bu gün bu zalda çağırışı mühəndis olanları görürəm. Sizin çağırışınız sizə məlumdur. Siz riyaziyyatı və fizikanı sevirsiniz. Hətta gecələr yuxuda da riyazi bərabərlikləri görürsünüz! Lakin siz bütün ənamlarınızı Onun ayaqları altına qoymağa hazırsınızmı? Bu gün mən burada həkimləri, ticarətçiləri, hüquqşünasları və siyasətçiləri, müəllimləri və musiqiçiləri görürəm. Dostlar, hansı sahəni seçməyiniz vacib deyil. Sizin öz ənamlarınızı qurbangaha gətirməyə hazır olmanız və razılığınız vacibdir. Yeşaya 6-cı fəsildə bizim üçün açılan Rəbbin çağırışına kim cavab verəcək? Kim öz ənamlarını qurbangahın qarşısına gətirərək: «Budur mən, məni göndər» deyəcək?

Mən kurs yoldaşlarımı gözdən keçirdim. Onlar öz həyat və bacarıqlarını Tanrıya xidmətə həsr edərək bir-birinin ardınca yerlərindən qalxıb səhnəyə çıxırdılar. Mən, hətta bir tələbənin loqarifma xətkeşini cibindən çıxararaq doktor Xalverstonun ayaqları altına qoyduğunu gördüm. Tibb fakültəsində oxuyan Dik ayağa qalxıb mənim böyrümdən sıxılaraq keçdi. Onun ardınca isə Frenk çıxdı. Getdikcə daha cox tələbələr cıxışlara çıxırdılar. Mən də ayağa qalxdım. Var gücümlə qaçmaqdan özümü bir təhər saxlayaraq çıxışa tərəf üz tutdum.

Dostlarım məni otaqda çarpayıda uzanaraq yorğanı başıma çəkmiş vəziyyətdə tapdılar.

— Məndən nə istəyirsiniz? — az qala qışqıraraq dedim.

— Hər şey qaydasındadır? — Dik soruşdu. Lakin mən cavab vermədim.

— Coş, sənə nə oldu, axı? — o, təkrar etdi.

— Məni rahat buraxın! — deyə mən qışqırdım.

Onlar məndən əl çəkdilər və mən onların uzaqlaşan addım səslərini eşitdim. Hava lap qaralanda mən çarpayıdan qalxaraq tələbə şəhərciyini gəzmək qərarına gəldim. Artıq gecəyarı idi. Mən Uitonun mərkəzindəki sutka ərzində işləyən kafeyə getdim. «Necə də yorğunam» — öz-özümə dedim. Yəqin ki, belə vəziyyətdə bir kofe azlıq edəcək. Bu, fiziki yorğunluq deyildi. Mən riyakarlıq etməkdən yorulmuşdum. Doktor Xalverstonun sözləri heç cürə başımdan çıxmırdı: «Yeşaya 6-cı fəsildə bizim üçün açılan Rəbbin çağırışına kim cavab verəcək? Kim öz ənamlarını qurbangahın qarşısına gətirərək: «Budur mən, məni göndər» deyəcək?»

İstənilən məsihçi kimi mən də hər dəfə eşidirdim ki, Tanrı mənim qabiliyyət və bacarıqlarımı Öz izzəti üçün istifadə etmək istəyir. Lakin mən Tanrıya nə təklif edə bilərəm — uğursuzluqlarımımı? Mən bu uyğunsuzluqlara görə özümə hesabat verirdim. Çoxuna elə gəlirdi ki, məni parlaq gələcək gözləyir. Mən yaxşı oxuyurdum və müəllimlərimdən kimsə məndən birinci dərəcəli hüquqşünas çıxacağını demişdi. Ola bilsin ki, elə belədir. Lakin mən birinci dərəcəli məsihçi idimmi? Mənim həyatımda düzəldilməsi mümkün olmayan çox şey var və hərdən mənə elə gəlir ki, tez-tez kəkələməklə və qrammatik səhvlər buraxmaqla özünü göstərən dərin dəyərsizlik hissindən azad ola bilməyəcəyəm. Mən həyatımın bütün sahələrinə keçən, mənim bütün yaxın münasibətlərimə təsir edən cinsi alçalma, fiziki zorakılıq, ailə dağıntılarının yara yerlərini daşımaqda davam edirdim. Mən bu qüsurları və natamamlığı başqa insanlardan gizlətməyi məharətlə bacarsam da, onları özümdən gizlətməyim mümkün idimi? Mən hələ güzgüdə öz əksimə diqqətlə baxmalı idim. Bəli, pastor Loqan, siz haqlısınız. Məsihçi həyatı, marafon yarışıdır və onu tam həsrolunma ilə qaçmaq lazımdır. Lakin mən daha qaça bilmirəm.

Mən kafedən çıxdım və heç bir məqsəd olmadan küçələrdə veyllənməyə başladım. Payızın ortalarına yaxın idi və havada təravətli sərinlik var idi. Mən hara getdiyimi düşünmədən elə hey gedirdim. Ayağımın altındakı xışıldayan quru, yarpaqlar sanki xatirələrimi canlandırırdı. Bu da, Məsih demək olar ki, fiziki gücdən istifadə edərək mənə yaxınlaşanda, vəftiz zamanı basdırıldığını zənn etdiyim hər şeyi, sınaq və günahları xatirə yaddaşımda canlandırırdı. Mən indi özümü əbədi olaraq lənətlənmiş hiss edirdim və bu hiss güc çatmaz ağırlıqla çiyinlərimdən basırdı. Bir dənə ümidim o idi ki, atam Rəbbin çağırışına cavab vermədiyimi bilməyəcəkdi. Kaş ki, Pastor Loqan indi mənim yanımda olaydı. Belə vəziyyətlərdə nə etmək lazım olduğunu o, yaxşı yaxşı bilirdi. O, mənə lazımlı məsləhət verərdi. Amma o, yanımda deyildi. Onun xeyirxah gözlərini, hər şeyi bilmək istəyən və bu dəfə mənə sonsuz kədər və mərhəmət hissi ilə dolu görünən baxışlarını xatırlamaya bilərəmmi?

Yunion-stritdə küçə fənərinin yanında dayananda saat təxminən səhərə yaxın dörd idi. Yadıma Müqəddəs Kitabda, aclıqdan əziyyət çəkən insanları doydurmaq üçün bir neçə balıq və çörəyini təklif edən uşaq haqqındakı hadisə düşdü (Mark 6:1-13-ə bax). Mən indi özümü həmin oğlan kimi hiss edirdim. Bir fərq var idi. Bu da mənim əlimdə olan az şeyi daha əhəmiyyətli bir şeyə çevirən möcüzənin həyatımda olmaması idi.

— Tanrı, — özüm üçün də gözlənilmədən mən dedim, — mənim qəlbimdə Sənə xidmət etmək üçün böyük arzu var. Lakin mən Sənin ayaqların altına nə qoya bilərəm? Səmimi olaq, utanmadan Sənə təklif edəcək bir şeyim yoxdur. Mən xüsusi bacarıqlarımla fərqlənmirəm, keçmişim isə özündə dərin yaralar daşıyır. Lakin əgər Sən istəyirsənsə, qoy indi bu yer bu səhər vaxtı mənim malik olmadığım hər şeyi qoyacağım qurbangah olsun. Əldə etmədiyim hər şeyi mən Sənə verirəm, Rəbb. Sən mənim gücümü götürə bilməzsən, çünki mənim Sənə təklif edə biləcəyim gücüm də yoxdur. Sən mənim bacarıqlarımı da götürə bilməzsən, çünki mən özümdə xüsusi bacarıq və ənamlar da görmürəm. Amma bütün bunlara baxmayaraq... əgər Sən istəyirsənsə Rəbb... əgər Sən mənim zəifliklərimi və məğlubiyyətlərimi götürüb onlar vasitəsilə izzətlənmək istəyirsənsə, ey Tanrım, son nəfəsimə qədər, bütün ömrüm boyu sənə xidmət edəcəyimə söz verirəm.

Mən orada nə qədər dayandığımı və daha nələr üçün dua etdiyimi bilmirəm. Yalnız tələbə şəhərciyinə qayıdarkən səhərin açıldığını bildirən, səmada şərq tərəfdən çıxan aydın işıq zolağını xatırlayıram. Günahın və lənətin dəhşətli neştəri üzərimdən götürülmüşdü və mən yeni günü salamlamağa hazır idim. Mən yenə də, qaçışda iştirak etməyə hazır idim. Təxminən üç həftədən sonra qarşıda olan ruhani marafon üçün vacib olan hazırlığı mənə verən insanla görüşdüm.

Avtomat-telefonla yalnız beş dəqiqə danışmaq üçün mən xırda qəpiklər götürdüm. Bunu xəsislikdən etmədim, sadəcə, cənab Merriklə daha çox danışmaq üçün mənim cəsarətim çatmazdı. Dəstəyi xanım Merrik götürdü və həmin an ərini çağırdı.

— Allo?

— Cənab Merrik?

— Bəli.

— Salam, cənab. Bu, Coş Makdauelldir.

— Salam, Coş. Səni eşitdiyim üçün şadam. Uitonda vəziyyət necədir?

— Yaxşıdır, cənab, hətta çox yaxşıdır.

— Sənə görə şadam. Qiymətlərin necədir, qaydasındadır?

— Qiymətlərim... bəli cənab. Mənim qiymətlərim yaxşıdır.

— Çox yaxşı. Hüquq məktəbinə qəbul olmaqla bağlı planların necədir, yəqin ki, artıq öz yoluna düşür?

— Bəli, cənab! Planlarla bağlı hər şey qaydasındadır. Mən də elə indi müxtəlif hüquq məktəblərini nəzərdən keçirirəm.

— Nə yaxşı, bunu eşitdiyim üçün həddən artıq şad oldum, Coş. Mən belə başa düşdüm ki, sən Linn ilə danışmaq istəyirsən?

— Bəli, cənab. Əlbəttə... amma mən sizinlə də danışmaq istəyirdim.

— Əlbəttə, mən səni dinləyirəm.

— Cənab Merik... mən sizin qızınızla evlənmək istəyirəm.

Xəttin o başındakı sükutdan ürəyim az qala partlamaq istəyirdi. Mən həyəcanla ovcumda qızıb sürüşkən olmuş iyirmi beş qəpikliyi seçib ayırdım.

— Yaxşı, Coş, — nəhayət, cənab Merrik danışdı, — mən bilirəm ki, qızım səni sevir. Mən ona başa salmağa çalışdım ki, nikah oyun-oyuncaq, cavanlıq ehtirası deyil, daha vacib şeydir.

— Mən razıyam, cənab.

— Bu, hələ hamısı deyil, mən səni birinci dəfə görəndə Linnin səninlə görüşməyinə razı deyildim.

— Bəli, cənab, mən bilirəm.

— Lakin demək istəyirəm ki, bu il yarım ərzində mənim sənə münasibətim tamamilə dəytişib. Və mən qızımla evlənməyinə sevinərək razılıq verirəm.

— Minnətdaram, cənab.

— Yəqin ki, indi isə gənc xanımın özü ilə də danışmaq istəyirsən?

— Bəli, cənab, əlbəttə. Cox sağ olun, cənab.

Səni eşitdiyimə çox şad oldum, — cənab Merrik dəstəyi yerə qoydu.

Linn onu götürəndə xırdam demək olar ki, sona çatmaq üzrə idi.

— Salam! — o, dedi.

— Linn, mənimlə evlənərsən?

— Əlbəttə, evlənərəm! — o, dedi.

Və bundan sonra telefon birdəfəlik susdu.

İki həftədən sonra Linn bacısı Enci ilə Uitona gəldi və gecəni yerli mehmanxanalardan birində qaldılar. Növbəti gün şənbə idi və may ayının ilk həftəsonu idi. Mən elə bil ki, iynə üstündə oturmuşdum. Uiton kollecində köhnə bir ənənə var idi. Gənclər öz nişan və toylarını Blançard-Holldakı «qülləyə çıxmaq»la qeyd edirdilər. Sonra onlar zəngi vururdular ki, tələbə şəhərciyində bu barədə hamı bilsin. Həftənin əvvəlində tələbə komitəsindən qüllədəki təntənənə üçün icazə aldım. Şənbə səhəri bütünlüklə vacib işlərə həsr olundu. Dik, Frenk və başqa dostlarım mənə kömək etdilər. Hələ qüllənin başına tort, bir-neçə üzümdən hazırlanmış «limpard» şüşələri, stəkanlar, boşqablar, çəngəllər və salfetlər aparmaq lazım idi.

Saat ona hələ bir neçə dəqiqə qaldığını göstərirdi. Biz isə artıq hər şeyi yerbəyer etmişdik. Linndən başqa hamı gəlmişdi. Biz gözləməyə başladıq.

Lakin intizar uzun çəkdi. Saatlar on biri göstərəndə Frenk dözə bilmədi:

— Sən ona saat neçədə burada olsun demişdin? — o, soruşdu

— Saat onda, — deyə mən cavab verdim.

— Bir nömrəli dərs, — Diki qəzəbli səslə dedi, — qadınlar və dəqiqlik bir araya sığışmaz.

— «Onun yaxşı cəhətlərinə diqqətli, çatışmamazlıqlarına isə mərhəmətli ol».

— Sən bunu elə indi qoşdun?

— Əlbəttə, yox, — Dik istehza ilə dedi. — Bu, bir fransız şairinin şerindəndir... görəsən, onun adı nə idi?

— Metyu Prayor, axmaq! Özü də o, fransız deyil, ingilisdir, — Frenk dedi.

— Ey, siz, sakit olun! — mən təpindim və hamı sakitləşdi. Həqiqətən də, kiminsə pilləkənlərlə qülləyə çıxdığını eşitdik. Bir an keçməmiş mənim evlənməyə hazırlaşdığım qız bizim qarşımızda dayandı. Linnin ardınca bacısı Enci və onların rəfiqəsi, Uitonda ikinci kurs tələbəsi olan qız gəldi.

— Yaxşı, dərhal məsələyə keçməyi təklif edirəm, — Dik üzüm şirəsini açıb, plasmas stəkanları bir-birinin ardınca dolduraraq dedi. — Mən sağlıq demək istəyirəm.

O, hər kəsin öz yeməyini götürüb sağlığa qulaq asmağa hazır olduğunu gözləyərək, səbirsizliklə hamını gözdən keçirdi.

— Coş və Linn, sizin sağlığınıza. Qoy qarşıda sizi ailə xoşbəxtliyi ilə dolu olan uzun illər gözləsin. Və unutmayın ki, xoşbəxt nikahın yeganə sirri...

— Bəs sən özün onu bilirsən? — deyə Fren burnunda mızıldandı.

— Nikahda arvadını bir işarədən başa düşən kişi əsl xoşbəxt kişidir.

— Və bundan nə nəticə əldə etmək olar? — Frenk soruşdu, sonra isə oskürərək öz sağlığını təklif etdi: — Coş! Linn! Bu xüsusi gündə biz hamımız sizə görə xoşbəxtik. Ən vacibi unutmayın ki, siz bir-birinizlə yaşamağı bacardığınız üçün deyil, bir-biriniz olmadan yaşamağın mümkün olmadığı üçün evlənirsiniz!

— Bax, bu, doğrudur! — deyə dostum Cim Qrin stəkanını qaldıraraq uca səslə dilləndi. Qonaqlarımız da razılıqla başlarını yellədilər.

Ruhlandırıcı nida səsləri altında mən Linnin əllərindən tutdum və dərindən bir-birimizin gözlərinə baxdıq. Və həmin an mənə aydın oldu ki... heç bir şübhəsiz... mən səhv qərar qəbul etmişəm.

Özlərini ölüm ayağında hiss etmiş insanlardan hərdən eşitmişəm ki, belə vaxtda bütün ömür şimşək kimi göz önündən keçir. O yük maşınının sərxoş sürücüsü mənim maşınıma çırpılanda mən bunu hiss etmişdim. Mən yenə də buna bənzər bir hiss yaşadım, lakin bu dəfə həyatımın gələcək kadrları sürətlə mənim gözlərim qarşısından keçməyə başladı. Bəli, Linn çox yaxşı qızdır. Lakin mən onu lazım olan kimi sevmirdim. Necə sevmək lazım idi? Bu, nə deməkdir? Mən bilmirdim bu, nə deməkdir. Mən ancaq onu bilirdim ki, qəlbimin dərinliyində, həyatımın sonuna qədər təəssüflənəcəyim bir hərəkəti etmək üzrə olduğumu bildirən saf və şübhəsiz bir hiss var idi. İndi elə burada nişan mərasimi etməmək üçün məndən güc tələb olunurdu. Lakin biz çox uzağa getmişdik və mən başa düşürdüm ki, indi kiminsə ürəyini qırmadan geriyə çəkilmək mümkün deyil. Bettl-Krikdən aldığım nişan üzüyünü Linnin barmağına taxdım. Onun gözlərindən yaş axdı. Mənim başımda indi hansı fikirlərin dolaşdığı digərləri kimi onun da heç ağlının ucundan keçmirdi.

Zəngi çalmağın əsl vaxtıdır, Coş, — Dik ruhlandırıcı səslə xatırlatdı. Mən başımı yırğaladım və qəflətən mənə dar ağacı təsiri bağışlayan qüllə zənginin dilindən sallanan kəndirə baxdım. Bir dəfə bir toyda sağdışın huşunu itirib ölümcül yerə yıxıldığının şahidi olmuşdum. Bütün xalqın gözü qarşısında. Mən sadəcə belə bir şeyin mənimlə baş verməsinə yol verə bilməzdim. Buna tab gətirə bilməzdim. Özümü gülümsəməyə məcbur edərək kəndirdən yapışdım və hisslərimi cilovlamağa çalışdım. Sonra isə tələsmədən yeddi dəfə zəngi vurdum. Daha sonra mənim yerimi Linn tutdu və yeddi gurultulu zəng səsi yer üzərinə yayıldı. Aradakı fasilə vaxtı Blançard-holl qülləsinin aşağısındakı gənclərin zarafat şəklində olan Uiton ənənəsinə uyğun olaraq çalınan bu zəng səslərinə verdikləri reaksiyaları eşitmək olardı. Aşağıdan səslər gəlirdi:

— Dostum, bunu etmə! — uzaqdan bir səs eşidildi.

— Əlvida, azadlıq! — ikinci səs artıq yaxınlıqdan gəldi.

— Qandallara öyrəş!

Biz Linnlə cavabında gülə-gülə indi isə ikimiz birlikdə kəndirdən yapışaraq yeddi dəfə vurduq. Yeddi. Kamillik rəmzi.

— Alın, götürün, — Enci flomasteri bizə uzatdı ki, zəng qülləsinə yazılmış yüzlərlə adların yanına biz də öz adımızı əlavə edək. Coş və Linn. 5 mayda nişanlandılar. Evləndilər...

— Hansı tarixi yazaq, əzizim? — Linn parıldayan gözlərini məndən çəkməyərək və markeri əlində hazır tutaraq soruşdu.

— Toyumuz nə vaxtdır?

«Heç vaxt, — deyə qışqırmaq istədim. — sən çox yaxşı qızsan, Linn, mənim tanıdığım qızlardan ən yaxşısı. Lakin bundan heç nə çıxmayacaq. Sən evdarsan, mən isə bütün dünyanı gəzmək istəyirəm.»

— Fevralın 29-u necədir? — mən zarafat etməyə çalışdım.

Linn «təxirə salınmadan» yazdı və biz bir-birimizi öpdük. Mən həyatımın qar topası kimi dağdan sürüşdüyünü hiss etdim.

Mən bu yayı fermada keçirdim. Rəngləmə biznesimə yaxın olmaq üçün isə Bettl-Krikdə balaca bir otaq kirayələdim. Mənə elə gəlirdi ki, bu doğru qərardır, çünki işlərimiz pis getmirdi və mən həmişə hər şeydən xəbər tutmalı idim. Lakin doğma divarlardan qaçmağımın başqa səbəbləri də var idi.

Doğrusunu desəm, evdə qaldıqda, müxtəlif fikirlər məni izləyirdi. Xüsusən də, daha evdə olmayan anam haqqında fikirlər. Əvvəlki kimi mən özümü bu sualla üzürdüm — o, indi haradadır, onun aqibəti necədir və necə ola bilərdi. «Ölümdən sonra həyat var, — mən əmin idim. — Cənnət və cəhənnəm var. Əgər insan sağlığında Məsihi inkar edirsə, o, cənnətə getmir». Bəli, mənim nəsihətçilərim mənimlə yaxşı işləmişdilər.

Fikirlərim yenə də anama qayıdırdı. O, Müqəddəs Kitaba hörmətlə yanaşaraq, onu müqəddəs hesab edirdi. Lakin bizim ailəmiz nadir hallarda məbəddə olurdu. Əminəm ki, atam sərxoşluq etməsəydi, anam məbədə tez-tez gedərdi. Bəlkə, bu, necəsə ona haqq qazandırar, Tanrı? Təəssüf ki, mən bu sualın cavabını çox yaxşı bilirdim: biz yaxşı əməllərə və niyyətlərə görə xilas olmayacağıq. Xilas yeganə olaraq, Məsihə etibar və iman etmək vasitəsilədir.

Bəs bunların anam üçün nə mənası var? İndi onun əbədiyyətdəki yeri hara olacaqdır? O getdi. Amma Məsihin qucağına gəlməsi üçün ona hamıdan çox mane olan insan indi təkcə yeni ruhani həyatdan deyil, həm də yeni arvaddan zövq alır. Bu, ədalətsiz görünürdü. Sanki mənim anam kiminsə Məsihə gəlməsi üçün özünü qurban verdi, sonra isə kənara atıldı. Nə üçün belə olur? Əzab çəkməyə ən az layiq olanlar elə bil bu dünyada hamıdan çox əzab çəkirlər.

Mən həm də Linnə görə Faktorivilla əyalətində çox «işıqlanmaq» istəmirdim. Etiraf etmək nə qədər çətin olsa da, heç zaman onunla evlənməyəcəyimə indi heç şübhəm yox idi. Lakin bu xəbəri ona necə verəcəyimi fikirləşə bilmirdim. Gizlində bu problemin üzücü izahlarsız öz-özünə həll olunacağına ümid edirdim.

Bir sözlə, mənim tərəfimdən belə aydınlaşdırma gözləmək real deyil, həm də Linnə qarşı düzgün münasibət olmaz.

Lakin mən onunla üzbəüz danışmağa heç cür cəsarət tapmırdım. Buna görə də işdə uzun saatlar ərzində özüm üçün rahatlıq axtarırdım və eyni zamanda Kaliforniya universitetində hüquq fakültəsinə qəbul olmaq üçün vacib olanları hazırlayırdım. Bu arzunu reallaşdırmaq üçün hələ Kelloqa kollecindən dostum olan Bob Xemmond mənə təkan verdi. O, məsihçi olmuşdu və mənim rəngləmə şirkətimdə işləyirdi. Bir dəfə söhbət zamanı mən bildim ki, o, yayın axırı Kaliforniyaya getməyə hazırlaşır.

— Arzun varsa, qoşul mənə, birlikdə gedək. — Bob dedi.

— Nə vaxt getməyə hazırlaşırsan? — deyə mən soruşdum.

— İstəsən, lap sabah.

— Belə tez yox, dostum. Sən unutmusan ki, mən öz ticarətimin də qayğısına qalmalıyam?

— Yaxşı, sənə nə qədər vaxt lazımdır?

— Üç həftə necədir?

— Üç həftə, deməli, üç həftə. Biz sənin maşınınla gedə bilərik, mənimkinisə yedəyə qoşarıq.

— Doğrudan?

— Əlbəttə, niyə də yox? Yol xərclərini yarı-yarı ödəyək. Belə plan sənin üçün necədir? Mənim Kaliforniyada dostlarım var. Özümüzə uyğun yer tapana qədər xəbərdarlıqsız onlara getsək etiraz etməzlər.

— Hə, cəlbedici səslənir.

— De görüm, mənə yoldaşlıq etmək istəyirsən?

— Yaxşı, bir yerdə gedək.

Bob, özündən razı halda yumruğu ilə çiynimə vurdu:

— Biz qərbə gedirik, dostum, qərbə gedirik! — o, xoşbəxtcəsinə gülümsəyərək oxudu.

— Hə, hə, mən başa düşdüm. Qərbə, bu divar rənglənib qurtardıqdan sonra. Unutma ki, sən hələ «İlk rəngləmə şirkəti»ndə işləyirsən və bu ev sənin öhdəndədir.

Bob zarafatla məni salamladı və yenə də işə başladı. Həftələr keçdi və nəhayət, mən cəsarətimi toplayaraq işdən sonra Linnlə göruşməyə getdim. Mən qapını döyən kimi o açdı.

— Salam, Linn.

— Salam, Coş. Gəl içəri. Yaxşısı budur, burada söhbət edək. Mən demək istəyirəm ki... bu günki gecə necə də gözəldir.

— Əlbəttə. — Linn yanında mənə də yer saxlayaraq, yellənən divanda əyləşdi. Mən isə eyvanın mühəccərinə söykənməyi üstün tutdum.

— Linn mən gəldim sənə deyim ki... e-e-e... gələn həftə...

— Gələn həftə nə olacaq?

— Bir həftədən... sonra... — mən yenə kəkələməyimi hiss etdim.

— Axır ki, de görüm, gələn həftə nə olcaq?

— Mən... sənə necə deyim?... Kaliforniyaya gedirəm. — nəhayət, dedim.

— Hüquq fakültəsinə qəbul olmaq üçün? Bəs tez deyil?

Mən dərindən nəfəs alaraq özümü ələ almağa çalışdım:

— Özün bilirsən, axı, yol uzaqdır... Həm də ki, Bob... Bob Xemmond və mən fikirləşdik ki... bir sözlə, turist səfəri kimi bir səfər təşkil edək özümüzə.

— Bob Xemmond kimdir?

— O, bizdə rəngləmə şirkətində işləyir.

— Mənə açıqca göndərərsən?

— Linn... — O, susaraq mənə baxdı və mən toranlıqda onun gözlərinin necə parıldadığını gördüm. — Linn... sən məni bağışla...

O danışmağıma imkan verməyərək, barmağını mənim dodaqlarıma qoydu. Lakin sözləri dayandırmaq artıq mümkün deyildi:

— Linn, mən səninlə evlənə bilmərəm. Sadəcə bacarmaram.

Nəhayət ki, biz ağlımızda olanları bir-birimizə deyə bildik.

— Axı, sən nə vaxtsa məni sevirdin, elə deyil?

— Bəli, belə idi.

— Axı, nə dəyişdi? Mən səni əvvəlki kimi sevirəm.

— Linn, — mən onun yanında oturaraq dedim, — biz hər ikimiz imanlıyıq. Biz inanırıq ki, Məsih bizim addımlarımızı istiqamətləndirir. Biz dua edirik ki, Onun iradəsi bizim həyatımızda da icra olsun.

— Lakin hansısa səbəb olmalıdır, — o, sözümü kəsərək qətiyyətlə dedi.

— Sənin valideynlərinin bizim nikahımıza necə münasibət bəslədiklərini bilirəm.

— Mənim valideynlərimin buraya heç bir dəxli yoxdur.

— Bu, müvəqqətidir. Onlar sənin evdən uzaqda yaşamağını istəməyəcəklər. Mən isə buradan bacardıqca uzaqlara getmək istəyirəm. Və kim bilir, yol məni haraya aparacaq? Bəlkə də, bu, dünyanın o biri ucu olacaq. Həm də, təkcə bu, deyil. Hüquqşünaslığı oxumaq məndən bir neçə il tam həsrolunma tələb edir.

— Belə olsa, mən gözləyəcəm.

— Mən evlənmək istəmirəm, Linn. Əgər bu, sənə rahatlıq verəcəksə, bil ki, mən başqasını sevmirəm.

Linn qətiyyətlə qabağa baxırdı:

— Daha heç nə demək istəmirsən?

— Səni belə incitdiyim üçün çox təəssüf hissi yaşadığımdan başqa heç nə. İnan mənə, belə olmasını istəməzdim.

— Məncə sən getməlisən, Coş.

— Linn... bir də... üzüyü demək istəyirdim...

— Üzüyün bura nə dəxli var?

— Əgər bizim evlənməyimiz alınmırsa... bəlkə, onu mənə qaytarasan?

Obiri gün səhər Bobla birlikdə Bettl-Krikdən çıxdıq.

Havanın günəşli və aydın olacağı haqqında məlumat verilmişdi. Biz İndiana və İllinoys istiqamətində yola düşdük. Bir neçə gündən sonra biz Ayovaya, daha sonra Nebraska və Koloradoya çatdıq. Yutada sərhəddi keçərək, Arizonaya çıxmaq üçün səkkiz, doqquz gün lazım oldu və bizim gözlərimiz qarşısında Qrand-Kanyon açıldı. Biz onun cənub hissəsində dayandıq. Turist qruppası və bələdçi ilə birlikdə ekskursiyaya getməyi qərara aldıq. Bütün yol boyu cəlbedici gorünüş var idi, xüsusən cığırın lap kənarında açılan sıldırım! Piyada turistlərdən başqa o qədər də qoçaq və davamlı olmayan ekskursantları aparan qatırlar da vardı. Buna görə də heyvanlara yol vermək üçün bəzən bütün bədənlə qayaya sıxılmaq lazım gəlirdi. Əzəmətli təbiət mənzərəsi olan Qrand-Kanyon, Tanrının Öz görünməz keyfiyyətlərini bizi əhatə edən yaratdıqları vasitəsilə açdığının təkzibedilməz sübutu idi.

Biz burada yol yoldaşlarımızla tanış olduq. Onlar tələbə mübadiləsilə gələn əcnəbi tələbələr idi. Paskul Mozambikdən, Marvan Misirdən, İnqvar İsveçdən, Cina isə İtaliyadan gəlmişdi. Mən dərhal onlarla ünsiyyət qurmaq istədim.

Biz nahar etmək üçün turist cığırından təxminən on kilometr aşağıda, «Hind bağı»nda düşərgə saldıqda, mən öz imanım haqqında şəhadət etmək üçün güclü arzu hiss etdim. Ətrafımızdakı yer çox gözəl idi. Nə vaxtsa havasupay[15] qəbiləsinin hindularının doğma diyarı olan «Hind bağı», ətrafda sallanan kanyon qayalarının arasında əsl vahəni xatırladırdı. Əzəmətli deltaşəkilli qovaq ağaclarının arası ilə dolanıb keçən çayın kənarında dincəlməmək mümkün deyildi. Hamı dincəlmək üçün yerbəyer olduqda, biz birlikdə cığırla gəldiyimiz zaman müxtəlif dinlərimiz və inanclarımız haqqında başlanan söhbəti davam etdim.

— Sizə Tanrı və Müqəddəs Kitab haqqında danışsam olar? — Heç kim etiraz etmədi və mən yol yoldaşlarımın diqqətini bizi əhatə edənlərə cəlb etdim: — Biz hər yedə Tanrının yaratdıqlarının gözəlliklərini görə bilərik. Biz görürük ki, O, güc Tanrısı, gözəllik və yaradıcılıq Tanrısıdır. Bizi əhatə edən bu əzəmətli qayalar kimi, bizim də Onun icadı olduğumuz barədə heç düşünmüsünüzmü? Müqəddəs Kitabda deyilir ki, O, bizim hamımızı: Paskualı, Marvanı, İnqvarı, Cinanı yaradıb... məncə, sən sadəcə beləcə səmadan enmisən... ancaq...

Hamı mehribanlıqla güldü.

— Bəs mən? Mən Miçiqanda fermanın dərinliklərindən olan irland və ingilis əsilli bir oğlanam. Lakin biz hamımız Tanrı üçün çox yaxşıyıq. O, bizim hər birimizi Öz surətində yaradıb. Bizimlə olmaq Ona xoşdur və Onunla birlikdə olmaq da bizim üçün xoş olmalıdır! O — sevən və müqəddəs Atadır. Lakin günahlarımız bizi ondan ayırır. Bizimlə Tanrı arasında uçurum var. Belə vəziyyətdə biz Ona necə yaxınlaşaq? Onunla necə barışaq? Cavab — bizim hamımızın azadlıq əldə etməyimiz üçün çarmıxda ölən, Xilaskar İsa Məsihdir. Mən bilirəm ki, Tanrı hər yerdə insanları tövbəyə və Onun Oğlu İsa Məsihə iman etməyə çağıraraq dünyada və tarixdə Öz işini dayandırmır. Nəyə görə? Çünki gələcəkdə Məsihin bütün dünyanı mühakimə edəcəyi gün gələcək. — Mən heç kəs hiss etmədən Boba baxdım. Məndən belə cəsarət gözləmədiyi üçün deyil, həm də ətrafdakıların hamısının mənim dediklərimi, sanki tutduqlarını hiss etdiyindən onun demək olar ki, təəccübdən ağzı açıq qalmışdı. Mən təxminən beş dəqiqə də belə danışdıqdan sonra yeni dostlarımın yanında əyləşdim. Bob mənə sendviç verdi. Lakin mən həyəcandan yeyə bilmədim. Tələbələrdən kimsə mənə suallar verməyə başladı və mən həvəslə onunla danışmağa başladım. Biz vaxtın necə keçdiyini hiss etmədik və yenidən yuxarıya qalxmaq vaxtı gəlib çatdı.

— Yəqin ki, sənin yaxşı natiqlik sənətində böyük təcrübən var.

— O, natiq deyil, təbliğçidir, — Yeni Zellandiyadan olan Uollas adlı tələbə dedi.

— Əslində mən nə ondan, nə bundanam. Mən də, sadəcə sizin kimi tələbəyəm.

— İlahiyyatla məşğul olursan? — Paskual maraqlandı.

— Xeyr, Kaliforniyada hüquq fakültəsinə qəbul olmağa hazırlaşıram.

— İsveçdə mənim dayım var, Lyuteran məbədinin pastorudur, — İnqvar dedi. — O və arvadı, İsa Məsih haqqında lap sənin kimi danışırlar.

— Yəqin ki, onlar da İsa Məsihi tanıyırlar, İnqvar. Məsihin iman vasitəsilə onların ürəklərində yaşadığına və Onu sevdiklərinə heç şübhəm yoxdur. İsa Məsihi Xilaskarın və Rəbbin kimi tanıdıqda Onu sevməmək mümkün deyil.

— Mən özümü imanlı adlandıra bilmərəm. — Mənə uyğun gələn aqnostikdir.

— Mənim də bu kluba üzvlük biletim var idi. — Mən yüksək səslə dedim və mənim qarşımda qoyduqları tapşırıq və Özünün Avropa səyahəti zamanı Məsihin həyatının mövcudluğuna əmin olduğum haqqında şövqlə danışmağa başladım. Kanyonun üstünə çatanda hamı tamamilə taqətdən düşmüşdü. Yorğunluğa baxmayaraq, biz birlikdə Qrand-Kanyonun çətin sahəsini keçdik və indi isə zarafatlaşaraq təəssüratlarımızı bölüşürdük. Hər iki pəncəm suluqlamışdı, günəş isə əməllicə məni yandırmışdı. Lakin ən əsası mən yeni dostlarım tərəfindən yeddi ölkəyə dəvət edilmişdim.

— Hə, sən söz altda qalan deyilsən, — Biz yenidən maşına əyləşib yola düşərkən Bob dedi. Mən cavabında gülümsədim. Lakin elə həmin an bizi hər tərəfdən əhatə edən silsilə dağların əzəməti və gözəlliyi, qeyri-adi mənzərə ağlımı başımdan aldı. Günəş elə bizim qarşımızdaca qüruba endi və isti külək mənim saçlarımı tərpətdi. Bizi qarşıda bütöv bir dünya — böyük ümidlər və vədlər dünyası gözləyirdi.

«Məgər dünyada bundan yaxşı nəsə ola bilərmi, — deyə mən düşündüm — Məni Özününkü etdiyinə və əvvəlki inamsızlıqdan və məyusluqdan çıxartdığına görə Sənə minnətdaram, Tanrı. Qrand-Kanyonda rastlaşdığımız bu tələbələrdən heç nədə fərqlənmədiyim vaxtlar var idi. Xahiş edirəm, bunu unutmağıma imkan vermə. Lakin onlarla danışmaq nə qədər xoş idi! Ümid edirəm ki, bu gün dediklərimdən nəsə onların yaddaşlarında qalacaq. Rəbb, mən Sənə məxsusam. Budur, mən Sənin iradəni yerinə yetirməyə gedirəm».

Bu, hətta təbliğçi xidməti olsa da?

Haradansa ağlıma gələn bu fikir o qədər dəqiq səsləndi ki, sanki qulaqlarımla eşitdim. Mən sarsılaraq bir an içərisində oturacağımda dikəldim.

Bob mənə tərəf baxaraq:

— Nə olub? Sən yaxşısan?

— Hə, hər şey yaxşıdır.

— Dəqiq? Qəribə görünürsən.

— Elə-belə... bir fikir gəldi başıma.

Biz iki günə Kosta-Mesə çatdıq və Bobun məsihçi dostunun evinə getdik. Orada bizi çox böyük sevinclə qəbul etdilər. Çatdığımız günün axşamı otaqda gördüyüm jurnalı götürüb vərəqləməyə başladım. Burada, Kaliforniyada, qonşu şəhər olan La-Miradada Talbot ilahiyyat məktəbinə tələbə qəbulu haqqında verilmiş elan gözümə sataşdı. Elana baxarkən hissiyyata bənzər bir şey hiss etdim. Bəlkə, Tanrı mənim oraya getməyimi istəyir? Dayan... Ümumiyyətlə, mən nə üçün bu barədə düşünürəm? Axı, mən hüquq fakültəsinə qəbul olmaq üçün gəlmişəm... və mənə məhz bu, lazımdır.

Bu «hadisə» təxminən axşam saat səkkizdə baş verdi. Səhər oyandıqda jurnaldakı elan mənə rahatlıq vermədi. Məncə, La-Miradaya gedib sadəcə bu məktəbin nə olduğunu öyrənməyimdə elə bir şey yoxdur. Oraya qırx beş dəqiqəlik yol idi və mən yolda Tanrı ilə özünəməxsus müqavilə bağladım: əgər onlar bu gün məni tamamilə ağlagəlməz səbəblə tələbə siyahısına alsalar, biləcəyəm ki, Sənin mənim üçün olan iradən — təbligçi xidmətidir. Əks təqdirdə, mən planlaşdırdığım kimi hüquq fakültəsinə qəbul olacağam.

Elə buradaca dayanaq, mən öz-özümə dedim, heç nəyi çətinləşdirməyək.

Hava günəşli və mülayim idi. Mən La-Mirada gözəl əhval-ruhiyyədə çatdım. Maşınımı adminstrator korpusunun yanındakı dayanacaqda saxlayaraq qeydiyyat şöbəsinə keçdim. Seminariyaya daxil olmaq istəyimi katibə bildirdim.

— Adınız nədir?

— Makdauell. Coş Makdauell.

O, kağızları diqqətlə vərəqləyərəq başını yırğaladı.

— Mən təəssüf edirəm. Sizin adınız siyahıda yoxdur.

— Bəli, mən bilirəm. Əslində, mən ancaq dünən sizin tədris müəssisəniz haqqında bilmişəm.

Katib mənə təəccüblə baxdı:

— Və siz qərara aldınız ki... mən sizi düzgün başa düşdüm?

— Bəli, mən sənədlərimi verib, sizin məktəbə qəbul olmaq istəyirəm. Lakin, deyəsən, bu, artıq mümkün deyil, elədir?

— Əlbəttə, xeyr. Hələ ən yaxşı vəziyyətdə namizədlərin seçilməsi prosesi bir neçə ay çəkir.

Mən rahatlıqla nəfəs aldım:

— Çox yaxşı!

— Nə dediniz?

— Salamat qalın, xanım, — mən çıxışa tərəf üz tutdum.

«Vəssalam, — mən çıxışa tərəf gedərək, öz-özümə dedim. — Mən öz öhdəçiliyimi yerinə yetirdim. İndi ki, belədir, hər baxımdan Kaliforniya universitetləri».

Birdən özüm də səbəbini bilmədən dayandım və yenə də katibin stoluna yaxınlaşdım. O, təəccüblü baxışlarını məndən ayırmayaraq yerindəcə dayanmışdı. Bəlkə də, polis çağırmaq barədə düşünürdü.

— Hər ehtimala qarşı, tələbə qəbuluna görə son qərarın kimdən asılı olduğunu mənə deyin. Bu məsələyə görə kimə müraciət edə bilərəm?

— Buna görə doktor Faynberqə yaxınlaşa bilərsiniz.

— Doktor Faynberq dediniz?

— Bəli. Lakin siz onunla danışa bilməzsiniz.

— Nə üçün bilmərəm?

— Çünki, o, rektordur.

— O, yerindədir?

— Adətən, yayda o, burada olmur, lakin...

— Nə?

— Bu gün o, yerindədir. Təsadüfən qayıdıb.

— Əgər belədirsə, nə üçün ona müraciət edə bilmərəm?

— Mən sizə dedim, axı. O, seminariyanın rektorudur və çox məşğuldur.

— Amma siz ona heç olmasa mənim haqqımda deyə bilərsiniz, elə deyil?

Katib geri çəkilməyəcəyimi görüb, qəzəbli baxışları ilə məni başdan-ayağa süzdü və qəsdən quru səslə cavab verdi:

— Burada gözləyin.

— Yaxşı gözləyərəm, — mən kresloda əyləşərək dedim, o isə həmin an zalın dərinliyində gözdən itdi. Bir dəqiqə keçməmiş o qayıtdı. Mən ayağa qalxaraq, zəhmət verdiyim üçün minnətdarlıq etmək istəyirdim ki, o dedi:

— Bəli, o, sizi qəbul edə bilər. Soldan birinci qapı.

Cəsarətsizliyin məni daha cox bürüməyə başladığını hiss edərək, onun qayıtdığı istiqamətdə yavaş-yavaş getməyə başladım. Nəhayət, mən «D-r Çarlz Faynberq» lövhəsi vurulmuş qapının yanına çatdım. Qapı yarı açılı vəziyyətdə idi və mən böyük yazı masasının üzərinə əyilərək nəsə yazan adamı gördüm. Qapını döyərək, gəldiyimi bildirmək məqsədilə yavaşca öskürdüm.

«Gəlin» — rektor gözlərini mənə tərəf qaldıraraq dedi. Ciddi kostyum və qalstuk, eləcə qısa qırxılmış bığı və qalın qara çərçivəli eynək ona tələbkar görkəm verirdi. Mən düz stola yaxınlaşaraq hazırlıqsız halda söyləməyə başladım:

— Mənim seminariyaya daxil olmaq istəyim yox idi. Mən hüquqşünaslığı oxumaq istəyirəm. Bütün ömrüm boyu bu arzu ilə yaşamışam. Bura da Kaliforniya universitetinin hüquq fakültəsinə qəbul olunmaq üçün gəlmişəm. Dünən isə sizin universitetə qəbul haqqında elanı oxudum və mənə elə gəldi ki, Tanrı bununla mənə nə isə demək istəyir.

— Bəli, bəzən O, elə hərəkət edir ki, heyrətdə qalırsan, razısan? — doktor Faynberq özünün fırlanan kreslosunda dönüb, eyni zamanda pəncərəyə tərəf baxaraq dedi: — Dayanacaqdakı maşın sizindir?

— Bəli, mənimdir — deyə mən çəkinmədən dedim. — O yuyulsa, maşın yox, bəzəkli gəlincik olar.

— Doğrudan?

— Heç şübhəniz olmasın. Elə qaz verir ki, çınqıllar təkərin altından uçur. Maşın deyil, vəhşidir.

Doktor Faynberq yənə də kresloda fırlandı və eynəyinin üstündən diqqətlə mənə baxdı:

«Lazım olan nəticə, — mən fikirləşdim, — deyəsən, mənim haqqımda çox da yaxşı təəssürat yaranmadı».

— Siz hansı kollecdə təhsil almısınız, cənab...

— Makdauell. Mən Uitonu bitirmişəm cənab.

— Bəs qiymətləriniz? Sizin müvəffəqiyyətiniz necə olub?

— Mənim qiymətlərim yaxşıdır.

Doktor Faynberq ovuclarını «ev» kimi çarpazladı və barmaqlarının uclarını bir-birinə döyəcləyərək fikirləşməyə başladı:

— Və siz Kaliforniya universitetinin hüquq fakültəsinə qəbul olunmaq istədiyiniz üçün, bura, seminariyaya gəlmisiniz?

— Xeyr, cənab. Yəni, bəli, cənab. Bilirsiniz, iş ondadır ki, biz müqavilə bağladıq...

— Bu, artıq maraqlı olmağa başlayır. — rektor güclə hiss olunan istehza ilə dedi.

— Mən Rəbbə dedim ki, əgər Sən məni təbliğçi etmək istəyirsənsə, mən razıyam! Sadəcə, bunu məhz Onun istədiyinə çox inanmıram. — Əllərimi çarpazlayaraq, d-r Faynberqin məni elə indi otaqdan qovacağını gözləyirdim. Uzun sürən sükut məni narahat edirdi. O, yenə də mənim maşınıma, sonra isə mənə baxdı. — Onda elə bu gün Uitona zəng edin. Qoy sizin sənədlərinizi aviapoçtla buraya, Talbot məktəbinə göndərsinlər. — O dedi. — Bazar ertəsindən dərslərə başlaya bilərsiniz. Bir neçə həftə ərzində sizin qəbul olunmağınız barədə detalları yoluna qoyarıq.

Yəqin ki, məndən cavab gözləmədiyi üçün yenə soruşdu:

— Cənab Makdauell, bu variant sizi qane edir?

Mən nəinki ağzımı açıb bir söz dedim, hətta başımı da tərpədə bilmədim. Mənə elə gəlir ki, heç gözümü də qırpmaq imkanım yox idi. Mən doktor Faynberqin otağından səntərləyərək çıxdım. Bütün günü mən Tanrının qarşısında vicdanlı olduğum və nəticə mənim istədiyim kimi alındığı üçün razı halda özümü tərifləyirdim. Lakin Tanrı məni yerimə otuzdurdu və buna görə özümdə deyildim.

Bazar ertəsi mən artıq dərsə başladım və iki həftə səylə dərslərimlə məşğul oldum. Lakin bütün bu müddət ərzində sıxıntıdan özümə yer tapa bilmirdim. Başımı qatmağa çalışaraq kampusda olan istənilən ictimai tapşırıqdan yapışırdım və hər dəfə tədbirə yeni rəfiqəmlə gəlirdim. Lakin heç nə mənim qəlbimə rahatlıq gətirmirdi. Düzünü desəm, Tanrı hər şeyi elə qurdu ki, mən özüm üçün çox tələsik qurduğum tələyə düşünmədən düşmüşdüm. Lakin mən Ona verdiyim sözü tutmuşdum. Nəhayət, üçüncü dərs həftəsi də gəlib çatdı. Mən adətim üzrə məbəd tarixi dərsində mürgülədiyim vaxt müəllimimiz d-r Ceyms Krisçen qəflətən mənim adımı çəkdi, özü də bütün sinfin qarşısında. Onun cümləsinin əvvəlini eşitməsəm də, sonra eşitdiklərim məni qəzəbdən qıpqırmızı olmağa vadar etdi. «Məsələn, cənab Makdauelli götürək, — d-r Krisçen mən tərəfi göstərərək dedi. — Əgər məbəd dünya miqyasında müjdələməyə, kolleqamızın ətrafda olan bütün tələbə qızlarla görüşə getdiyi kimi cəhd göstərsə, onda bütün dünya hələ bizim sağlığımızda xilas olacaq». Bütün sinif gülməkdən uğunmuşdu. Mən isə kitab-dəftərlərimi qucağıma alaraq gurultu ilə müəllimin stoluna tərəf tulladım.

— Bəsdir, dözdüm! — mən qışqırdım. — Nəyə görə buna dözməliyəm? Bəsdir, mən gedirəm.

Və güllə kimi binadan çıxdım.

Hara gedəcəyimi bilmirdim, yalnız onu bilirdim ki, bacardıqca tez kampusdan uzaqlaşmalıyam. Bir neçə məhəllə keçdikdikdən sonra orta məktəb binasına çatdım. Mən məktəbin yanından keçən an zəng vuruldu və məktəblilər küçəyə səpələndilər. Mən saata baxdım. Günortaya bir neçə dəqiqə qalmışdı. Telefon köşkünə söykənib, dinməz-söyləməz yeniyetmələrin mənim ətrafımda necə həyəcanla ora-bura qaçdıqlarına baxırdım. Bəlkə də, məktəb binası bir dəqiqə çəkməmiş boşaldı. Və mənə elə gəldi ki, bu insan axını mənim yanımdan əbədiyyətə axın edir. Sanki mən torpağın dərinliklərinə kök atmışdım və iflic olmuş adam kimi, bir addım belə ata bilmirdim. Hər bir yeniyetmənin simasını dəqiq aydınlıqla seçirdim, özüm isə onlar üçün, sanki görünməz idim.

Sonra mən səs eşitdim. Eşitdiyimdən o qədər təsirləndim ki, səsi həqiqətdə eşitdiyimi fikirləşdim. İstənilən halda o səs çox aydın idi. Tanrının səsi ürəyimə sancıldı: «Mən səni gənclərə müraciət etmək üçün çağırmışam. Üz çevirmə». Sadə və aydın. Nə az, nə də çox. Mən başa düşdüm ki, danmağın mənası yoxdur.

Qəflətən Billi Braytın «ruhani insan» haqqında dedikləri yadıma düşdü. Mənim həyatımda Məsihə hansı yer ayrılıb? Mən öz iradəmi Ona tabe etdirmişəmmi? Həyatımın taxtında Onu lazım olan kimi yüksəltmişəmmi? Həmin vaxt ərzində şagirdlər məktəb binasından çıxdıqları sürətlə də məktəbə qayıtdılar. Mənim müvəqqəti iflic vəziyyətim keçib getdi və mən seminariyaya qayıtdım. Tarix kabinetinə daxil olaraq hamının qarşısında doktor Krisçendən üzr istədim və kitablarımı götürərək keçib yerimdə əyləşdim. 12.30 idi. Bu andan sonra mən, «əzab təhsilə çevrildi» deməyi çox xoşlayırdım.

Siz məni çağırmısınız? — seminariyanın inzibati korpusunun katibindən soruşdum.

— Təcili məlumat gəlib: siz mümkün qədər tez evə zəng etməlisiniz. — O dedi. — Həm də ki, burada sizin üçün məktub da var.

Mən zərfin üzərindəki iri xətti dərhal tanıdım.

— Bax ha! — mən yüksək səslə dedim. — Atam mənə məktub yazıb.

Yaxınlıqda avtomat-telefon taparaq, məni birbaşa dərsdən çağırmağa səbəb ola biləcək təcili nəyin baş verə biləcəyini ağlıma gətirmədən evə zəng etdim.

Dəstəyi Berta götürdü:

— Coş... — onun səsi tutuldu.

— Berta? Orada nə baş verib?

— Sənin atan...

— Nə olub ona?

— O öldü!

— Nə?

— O, dünən öldü.

— Necə yəni öldü? — mən ancaq təkrar edirdim. Daxilimdə hər şey donmuşdu. — Nə... bu, necə baş verdi? — nəhayət, mən güc-bəla ilə deyə bildim.

— O, tövlədə işləyəndə, yıxılıb.

Tövlədə yıxılıb. Lap mənim sevimli atım Dolli kimi. Bir neçə il əvvəl mən sübh tezdən onu ölmüş vəziyyətdə tapmışdım.

— Həkim dedi ki, onun ciyərinin fəaliyyəti daynıb, — Berta danışmağa başladı. — Yəqin ki, spirtli içkinin...

Mən Bertadan dəfn hazırlıqları barədə də öyrəndim:

— Cenkinsa dəfn bürosunda cümə axşamı dəfn olacaq. Bütün ailə xahiş edib ki, dəfndə son sözü məhz sən deyəsən.

— Niyə mən? — mən fikirlərimi cəmləməyə çalışdım.

— Sən ailədə yeganə imanlısan... yəqin ki, buna görə. — Mən hiss etdim ki, göz yaşları ona danışmağa mane olur.

Deməli, onlar məni belə görürlər. Mən hələ də əlimdə sıxdığım atamın açılmamış məktubuna nəzər saldım və yavaş-yavaş dəstəyi asdım. Sonra yaxınlıqdakı agentliyə getdim və Detroyta qədər ən erkən aviareysə bilet aldım. Öz otağıma qayıdaraq hava qaralana qədər pəncərənin qarşısında oturdum.

Özümü qalxmağa məcbur edərək çantamı topladım və çarpayıda uzanıb tavana baxmağa başladım. Pəncərədən bayquşların qəmgin səsləri eşidilirdi. Bir dəfə kimsə demişdi ki, «cənubi Kaliforniyanın aydın səması altında» heç vaxt yağış olmur. Yəqin ki, bu yerlərdə o, payızda və ya qışda heç zaman olmayıb. Mən uzun aylar ərzində ilk dəfə olaraq pəncərənin önündə havanın soyuduğunu və yağış iyinin gəldiyini hiss etdim. Və bu, elə qüvvətli şəkildə mənə evimizi xatırlatdı ki, göz yaşlarım öz-özünə axmağa başladı.

Səhərisi gün təyyarədə mən atamın məktubunu oxumağa başladım:

Seminariyaya qayıtdıqdan sonra mən bütün gücümü dərslərimə ayırdım. Buraxdığım dərslərin əvəzini ödəməliydim. Yalnız bircə şey mənim diqqətimi yayındırırdı — mən durmadan anamın taleyi haqqında düşünürdüm. Yəqin ki, bu yaxınlarda atamın qəbrinin yanında onun da qəbrini ziyarət etdiyim üçün mənim hisslərim təzələnmişdi. O, artıq beş il idi ki, bu həyatda yox idi. Lakin onun əbədiyyəti harada keçirəcəyinə mən yenə də əminliklə cavab verə bilmirdim. Mən atamı yenicə sevinc hissilə dəfn etmişdim. Çünki bilirdim ki, nə vaxtsa göylərdə birləşəcəyik. Bəs mənim anam? Əgər anam orada olmasa, cənnət mənim üçün xoşbəxt yer olacaqmı? Mən bilirdim ki, ölümdən sonra həyat var və bu, mənim imanımın təməli idi. Görəsən, mənim anam xilas olubmu? Onun adı Quzunun Həyat kitabına yazılıbmı? Mənim bildiyimə görə o, öz xilasını Məsihə etibar etmək qərarına gəlməmişdi. Lakin buna baxmayaraq, tanıdığım insanlardan məhz o, məni əsil məhəbbətlə sevmişdi. O, çox şeylərdə məsihçi həyatı yaşamışdı.

Bu, onun xeyrinə hesablanacaqmı? Həvari Paulun Efes məbədinə yazdığı məktub mənə cavab verirdi: Biz əməllərlə deyil, imanla xilas olmuşuq (Efeslilərə 2:8,9–a bax.) Lakin bu, düzgün görünmürdü. Bu dünyada nə vaxtsa nəsə doğru olubmu? Vaiz kitabının müəllifinin düşündüyü kimi, «yarışı həmişə bərk qaçanlar udmur, müharibədə həmişə igidlər qalib gəlmir... ancaq zaman və fürsətdir ki, hər kəsin qabağına çıxır» (9:11).

Bəli, soyuq qış yağışları mənim əhvalıma daha uyğun gəlirdi. Milad tətili başlayanda tələbə şəhərciyi, sanki boş qalmışdı. Məndən başqa hamı dağılışmışdı. Yetim olduğumu, özümün öhdəmdə qaldığımı və doğma evimdən çox uzaqda qaldığımı düşünmək məni kədərləndirirdi. Mən özümü toplamalı, diqqətimi cəmləməli, özümü ələ almalı, ətrafdakı sakit və rahat şəraitdən istifadə edərək yeni il bayramından dərhal sonra başlayacaq sessiyaya hazırlaşmalı idim. İstirahət əvəzinə olan yuxu bəzən daha ağır yuxu gətirdiyi kimi, mən də anam haqqında olan qorxu və şübhələrlə bacara bilmirdim.

Bir dəfə səhər boşalmış tələbə şəhərciyindən keçərkən mən yalvardım: «Tanrım, bu sözlərə necə cavab verəcəyin barədə mənim heç təsəvvürüm yoxdur. Lakin mən mütləq Sənə müraciət etməliyəm. Xahiş edirəm, mənə anamın imanlı olub-olmadığını bildir. Mənim ürəyim çox iztirab çəkir və rahatlıq istəyirəm».

Haradansa ağlıma gələn istəyin təsiri ilə qərb istiqamətində otuz kilometr məsafədə yerləşən çimərliyə getdim. Maşınımı yerləşdirdikdən sonra təxminən yarım kilometr okeana uzanmış beton körpü ilə tələsmədən irəlilədim. Duzlu kimi dadını hiss edərək, yüngül okean havasını dərindən nəfəs alaraq içimə çəkdim. Körpüyə çırpılan dalğaların və başımın üstündə hündürlükdə uçuşan qağayıların səsindən başqa səs eşitmirdim. Uzaqda dalğaların üzərilə sürətlə gedən surferlərdən ibarət qrupu gördüm. Ola bilsin ki, mən də nə vaxtsa buna bənzər nəyisə yoxlamaq istəyərəm. Mən tək əyləşən balıqçının yanından keçib, bir qədər də irəliyə getdim. Körpünün sonuna çatdıqda uzanıb dincəlmək üçün xüsusi kürsü, kürsünün üstündə isə gözlərinə gün eynəyi və başına köhnə şlyapa qoymuş yaşlı bir qadın gördüm. Onun tilovu dəmir hasara dəyir, qadın isə, sanki yuxudan oyanıb soyuqdan büzüşərək göy qalın paltosuna bürünmüşdü.

— Ov necədir? — deyə mən soruşdum.

— Bol deyil... amma nəsə var, — o, yanındakı vedrəni açaraq cavab verdi. — Bir cüt kütüm və kefal var.

Cavabında başımı yelləyərək, yerli gənclərin baş çəkməyi xoşladıqları, balıqçı ləvazimatları və qəlyanaltı dükanı olan səkkizgüşəli «Rubk»aya tərəf getdim. «Rubk»anın həmişə küləyin qabağında olmasından onun damının bəzi yerləri əyilmişdi. Əslində bura bütün görünüşü ilə mənim əhvali-ruhiyyəmə uyğun gəlirdi.

Körpünün lap sonuna çatdıqda mən hasara söykəndim və aşağıya, yaşılımtıl-boz suya baxmağa başladım. Mən bir-birinin ardınca sonsuz olaraq çırpılan dalğalara baxırdım və qəflətən qəlbimə sakitlik çökdüyünü hiss etdim. Gözlənilmədən qadın səsi eşidildi:

— Mən sizin yerinizdə olsaydım, bunu etməzdim.

Geri çevrilərkən bayaq kürsüdə oturan qadının diqqətlə mənə baxdığını gördüm.

— Siz yəqin ki, oraya, suya tullanmaq istəmirsiniz?

— Nə danışırsınız! Elə-belə fikrə dalmışdım.

— Siz, deyəsən, həddən artıq düşünürsünüz. Yaxşısı budur bura gəlin, mənə yoldaşlıq edin. Sendviç istəyirsiniz? Mənim haradasa biri də qalmalıdır...

O, öz çantasını eşməyə başladı.

— Minnətdaram, narahat olmayın, — mən ona yaxınlaşaraq dedim.

— Bəs kofe necə?

— Xeyr, mən yaxşıyam, narahat olmayın.

— Onda çay? — o, çay paketini götürərək gülümsədi.

— Yaxşı, əgər sizə zəhmət deyilsə. Çaydan imtina etmirəm.

Onun üzünə gülüş yayıldı və o, tünd eynəyini çıxardı:

— Heç də zəhmət deyil, cavan oğlan. Böyük məmnuniyyətlə.

O, sanki sehrbaz kimi bir göz qırpımında çantasından qaynar su ilə dolu termos və bir neçə balaca qənd bağlaması çıxartdı.

— Plastik stəkanlarımı haraya qoymuşam? — deyə o, kürsünün o biri tərəfindəki daha bir iri çantanı eşələməyə başladı.

Bir anlıq surferlər diqqətimi özlərinə cəlb etdilər. Balıqqulağı ilə örtülmüş dalğasındıranların arasında manevr edərək, onlar, sanki ölümlə üz-üzə gəlirdilər.

— Siz, deyəsən, buralı deyilsiniz? — onun sualı yenidən mənim diqqətimi özünə cəlb etdi.

— Xeyr, xanım. Mən bu diyardan deyiləm.

— Bəs haradansan?

— Miçiqandanam.

— Miçiqan... nə olar, pis yer deyil. Bunu götürün. — o, tüstülənən stəkanı mənə uzatdı. — ehtiyatlı olun, qaynardır. Bəs nə üçün Miladda evə getməmisiniz?

Mən başımı yellədim:

— Əslində, mən evdən yeni qayıtmışam. Mən burada La-Miradada oxuyuram.

— Doğrudan? Onda siz yəqin ki, Talbot seminariyasında oxuyursunuz.

— Doğrudur, mən seminariyada oxuyuram. Siz onun haqqında bilirsiniz?

— Əlbəttə, oğlum, onun haqqında kim bilmir? Axı, mən də məsihçiyəm. Siz özünüz üçün ən yaxşı məktəbi seçmisiniz.

— Lakin bir şey var ki, hələ də öyrəşə bilmirəm, — onun mənə zillənmiş baxışlarını hiss edərək dedim.

— Siz məni əl çəkmədiyimə görə bağışlayın... amma, yenə də, nə üçün Miladda evə getməmisiniz? Pulla bağlı çətinliklər var?

Mən güldüm:

— Hal-hazırda mənim yenicə yol gəldiyimi nəzərə alsaq, hə. Amma ümumiyyətlə isə, xeyr... — mən onun daha dəqiq izahat gözlədiyini gördüm. — Mənim atam bu yaxınlarda vəfat edib.

— Başınız sağ olsun.

— Hər ehtimala qarşı, o, Rəbbi tanıyaraq getdi. Və mən buna görə Rəbbə minnətdaram.

— Amin. — o dedi. — Bəs ananız?

— Anam beş il bundan əvvəl vəfat edib.

— Bəs kiminiz qalıb? Qardaşınız? Bacınız?

— Bəli, var. Lakin biz çox da yaxın deyilik. Deməzdim ki, bizim çox xoşbəxt ailəmiz olub.

— Bəli, belə də olur, — o, başını yellədi.

Bu an onun tilov ağacı möhkəm qatlandı. O, qısa bir müddət balıqla mübarizə etdi, sonra isə tilovu mənim əlimə dürtdü.

— Siz çəkin! — o qışqırdı.

— Bir dəqiqə! — mən cavabında güldüm.

— Əgər çıxarda bilsəniz, özünüzə saxlayarsınız.

Mən bu balığı harada saxlamaq və hazırlamaq haqqında heç bir anlayışım olmadan gülümsədim. Əsir inadla mübarizə aparırdı, lakin mən axır ki, onu sudan çıxartdım.

— Bu, əla iş oldu! — qadın sevincdən cuşa gələrək mənim kürəyimə də döyəclədi. — Bu, sibasdır. Çox dadlı balıqdır, oğlum! İndi isə mənə kömək edin, qarmağa yem qoyun.

Mən ona kömək etməyə çox şad idim. O, balığı vedrəyə buraxdı və balıq bir müddət orada çabaladı. Qadın qarmağa taxmaq üçün yemi, xırda ançousu mənə verdi.

— Miçiqanda mənim xalam qızı yaşayırdı, — o dedi. — Hansısa kiçik şəhərdə.

— Bəli, orada kiçik şəhərlər çoxdur.

— Onun adı necə idi? Onun oraya getməsindən o qədər çox illər keçib ki... Yunion-siti! Hə belə idi adı.

Mən gözlərimi ona zillədim:

— Necə dediniz? — mən soruşdum.

— Yunion-siti. Xalam qızı Yunion-sitidə yaşayırdı. Eşitmisiniz?

— Mən orada doğulmuşam.

— Bax ha! Kimin ağlına gələrdi?

— Sizin xalanız qızının adı nə idi?

— Edit Coslin. O, Uilmot Makdauell adlı adama ərə getmişdi.

— Oy! — mən tilovla əlimi deşdim. — Onlar mənim valideynlərimdir!

— Ola bilməz! — onun üzü işıqlandı. — Sən yəqin ki, Coşsan!

O, yerindən qalxaraq mənim çiyinlərimdən tutdu və düz gözlərimə baxdı. Mən onun gözlərində anamın gözlərindəki kimi bozumtul-mavi rəngdə çillər gördüm. Bizi əhatə edən okean kimi.

— Biz səninlə heç vaxt görüşməsək də, anan sənin haqqında mənə danışıb. Mən isə Emmayam, sənin ananın xalası qızı! Mənə sadəcə Emma xala de.

Mən danışıq qabiliyyətimi itirmişdim.

— Bir işə bax! Axırıncı dəfə sənin ananı 1952-ci ildə görmüşdüm.

Mən isə hələ də ağzımı açıb bir söz deyə bilmirdim. Elə bil dilim ağzıma yapışmışdı.

— Mən Emma xalayam, oğlum.

— Emma xala, — mən ancaq təkrar edə bildim.

— Mən sənin ananla Aydaxoda böyümüşəm.

— Aydaxo...

— Burax bu qarmağı! İndi evə gedib nahar edəcəyik. Milad bayramı üçün hər iki oğlum mənim yanıma gəlib və mən çox istəyirəm ki, onlar səninlə tanış olsunlar. Beləliklə, yaxşısı budur yığışmağıma komək et.

Lakin mən hələ də sarsıntıdan özümə gələ bilmirdim. Nəhayət, dərhal olmasa da, danışıq qabiliyyətim özümə qayıtdı:

— Emma xala, mən sizdən mütləq bir şey soruşmalıyam. Ola bilsin ki, yalnız siz mənə cavab verə bilərsiniz.

— Soruş, oğlum.

— Siz təsadüfən bilmirsiniz, mənim anam öz həyatını Rəbb və Xilaskarı kimi Məsihə etibar etmişdimi?

Emma öz çantalarını yerə qoydu. Bəlkə də, mənim gözlərimdə elə böyük əzab və səbirsizlik var idi ki, mən onun baxışlarındakı cavab şəfqətini görməyə bilməzdim. Onun verəcəyi cavabın mənim üçün nə qədər vacib olduğunu başa düşərək, o, mənim əllərimi öz əlləri ilə tutdu:

— Təbliğçilər dirçəliş çadır xidməti ilə bizim şəhərimizə gələndə sənin ananla mən yeniyetmə idik, — o, yumşaqcasına cavab verdi. — Biz mütləq hər gecə toplantılara gedirdik. Bizim üçün həmin günlər xüsusi hadisə idi. Orada o qədər maraqlı idi ki! — o, mənim əllərimi sıxdı. — Dördüncü gün isə... hə, yadıma düşdü, bu, toplantının dördüncü günü idi. Biz onunla qəti qərara gəldik. Əl-ələ tutaraq, Məsihi qəbul etməyə getdik!

— Doğrudan?

— Bəli, hər şey məhz belə oldu.

— Şükür Rəbbə! — mən Emma xalanı qucaqlayıb, onun hər iki yanağından öpərək qışqırdım. — Emma xala, siz duaların ən imkansızının cavabısınız!

Deyəsən, biz elə möhkəm səs salmışdıq ki, yaxınlıqda oturan balıqçılar da bizə tərəf baxırdılar.

— Rəbbə şükür olsun! — mən yenə də qışqırdım, — Bütün xeyir-duaların mənbəyi olan Tanrıya şükür olsun!

Mən hasara tərəf qaçıb, üzümü surferlər tərəfə tutaraq var gücümlə qışqırdım:

— Minnətdaram Sənə, İsa Məsih!

Mən Emma xalaya təxminən yarım saat bundan əvvəl Tanrıya anamın imanlı olub-olmaması, göylərdə onunla görüşə biləcəyimi mənə bildirməsi üçün dua etdiyim haqqında danışdım.Və budur, mən burada heç bir insanı tanımadığım cənubi Kaliforniyada olmalı və heç kəsi tanımadığım halda, mənim anamı tanıyan kiminləsə rastlaşmalı idim! Mən bu duaya cavab alacağımı heç ağlıma gətirmirdim, amma bax, üstündən doxsan dəqiqə keçməmiş Rəbb mənə açdı ki, mənim ata-anam təkcə torpaqda bir-birinin yanında uzanmayıblar, həm də Səmavi Şəhərə daxil olaraq, indi böyük izdihamla birlikdə Quzunun taxtı önündə səcdə edirlər. Mənim ağrılarım keçdi və daha göz yaşı tökməyə ehtiyac yox idi. Emma xala ilə mən dayanacağa tərəf getdik və mən əşyalarını maşına yığmaq üçün ona kömək etdim. Sonra öz maşınımla onun ardınca evlərinə getdik və mən onun oğulları ilə tanış oldum. Biz birlikdə əla nahar etdik. Nəhayət, Miladı birlikdə qarşılamaq üçün mənim də ailəm vardı! Biz görüşüb ayrıldıq və mən geri qayıtdıqda sahil yolunda daha çox olmaq üçün ən mənzərəli yolu seçməyi qərara aldım. Mən sadəcə, okeanın yanında daha çox olmaq istəyirdim. O, Tanrının əbədi və hüdudsuz lütfünü xatırladaraq göz işlədikcə uzanırdı. Nə vaxtsa mənim həyatım məyusluğun biri qurtarmamış digəri başlayan, ardı-arası kəsilməyən bədbəxtliklər və uğursuzluqlardan ibarət idi. Lakin indi mən ecazkar və təsvirolunmaz qəlb rahatlığı yaşayırdım. Tanrının sülhü hər cür düşüncədən üstündür! (Filipililərə 4-7-yə bax.) Mənim üçün nə hazırlamağından asılı olmayaraq, gələcəklə qarşılaşmağa hazır idim.