Бұл кітапта Джош Макдауэлл өзінің өмірі жайында ашық әңгімелеп береді. Ол жас кезінде Мәсіхтің Құдайлық болмысы туралы ілімді — ойдан шығарылған қиял екенін дәлелдеуге кіріседі. Осы мақсатпен ол сол замандағы оқиғалар туралы айтылған тарихи құжаттардың түпнұсқасын зерттеп, осы тақырыпты жақсы білетін адамдармен сұхбаттасады. Сөйтіп жүріп ол, ақыр соңында Мәсіхтің адал ізбасарына айналады.
Менің балалық шағым мен бозбала кезімнің естеліктері жайында адамдармен өте көп рет бөлісуіме тура келді. Елдің алдына шығып Құдайдың Сөзімен бөліскен кезде, мен өзімнің өмірім туралы көптеген адамдарға әңгімелеп бердім. Алайда, тек енді ғана шымылдықты ашып, жалпы халыққа өмірімнің бүкіл көрінісін көрсететін мүмкіндік пайда болды.
Бірнеше жылдар бойы туындыгерлер мен кинокомпаниялар, менің жастық шағым мен куәлігім жайында фильм түсіруге ұсыныстарын жасап жүрді. Алайда, менің мұндай ұсыныстарды қабылдауға батылым жетпеді. Осыдан бес жыл бұрын, фильмдері көптеген марапаттарға лайықты болған әйгілі режиссер Кристобал Крузенмен таныстым. Менің әңгімемді бейнелеп көрсетуді, яғни қарапайым емес міндетті мен сол кісіге сеніп тапсырдым.
Негізінде бұл кітап менің өмір жолымның басында орын алған, өрлеулер мен құлдырауларды барынша толығырақ көрсету үшін кең көлемде бейнелеп жазылған, менің басымнан өткен оқиғалар. Осы кітап — менің өмірімде маған кезіккен әр түрлі адамдар туралы естеліктерден құралып, жинақталған болса да — өмірде орын алған шынайы оқиғалар жайында әңгімелейді. Менің есте сақтау қабілетімнің шамасына қарай, адамдармен болған сұхбаттарды сол қалпында есіме түсіруге тырыстым. Кітаптың атын — «Табанды» — деп атағаныма қатысты айтатын болсам, бәлкім, тіпті өзім түсінбесем де, мен өзімнің қандай болғанымды бір сөзбен қорытындылау үшін, осылай атауды жөн көрген шығармын. Балалық шағымда мен көптеген қиын сынақтардан өттім, осыған орай менің сақтану әрекетімнің ісі — соңына дейін күресіп, қалайда аман қалуға ұмтылу болды. «Мені өлтірмеген нәрселердің бәрі, мені күшті етеді» деген Ницшенің сөздері дәл маған қатысты сияқты болып көрінетін (айтпақшы, мен сол кездері бұл кісінің кім екенін тіпті де білмейтінмін). Қиындықтар шынында да мені күшті және табанды етті. Алайда бұл үстіртін күш — қорғаныс тетік ретінде жан дүниемнің қараңғы қапастарын жасырып тұратын перде еді. Шын мәнінде, мен қандай адам болсам да, ешнәрсеге қарамастан мені сол күйімде қабылдайтын адаммен шынайы түрде тығыз қарым-қатынаста болуға және сүйіспеншілікке ұмтылатынмын (біз бәріміз де осыған ұмтыламыз).
Менің жасым он бірге толған кезде, мен өзімді Құдайдың да, адамдардың да менімен жұмысы жоқ, жер бетіндегі жалғыз адаммын деп санайтынмын. Сіз осы кітапты оқыған кезде білетін болатын себептер мені; отбасы — тұрақтылықты, ал әке — қорғанды білдіреді, адамдарға сенім артуға болады және сенім арту қажет деген ойларды қабылдамауға мәжбүр етті. Мен Құдайға теріс қарадым, ашуланған кезде Оған айтатын жаман сөздер де табылып, аузымнан шығып жататын. Мен өзімнің қателіктерімді немесе әлсіздіктерімді мойындауды ойлаған да жоқпын. Өкінішке орай, шындықты қабылдамау өзім үшін қаншалықты қауіпті екені тіпті, менің ойыма да кіріп шықпады.
Менің өмірімдегі болып өткен жағдайлардан туындаған жүрегімдегі қорқыныштар мен өзіме деген сенімсіздігім әрі қарай да бәріне құпия болып қала беруі үшін, мен бар күшімді салдым. Мен тамаша оқи да, жаза да аламын деп, өзінің қулығымен маңайындағылардың бәрін сендіретін сауатсыз, айлакер адам сияқты болдым.
Бәлкім, менің оқиғамның қандай да бір бүге-шүгесі немесе қыр-сыры, сізге өзіңіздің оқиғаңызды еске түсіруге көмектесетін шығар, сонымен қатар екінші біреулер (бақытқа орай) менің тәубеге келуімнің бір бөлігі болып қалатын шығар. Қалай болғанда да менің басымнан өткізуіме тура келген ауыртпалықтарға қарамастан, миллиондаған адамдардың басына менің балалық шағыммен салыстырғанда, одан да қатал және қиын балалық шақ түскенін жоққа шығармаймын.
Киелі жазбадағы Әйүп пайғамбардың кітабында, «От ұшқындарының жоғары қарай лап ететініндей, адам баласы да ауыртпалық шегу үшін дүниеге келеді», (5:7) деп айтылған. Менің өмірімде де от ұшқындары аз болған жоқ, солардың ішінде менің өмірімді өзгерткен және өзімен бірге сөнбес үміт алып келген от ұшқыны да болды. Сізге осы кітапты оқуға кеңес бере отырып, сіздің де мәңгі тірі Құдайдың көмегімен осы өмірде нық сеніммен қадам басып жүре алатындай жағдайға қол жеткізе алатыныңыз туралы ойлануды ұсынамын.
Осындай ерте көктем үшін, күн тым ыстық еді. Чикагоның батыс жағында елу шақырым жерде орналасқан, Иллинойс штатының, Уитон деген шағын қаласында жол жүріп келе жатқан мен, аздап самал желдің есуін сезіну үшін, көлігімнің терезесін толық ашып қойған едім. Мен Уитон колледжінің бірінші курсында оқитынмын, ал күннің екінші жартысында жергілікті орта мектептерге қызмет үшін арналған қағаздарды апарып тастап, қосымша ақша табатынмын. Алайда, бұл мен үшін тек қосымша ақша табу ғана емес, сонымен қатар колледждегі қанықты оқу бағдарламасынан туындайтын, үздіксіз қарбалас өмірден аз да болса дамыл табатын уақыт болатын.
Мен Чейз-стриттегі темір жол өткеліне Чикагодан келетін қала маңындағы жүрдек пойыздан бұрын өте шығамын деп үміттенген едім, алайда менің өткелге жақындай бергенім сол-ақ екен, шлагбаум төмен түсірілді де, ескерту дабылының дауысы естіле бастады. Мен көлікті тоқтатып, қол тежегішінің иінтірегін тартып қойдым да, сәл есімді жинап тыныстап алу үшін, орындықтың арқалығына шалқая кеттім. Осы кезде менің көлігімдегі радиоқабылдағыштан айтылып жатқан әнді, темір доңғалақтардың салдырлаған дауысы басып тастады: бұл ән «Сен мені ертең де сүйесің бе?»[1] деп аталатын сол кездегі нөмірі бірінші хит ән болатын.
Мен арт жақты көрсететін көліктің айнасына қарадым: айнадан арт жағымдағы төбеде орналасқан, Уитон колледжінің студенттер қалашығы алақанға салғандай көрініп тұрды, ал оның ең төбесінде мәртебелі Бланшар-Холл сондай әдемі болып көрініп тұр. Орасан зор ғимарат Матай жазған Ізгі хабардағы Исаның: «Төбе басына салынған қала жасырынып қала алмайды» (5:14) деп айтқан сөздерін еске салады.
Академия әлемінде Уитонның беделі мен абырой-атағы әлдеқашан жоғарғы дәрежеге жеткен болатын. Оны бітіріп шыққан түлектер: Билли Грэм мен Рут Бэлл Грэм, жазушылар Маргарет Лэндон мен Элизабет Эллиот, астроном Гарольд Олден, сонымен қатар Ізгі хабар үшін азап шеккен — Джим Эллиот пен Нейт Сеннің және Эл Маккаллидің есімдерінің өзі қаншалықты қымбат десеңші. Уитонның болашақ бітірушісі мен де, осы дүниеде елеулі із қалдыра алар ма екенмін? Қалдырған күннің өзінде ол қандай із болмақ?
Мен сенімге жақында ғана келген едім, менің рухани өмірім әлі «қалыптасу кезеңінде» болатын. Сәтсіз отбасында өскен мен, Мичиган штатының Юнион-ситиде өткен балалық шағымнан бастап, Құдайдың бар екенін мойындамауға және өзімнің тағдырымның иесі — мен өзіммін деп өзімді сендіруге тырысатынмын. Содан, он тоғыз жасымда Құдай туралы ойдан біржолата азат ететін сияқты болып көрінген істі шешуге кірістім. Сол сәтте-ақ таңқаларлық жағдай орын алды. Мен Құдайдың бар екенін теріске шығаратын дәлелдерді жинап жүрген кезде, Ол маған Өзінің Кім екенін ашып көрсетті де, Ол менің өмірімнің ажырамас бөлігіне айналды. Менің өмірімнің түбегейлі өзгеруі үшін, бар болғаны бірнеше айлар ғана қажет болды. Сонда мен Бэттл-Крик деп аталатын өзімнің қалашығымдағы Келлог муниципалдық колледжінің екінші курсын аяқтап, Уитонға ауыстым.
Мен қайтадан жүрдек пойызға көз тастадым, ол менің көз алдымда рельстің үстімен зымырап өтіп жатты. Өтіп бара жатқан пойыздың даусынан қаншалықты жұбаныш табуға болады десеңші! Осы сәтте менің балалық шағым есіме түсіп кетті, түнде төсегімде жатып біздің фермамыздан үш шақырымдай жерден ағылып өтіп жататын жүк пойыздарының алыстан естілетін гуіліне құлақ салатынмын. Олардың доңғалақтарының тарсылы Мичиганның өңделген егістік жерінің үстімен өтіп келіп, маған емін-еркін естіліп жататын. Шапшаң паровоздар өзінің гуілімен қараңғы түннің тыныштығын жарып өтіп, ал оның артынан ілескен вагондарының доңғалақтары біркелкі ырғақпен тарсылдайтын, бұл әуен мені кез келген бесік жырынан жақсы әлдилейтін еді.
Көңілімді толқытқан естеліктерден мен тіпті күрсініп те алдым. Неге екенін өзім де білмеймін, бірақ Роберт Браунингтің танымал поэмасының: «Құдай көкте, жер бетінде бәрі тамаша» — деген шумақтары, есіме түсіп кетті.
Өмірімдегі естеліктерге беріліп кеткен мен, радиоқабылдағыштан айтылып жатқан әнді ақырын ғана қосылып айтып отырдым.
Арт жақты көретін айнадан кенеттен, тура маған қарай зымырап келе жатқан жүк көлігін байқап қалдым. Ол тежегішті басып тоқтатудың орнына, бір жақтан екінші жаққа қарай бұлғақтап, жылдамдықты асырғаны айдан-анық көрініп тұрды. Бұл менің көзіме елестеген шығар деп — мен бар күшіммен көзімді ашып-жұмдым. Алайда, жүк көлігінің тоқтайтын ниеті де жоқ, — тежегішті басатын уақыт та қалмаған. Жүрдек пойыз әлі де менің алдымнан кесе-көлденең өтіп жатты, мен артқа қарай жүру үшін, жылдамдық иінтірегін тартып қалдым. Алайда жалтарып кетуге тым кеш еді. Жүк көлігі маған қарай ұшып түсті, мен қозғалтқыш иінтірегін түсіріп, бар күшіммен тежегіш тетігін бастым да, соққыны қабылдау үшін бүрісіп отырып алдым.
Менің артта қалған бүкіл өмірім бір секундтың ішінде от ұшқыны сияқты көз алдымнан өте шықты — бұл менің әрқашан ұмытқым келетін өмірім еді.
Балалық шақты — өмірдің ең керемет кезеңі деп айтады. Бәлкім, солай болуы керек шығар. Алайда, бұл сөздер мен үшін шындықтан өте алыс еді. Балалық шағым туралы айту мен үшін жанға батарлықтай ауыр, әкем менің дүниеге келуімді, фермамызда тағы да бір жұмысшы қолының пайда болуы үшін ғана күткен сияқты. Бала кезімде оның бұл туралы айтқанын бірнеше рет естуіме де тура келген. Дәл солай болды да — менің балалық шағым (жиі жалаңаяқ, жалаң бас) Мичиганда Юнион-сити қалашығындағы біздің фермамызда еңбек етумен өтті, мен осы өмірдегі қандай да бір тіректі, таяныш пен тұрақтылықты анамнан, үйдегі жұмыстардан және мектептен (дәл осындай ретпен) таптым. Алайда, менің әкеммен қарым-қатынасым әрдайым қиын болып қала берді. Сонымен қатар саған туған ұлына емес, жалшыға қараған сияқты қарайтын адамның сүйіспеншілігі мен құрметіне қалай лайықты болуға болады?
Менің әкем Уилмот Макдауэлл 1898 жылы Индианада дүниеге келіп, отбасындағы он баланың біреуі болған. Өмірінің бір кезеңінде ол Айдаходағы Фримонт өңіріне көшіп келіп, сол жерде ол 1919 жылы менің болашақ анам Эдит Джослинды кездестіріп, оған үйленеді. Екі жылдан кейін олардың тұңғыш ұлы, кішкентай Уилмот дүниеге келеді.
Менің әкем тәндік күшпен ерекшеленбеген болса да, бірбеткей қыңырлық пен жауынгерлік рух оның мінезіне тән ерекшелік болған. Ол Монтана тауындағы қиын асулардан мыс және күміс кен орындарының құрылысына, орман ағаштары мен азық-түлік таситын жүк көлігінің жүргізушісі болып жұмыс істеген кезінде, осы мінезі оған көп көмектескен. Бұл шалғайда жатқан, елсіз жолдарда кез келген жағдай орын алуы мүмкін ғой. Әкем әр түрлі қиын жағдайлармен кезіккен. Сондықтан да әкем жас кезінде кез келген әдіс-тәсілдермен әр түрлі қиын жағдайлардан шығуды үйренген.
Анам, керісінше, нәзік жанды сүйкімді тұлға болды. Ол Нью-Джерсиде дүниеге келіп, сол жерде өскен. Оның ата-бабалары Англиядан шыққан келімсектер. Ол өзін мәдениетті және білімді ханым санап, өзінің шығу тегін мақтаныш тұтатын және қолынан келгенше біздің үйде талапқа сай тәртіптерді сақтауға тырысатын. Оның әкеме тұрмысқа шығатындай, ол әкемнің бойынан не тапты екен? Олар әкем әлі маскүнем болмай тұрып, бір-бірін сүйіп үйленген болар деп ойлаймын.
1920-шы жылы Айдахода жұмыс табу барған сайын қиындай түскен. Менің әпкем Шерли дүниеге келген соң, отбасымыз шығысқа қарай жылжып, Детройтке қоныстанған. Алайда, көп уақыт өтпей жатып ішкілікке қатысты мәселе қайтадан пайда болады. Әкемнің араққа салынуы, оның «Атлантик және Пасифик» деп аталатын үлкен бөлшек сауда дүкеніндегі басқарушы лауазымынан айырылуына себеп болады да, отбасымыздың қайтадан жылы орнынан жылжуына тура келеді. Бұл жолғы біздің отбасымыздың қоныстанған жері, батысқа қарай жүздеген шақырымдай жерде орналасқан Бэттл-Крик қалашығы болыпты. Тап осы жерде төбеден жәй түскендей «Ұлы тоқырау»[2] басталады. Барлық американдықтар үшін қиын болған осы кезеңде, ата-анамның бір ауқатты танысы Лиз деген апай, әкем мен анама Юнион-сити төңірегіндегі ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жер телімін сыйға беріпті, бұл туралы олар маған кейінірек айтып берді. Ол мұны ата-анама бәрін қайтадан басынан, жаңадан бастауына мүмкіндік беру мақсатымен істеген екен. Алайда, олардың өмірінде 1930 жылы менің екінші әпкем Джунның дүниеге келгенінен басқа ешқандай жаңалық болмапты.
Әкем өзінің маскүнемдігінің кесірінен жұмысынан айрылып қалғанға дейін, біршама уақыт жергілікті дүкенде басқарушы болып жұмыс істеген. Сондықтан оған өзінің бар күшін сүт фермасына салудан басқа амалы қалмады. Расын айтсам, мұнда да ауыз толтырып, мақтанатындай ештеңе жоқ. Алайда, біздің бүкіл отбасымыздың бақытына орай, кішкентай Уилмоттың (немесе Кішкентай, біз оны өз арамызда осылай атайтынбыз) бойында бала кезінен бастап фермерлік іске икемділігі байқалып, әкем жұмыссыз қала салысымен-ақ, ол өзін осы істің шебері екенін көрсетіп үлгерген. Кішкентай АБФ-ның («Американың болашақ фермерлері») мүшесі болып, жасөспірім кезінің өзінде-ақ ол фермаға өзі «ғылыми әдіс» деп атаған жаңалықтарын енгізе бастаған. Өзінің туа біткен жүрек ауруына қарамастан, ол нағыз еңбеккер болған. Кішкентай өте қабілетті және жан-жақты, мектепте де алдыңғы қатардағы оқушылардың бірі болыпты. Бұған қоса, анам есеп-қисап жүргізуге кірісіп, ферма қандай да бір уақытқа дейін әбден табысты кәсіпорынға айналыпты.
Дегенмен, әкемнің күніне үш бөтелке шарап ішетін әдеті мен «оқымыстыны оқытпа» деген ұстанымының арқасында, бұл істің де қирауына көп уақыт қажет болмағанға ұқсайды. Кішкентай мен әкемнің арасындағы ашулы ұрыс-керістер дағдылы әдетке айналып, әкемнің ферманы басқару ісіне үнемі араласа беруі Кішкентайдың жүйкесін тоздыратын және сол ұрыс-керістерге қарамастан, әкем басқа балаларына қарағанда Кішкентайды ерекше жақсы көретін. Тіпті Кішкентаймен де әкем тіл табыса алмаған болса, онда біздің, қалған балалардың мұндай әкемен қалай өмір сүргенімізді көз алдыңызға елестетіп көріңіз.
Мен дүниеге келген кезде, Кішкентайдың жасы он сегізде, Шерли әпкем он жетіде, ал екінші әпкем Джун он жаста болатын. Сондықтан біздің арамыздағы жас айырмасы кейде мені, осы мен не үшін туылдым екен деп ойлануға мәжбүр ететін.
1939 жылдың тамыз айының жайма-шуақ күндерінің бірінде біздің үйімізге жергілікті қауым бағушысының келгені туралы айтып бергендері бар. Біздің отбасымыз қауымға тұрақты түрде баратындардың қатарынан емес екен. Уағыздаушы өзінің қызметіне жақында ғана кіріскен, құлшынып тұрған жас жігіт болған. Бәлкім, оның құлағына біздің отбасымыз туралы жағымсыз қауесеттер жеткен шығар, сондықтан да ол біздің отбасымызды бағушысыз күні қараң болатын, адасып кеткен қойлар сияқты деп ойлаған болар.
Бір сөзбен айтқанда, анам оны қонақ бөлмеге кіргізіп, дастарқан жайып шәй берген, бірақ ол анамның жүктіліктің тоғызыншы айында екенін байқамапты да. Бір қызығы: анамның бойы бір метр алпыс сантиметр болғанына қарамастан, салмағы жүз елу килограммдай болған екен (бұл қалқанша безінің кесірінен солай болыпты). Мені қалжыңдап отыр деп ойламаңыздар, бұл шындық: ол есіктен қысылып-қымтырылып әрең дегенде, әуелі бір қырымен, кейін екінші қырымен өтіп жүрген. Осындай кең белдің арқасында менің бөтен адамдардан сенімді түрде жасырынып қалатынымды көз алдыңызға елестетіп көруіңізге болады.
Ал бір-екі аптадан кейін мен дүниеге келдім, Макдауэллдың отбасына тағы бір сәбидің қосылғанын естіп, қауым бағушысы таң қалыпты! Анам мені қауымға суға шомылдыру рәсімінен өткізу үшін алып келгенде, ол одан да бетер абыржып сасқалақтап қалған шығар деп ойлаймын. Анамның қыз кезіндегі тегі — Джослин — менің бірінші атым болды, алайда, мені кішкентай кезімнен Джош деп атайтын болған. Егер мен анамды қатты ренжітсем, анамның: «Қанеки, бері келіңізші, Джослин Дэвид Макдауэлл!» — деп айтқанын естуіме тура келетін. Мен дүниеге келгеннен кейін екі апта өткен соң нацистік Германия Польшаға басып кірген, ал Франция мен Англия Гитлерге соғыс жариялаған. Екі жыл өткен соң Пёрл-Харборды бомбалады. Менің әпкем Шерли өз еркімен әскерге, медбике болып кетеді. Ол біздің бақытсыз отбасымыздан сытылып шыққан, менің ағам мен әпкелерімнің ішіндегі ең алғашқысы болды.
Менің балалық шағымның естеліктері Шерлимен байланысты болса керек деп ойлаймын. Ол үйге демалысқа келгенде, маған әр түрлі сыйлықтар әкелетін: біресе қалайыдан жасалған сарбаздарды, енді бірде кішкентай ойыншық танкілердің армиясын. Менің көзіме ол әскери киімде сондай сымбатты және көрікті болып көрінетін — ол сондай сұлу болатын!
Мен төрт немесе бес жасар кезімде, Шерли үйге ұзын бойлы Стэн деген десантшымен бірге келді. Ол мені шеткері шығарып алып, құпия келісім жасап жатқан адамдай құлағыма сыбырлап: «Мен Стэнге күйеуге шыққалы жатырмын және сенің бұл жерден қашып кетуіңе көмектесемін, Джош! Ал содан кейін — кім біледі? Мүмкін, бір күні сен бізге көшіп келіп, бәріміз бірге өмір сүретін шығармыз», — деді.
Ақыры, қоштасатын күн де келіп жетті. Мен еңіреп жылап, Шерлиге жармасып алдым, оны жібергім келмеді. Біздің жергілікті клубта фильм басталардың алдында көрсететін кинохабардан мен соғыстың қандай болатынын көрген едім, сондықтан оның соғыс болып жатқан жерге кетіп бара жатқанын… сол жерде оны тіпті өлтіруі де мүмкін екенін білетінмін. Алайда, Шерли мен Стэннің қол ұстасып кетіп бара жатқанына қарап, оларды Флоридаға ма немесе Калифорнияға ма бейғам демалысқа кетіп бара жатыр деп ойлауға болатын еді.
Тіпті оның келісімшарт бойынша қызмет ету мерзімі аяқталып, қызметтен босап үйге қайта оралуына мүмкіндік пайда болған кезде де, ол Еуропада қалып, алдыңғы шепте болуды дұрысырақ көрді. Бір күні анамның жатын бөлмеде жылап отырғанын көріп қалып, одан не болып қалғанын сұрағаным әлі есімде. Маған әкем тағы да бір нәрсені бүлдіріп қойған сияқты болып көрінді. Алайда, бұл жерде әкемнің ешқандай кінәсі жоқ екен. Шерлиден: соғыс біткенше Еуропада қаламын, — деп жазған хат келіпті.
Бақытымызға орай, Шерли соғыстан аман-есен оралды. Алайда, бұл жолы ол біздің үйге қайтып келмеді. Олар Стэн екеуі үйленіп, Чикагоға қоныстанды. Мен олардың қолына көшіп бара алмадым, қандай себеппен бара алмағанымды қазір тіпті есіме де түсіре алмаймын. Дегенмен, мен бірнеше рет олардың үйінде қонақта болдым.
Алайда, менің балалық шағымның естеліктері екінші әпкем, Джунмен байланысты болды. Біздің үйдің қасындағы кір жууға арналған үлкен бетон кеспектің ішінде оның мені шомылдырғаны әлі есімде. Өзінің дене бітіміне байланысты анама мені шомылдыру қиынға соғатын, сондықтан маған қарауды Джун жиі өз мойнына алатын. Менің төрт-бес жасар кезімде әпкеммен бірге қалаға шыққанымыз есімде. Джун өзінің жасынан ересектеу көрінетін, сондықтан адамдар мені оның ұлы деп ойлайтын.
Осындай саяхаттардың бірінде бір егде жастағы әйелдің Джунға: «Балаңыз қандай керемет, қарасаң көз тоймайды!» — деп айтқан сөздері әлі есімде. Бэттл-Крикте жаяужолда әлгі әйел бізді тоқтатып, менің бетімді аздап шымшылады, содан соң: «Мына, сотқар көк көздерге қараңызшы! — деп бетімнен сүйді де, — Мұндай сотқар еркетайлар аз болса керек, солай ма?» — деді.
Джун бейтаныс әйелге қалжыңмен күлімдеп: «Жоқ, ол мүлдем еркетай емес. Не айтсам да, ол әрқашан айтқанымды екі етпейді, — деп жауап берді де, маған қарап: — Сен тіл алғыш баласың ғой, Джош, солай емес пе?» — деді. Мен шамам келгенше, басымды изеп: «Мен анамның айтқан тілін алған кезде, ол әрқашан маған балмұздақ сатып әпереді!» — дедім.
Бейтаныс әйел таңдайын тақылдатып таңырқаған кейіппен, әмиянынан ақша алды да, маған ұсынып: «Міне, мен де саған балмұздақ әперемін, жас жігіт!» — деп күлімдеді. Бізден алыстап кеткеннен кейін де, өзіне-өзі: — Ақылдысын қарашы, шіркіннің! — деп күбірлеп сөйлеп бара жатты. Біз әпкеміз екеуміз сол маңайдағы «Салливана» деген балмұздақ-кафесіне бардық, ол маған ванильді балмұздақтың екеуін алып берді.
Мен Джунды қатты жақсы көретінмін. Ол болмысынан сезімтал, қамқор, тіпті әртістік шеберлігі де бар жан еді, күйсандықта да тамаша ойнайтын. Джунды — біздің отбасымыздың берекесі десе де болады. «Біздің заманымызда мұндай адамдар жоқ, ол бір тума адам» деген мәтел менің әпкем Джун туралы айтылған сияқты. Егер де оның күйеуі Мерл Лоури менің әкем сияқты маскүнем болмағанда, оның өмірі басқаша болар ма еді деп жиі ойлайтынмын.
Шындығын айту керек, некелік өмірінде Мерл әпкемді ұрып-соқпайтын, бірақ бәрібір, ол түкке жарамсыз маскүнем еді. Ол тоңазытқыш жөндеу бойынша жаман шебер емес болатын, сонымен қатар ол не болса соны жөндей беретін, алайда үздіксіз ішкілікке салынып жүруі оның аяғына нық тұрып кетуіне мүмкіндік бермейтін. Мен оны өзін-өзі қолға алуға қабілетті емес адам деген ойға қалатынмын. Менің ойымша, Джун Шерлиге ұқсап фермадан тезірек кету үшін, Мерлге тұрмысқа шыққан сияқты. Асығыс қабылданған шешімнің салдарынан, көп кешікпей оның бір өзіне бес баланы асырау керек болды, Мерлді қосқанда алты бала.
Бірде Милад күнінде (Исаның дүниеге келген күні) біз сыйлықтарды ашып көру үшін бәріміз шыршаның айналасына жиналдық, сол сәтте әкемнің мас күйінде бөлмеге кіргені есімде. Ол өзінің креслосына гүрс етіп құлады да, қорылға басты, ал біз оның соңынан Мерлдің келуін күтіп отырдық. Бірақ ол келмеді. Кейінірек білсек, ол аяғында тұра алмай тайғақ жолда омбы қарға құлап, сол жерде қалып қойыпты, оның мас болғаны соншалықты басқа біреудің көмегінсіз ол жерден шыға алмаған. Мерл тек кеш батқанда ғана келді, онда да әкеммен қосылып тағы да ішу үшін келген еді.
Соғыс аяқталған соң көп кешікпей, Кішкентай жергілікті Карла деген қызды ұнатып қалды, ол сол кездері жасөспірім қыз болатын. Біздің отбасымызда оны ешкім шындап қабылдамады — солардың қатарында мен де бармын. Анам Карланың үстінен үнемі шағымданатын.
Карла мен Кішкентай біздің үйдің ауласындағы қосалқы үйге жайғасты. Мен Карланың ағамның титығына тиіп, бірде ананы, бірде мынаны айтып жатқанын жиі еститінмін — оның ащы дауысы алыстан естіліп жататын. Бір күні Кішкентай шөп орып жатып, байқаусызда үйдің алдындағы Карланың өсірген гүлзарына шалғысымен тиіп кетті. Ол ағама жұдырығын ала жүгіріп, оған аузына келген балағат сөздерді айтып жатты. Сырттай қарап тұрып, үшінші дүние жүзілік соғыс басталды деп ойлауға болатын еді.
Карла мен Кішкентай үлкен үйге келген кезде, ол мені де түп-түзу жүргізуге тырысатын. Радио тыңдағанда Карла екеуміздің таласып, төбелесуге шақ қалғанымыз әлі есімде: мен «Жасыл есек араны» тыңдағым келді, ал ол «Бернс пен Алленнің шоуын» тыңдаймын деп талап етті. Ол радиотолқынды бір ауыстырды, екі ауыстырды, содан кейін менің орнымнан қозғалмай отыруым үшін маған шаңқылдай бастады. Ал, мен жауап ретінде әкемнің анама бірнеше рет айтқан сөздерінің бірімен оны мазақтадым, содан соң «қап бәлем, қолыма түссең, сазайыңды тартқызамын» деп уәде еткен Карладан әрең дегенде қашып құтылдым. Біздің үйге жақын жерде өсіп тұрған, биік ағашқа шығып алудан басқа амалым қалмады — сол ағаш осындай жағдайларда менің сенімді бас сауғалайтын орным болатын. Егер Карла шындап менің сазайымды беремін деп ұйғарса, мен осы ағашқа шығып алып, оны айырсадақпен атуға дайындалып отыратынмын.
Әлдеқашан кереуетте жатудың орнына мен, кейде осы ағаштың үстінен қас қарайғанда ғана түскен кездерім де болған және үйге жатын бөлменің терезесінен түсетінмін. Ертеңгі күні де таяқ жегізу үшін жаңа сылтау ойлап табатынын біліп, мен оған бүгін ұрынып қалмауды қалайтынмын. Айтатын несі бар, әдетте солай болатын.
Енді отбасыма қатысты әңгімемнің аяғы — екі үлкен дөңгелек, яғни анам мен әкем жайында болмақ. Менің балалық шағымда есімде қалғаны — олардың бір шаңырақтың астында тұрып, үнемі ұрысып жүретіндері. Олардың бір-біріне жылы сезімдерін білдіргенін бір рет те көрген емеспін. Олардың бір-біріне сүйсіне қарап күлімдегендері, құшақтасып бір-бірінің қолын ұстағандары есімде жоқ, ал бір-бірінің бетінен сүйгендері туралы тіпті айтпай-ақ қойсам да болады. Әкем арақ-шарап ішуден басқа ешнәрсені білмейтін, ал анам — әкемнің отбасына және шаруашылыққа деген немқұрайды қарым-қатынасы үшін миын жегенін қоймайтын. Ал егер анам қалап жатса, сөз тапқанға қолқа жоқ демекші, сөйлейтін сөзін табатын. Тіпті, егер олар танысқанға дейін әкем ішкілікке құмар болмаған болса да, анам өзінің өктем қылықтарымен оны нағыз маскүнем етіп шығарған болар еді. Кейде әкем аяғында тұра алмайтындай қатты мас болған кезінде, анам өзінің сәтсіз болған өмірі үшін бүкіл күйінішін шығарып, одан өшін алып жатқанын көретінмін. Жоқ, анам оны ұрып-соқпайтын — екі қолымен арқасынан қатты итеріп үйге кіргізетін немесе креслоға күшпен итеріп жіберіп отырғызатын.
Әрине, әкемнің анама көрсеткен қорлықтарымен салыстырғанда, анамның бұл қылықтары түкке де тұрмайды. Кейде ол мас кезінде құтырып кететін, әсіресе оның әр нәрсені бүлдіру үшін, есін білетін және іс-қимылдарын басқара алатын аралықтағы кезеңі бәрінен де қауіпті болатын. Мастығы басына шапқан кезде, анам оның дағдылы нысанасына айналатын. Кейде мен әкем туралы, ол анамды ұра беріп, ұра беріп өлтіріп қоятын шығар деп ойлайтынмын.
Қалай болғанда да, анамның қанша кемшілігі болса да, бала кезімде ол менің жалғыз сенімді сүйенішім болды. Қарапайым сөзбен айтқанда, оның мені жақсы көретінін білетінмін. Мен де оны жақсы көретінмін. Біздің арамызда көп нәрселер болып, анам екеуміздің бір-бірімізге деген сүйіспеншілігіміз көптеген сынақтарға ұшырады, алайда, нәтижесінде біздің бір-бірімізбен қарым-қатынасымыз нығая түсті.
Мен онымен бірге тізбедегі суреттерді парақтап, оның тізесінде отырған сол күзгі жайма-шуақ күнді ешқашан ұмытпаймын. Сол кездері мен бес немесе алты жаста болатынмын. Ол маған Милад күніне (Исаның дүниеге келген күні) қалаған сыйлығымды менің өзіме таңдап алуыма ұсыныс жасады, сонда мен саусағымды шошайтып ойыншық темір жолды көрсеттім. Милад күнінде шыршаның астында, толық жиынтықтағы өзімнің темір жол ойыншығымды көргенде, мен қандай таң-тамаша қалдым десеңізші. Міне, бұл күн мен үшін нағыз Милад күні болды! Мен мұны ешқашан ұмытпаймын.
Сонымен қатар, анам біздің отбасымызды тәртіпке салып отыратын басқарушы болатын. Менің сотқарлығым мен еркелігім шектен шығып кеткенде, ол маған ағаштың шыбығын сындырып алып, оған тез қайтып келуімді бұйыратын. Содан соң ол менің құйрығымнан бір-екі рет ыстық шыбықпен сабап алуы үшін, менен шалбарымды шешіп, орындыққа асылып тұруымды талап ететін. Әдетте, анамның «жазалау алақанына» қатысты (біздің жағдайымызда, шыбықпен ұру) құқығына қарсы шықпайтынмын, алайда, бұл өз кезегінде, менің бойымда стратегиялық қарсы шараларды қалыптастыруыма кедергі болмайтын.
Бірде жексенбі күні анам түскі асқа келетін қонақтарға дастарқан дайындап жатқан болатын. Мен «жыланның басын қайтарайын» деп — біресе бір табақтан, біресе екінші табақтан тартқылап тағамдардың дәмін татып жүрдім. Ол менің бұлай істемеуім керектігін айтып бірнеше рет ескертті, бірақ мен тағамдардың дәмін татуды жалғастыра бердім. Ақыр соңында оның шыдамы таусылды да, маған ағаштан шыбық сындырып алып келуімді бұйырып, мені есіктен шығарып жіберді. Мен шыбықтың ең жіңішкесін әрең дегенде тауып алып, үйге қайта оралдым.
Мен үйге кірген кезде, ол менің көйлегімді шешіп, үстелді айналып жүруге мәжбүр етті, мен оның қасынан өткен сайын мені арқамнан осу үшін, бұрышқа тұрып алып, шыбықты қолына ұстап дайындалып тұрды. Әуелі мен ақырын жүрдім, бірнеше рет айналғаннан кейін, ол мені ұру үшін қолын сермеген кезде қаттырақ жүгіре бастадым. Нәтижесінде, анам маған қолын сермегенде шыбықты не тигізе алмай қалады немесе болар-болмас тигізеді. Алайда, ол менің қулық жасап жатқанымды байқаса да, маған білдірмеуге тырысты. Мен үстелді алты немесе жеті рет айналып, екі-үш шыбықты жеген соң, ол мені жіберді. Анам өзінің тәрбиелік жұмысына риза болған сияқты.
Жаны жай тапқандай дауыспен: — Бұл саған сабақ болады, — деді де, әдеттегідей бір жағынан екінші жағына аударылып-төңкеріліп асханаға қарай бет алды.
Әкемнің тәрбиесі туралы айтпай-ақ қойсам да болады. Менің сөздерімнің жанға батарлық ауыр естілгенін қаламаймын, алайда оның аузы арақ-шараптан құрғамайтын. Мен оның мас болмаған кезін өте аз көретінмін, әдетте ол басы қатты ауырғанда мас болмайтын, сондай кезде ол өзін өте тыныш ұстап, әңгімелесуге де зауқы болмайтын. Оның қатты салынып ішетін күндері басталғанда, біз бәріміз оның көзіне түспеуге тырысатынбыз.
Алайда, тек ол анама қол көтермегенше ғана. Менің әлім жетпесе де, мен алты немесе жеті жасымнан бастап анама болысуды бастадым. Қолымнан келетіні — қысқа уақытқа болса да, әкемнің назарын анамнан өзіме аударамын. Алайда, жыл өткен сайын мен әкем мен анамның арасына жиі түсетін болдым. Әкем аласа бойлы, дене бітімі жүдеу болатын, ал егер арақты көп ішіп қоятын болса, онда оның менімен алысуға шамасы да келмейтін.
Тіпті сүйікті адамыңды қорғау үшін де туған әкеңді сабап-төмпештегің келетін сәттің қаншалықты жиіркенішті болып, шынымен де жүректі айнытатын сезім екенін айтып жеткізе алмаймын. Менің мектептегі көптеген достарыма таныс болған, әкенің жылы құшағы мен оның өз ұлымен арасындағы достық қарым-қатынасынан туындайтын өзара жақындықтың қуанышы маған таныс емес еді. Мен әкеммен бірге фермада жұмыс істеген кезде және әкем мен анамның арасына араша түскен кезде, біз бір-бірімізбен «жақын» болатынбыз.
Бір күні әкем қалаға қарай жолға шыққанда, мен оған білдірмей біздің «Шевроле-пикаптың» брезентінің астына кіріп алдым. Ол өзінің сүйікті сыра ішетін «Даффи» деп аталатын сыраханасына қарай бет алды. Әкем ол жерде өзін қандай тосын сыйдың күтіп тұрғанын тіпті білген де жоқ. Мен кездейсоқта, Мичиган штатының бір заңы туралы біліп қалдым, осы заң бойынша маскүнемнің әйелі, ішімдік сататын орынның иесіне өзінің күйеуіне ішімдік сатуға тыйым салуына құқықты екен. Расын айтқанда, бұл заңға ешкім мән бермеген десе де болады, ал менің заңмен жұмысым да болмаған.
Әкем сыра ішетін орынға енді ғана жайғасып отыра бергенде, мен осындай жағдай үшін арнайы сақтап қойған жуан таяқты қолыма алдым да, брезенттің астынан шығып барға кірдім. «Менің әкеме ішімдік сатуға сіздің қақыңыз жоқ!» — деп барменге қарап айқайладым, сөйттім де көзіме түскен нәрсенің бәрін таяқпен ұрып қирата бастадым. Айна, бөтелкелер мен стақандар — бәрі де күл-талқан болды. Мен тіпті терезені де сындырдым. Барда нағыз қызыл шеке төбелес басталды, бір айырмашылығы менен басқаның бәрі өздерін тыныш ұстады. Менің сотқарлығым, расын айтсам, ұзаққа созылмады — барда отырған ер кісілер орындарынан атып тұрды, сөйтіп біреуі менің арт жағымнан келіп құшақтап ұстап алды да, қолымдағы таяқты жұлып алды. Әкем осы уақыт аралығында өзінің отырған бұрышынан қозғалмай отыра берді, тіпті маған басын да көтеріп қарамады. Оны достарының көз алдында аузыма түскен сөздермен балағаттап, үйге қайттым.
Анам болған жағдай туралы білген кезде, маған қатаң ескерту жасады, сөйтіп ағаштың шыбығын әкелуге жіберді. Ол тіпті менің оны қорғағым келгенін де түсінгісі келмеді! Ол тек: «Менің ұлымның мұндай заңсыздық жасауына жол бермеймін», — деп айта берді.
— Әкеме ішімдік сатып, олар да заңды бұзып отыр ғой! — деп мен де айтқанымнан қайтпадым.
Осымен әңгіме бітті дегендей, анам маған: — Ақымақпен ақымақ болу — жақсылық әкелмейді, Джош! — деп жауап берді.
Бірақ мен бәрібір өзімнің пікірімде қалдым.
Осы күні мен түні бойы ұйықтай алмадым, төсекте жатып бір бүйірімнен екінші бүйіріме аударылып, «Даффи» сыраханасында болған оқиғаға ойша қайта оралдым. Иә, қандай да бір аз уақыттың ішінде сырахананың топалаңын шығардым, алайда бұл тек қана — менің әкеме қатысты болған еді. Бұл ісімнен түк те шықпады.
Шынын айтсам, мен өзім де момын адам емес едім. Менің жасым он бірге толғанда, мен көлік жүргізуді үйренетін уақыт жетті деп ұйғардым. Маған біреу келіп, көлік жүргізуді үйрету үшін уақытын бөліп, көмектеседі деп күтіп отырудың қажеті жоқ деп шештім де, өзімнің жоспарымды іске асыруға кірістім. Әкемнің пикапты қалай жүргізгенін талай рет көргендіктен, менің көлік жүргізуді әбден түсініп үлгіргеніме ешбір күмәнім болған жоқ. Бір күні әкем қалаға кеткенде, мен ескі «Шевиді» жүргізу бойынша сынақ өткізетін уақыт келді деп шештім. Біздің колли Пипси деген күшігіміз маған серік болып, алдыңғы орындыққа жайғасып отырып алды.
Алғашында бәрі жақсы жүріп жатты. Алғашқы он бес минутта жеткізу қорабы жүз әзәзілдің жындары сияқты, тісін шықырлатып тұрды, бірақ мен біртіндеп жылдамдық тұтқышын жатық ауыстыруды үйрендім. Ал, содан кейін, мен біздің мал қора мен ауылға келетін жолдың арасындағы көк шалғынның үстімен айналып, көлікті айтарлықтай ептілікпен жүргіздім.
Дәл сол сәтте қайдан пайда болғаны белгісіз, дөңгелектің астынан қоян шыға келді. Ал, Пипси осыны күтіп отырғандай — алдыңғы терезеден шығып, қоянның соңынан қуатындай, менің көз алдымда әрі-бері жұлқынып шәуілдеп, әбігерге түсті.
Ол менің тіземе отырып алып, үріп секіре бастады, сол уақытта мен қайда жүріп бара жатқанымды түсінбей қалдым. Мен көк шалғыннан төмен қарай құлдилап бара жатып, көліктің қанатымен үлкен шыршаны соғып кеттім — бұл қозғалысты сәл-сәл баяулатты, бірақ айтарлықтай емес. Бұталарды шамалап тілгілеп барып, біздің мал қораның артында тұрған бұрыштағы бағанаға барып соғылдым. Бұл кезде қоянның өзі түгіл ізі де қалмаған еді.
Көліктен әрең дегенде шығып, оның бүлінген жерлерін қарап шықтым: радиатордың торлары ішінара жұлынып қалыпты, капот тесілген, қанаты шайналып қалған сияқты, шамдары сынған, бұған қоса қорап ұзына бойы терең тілгіленіп қалған, сол жерін мен қарағайдың діңгегіне соғып алған едім. Мен Пипсиге қарадым, ал ол өзін айыпты сезінгендей, маған төменнен жоғары қарап, жауап ретінде тек қыңсылап қоя берді. «
Мен жерде құлап жатқан бағанаға жақын барып, оны қайтадан орнына қадап қоюға тырыстым, алайда, мен оны түзу етіп қоюға қанша тырыссам да, бағана кеменің сынып қалған діңгегі сияқты, бәрібір бір жаққа қарай қисайып тұрды. Басымды қасып, енді не істесем екен деп ойланып қалдым.
Бір-екі сағат өткен соң үйдің алдында әкемнің қадамдарының даусы естілді, содан кейін сықырлап кіре берістегі есік ашылды. Оның менің бөлмеме қарай кіріп келе жатқаны естілді, біресе бір қабырғаға, кейін екінші қабырғаға соқтығысып келе жатқанынан, оның мас екені белгілі еді.
— Джош, сен қайдасың? — деп айқай салды ол.
Мен төсегіме одан бетер тығылып, көзімді жұмдым. Менің бөлмемнің есігі ашылды, тіпті көрпені басыма жауып алсам да, әкемнің есіктің екі босағасына екі қолын тіреп менің бөлмемде тұрғанын сезіндім:
— Джош! — деп шақырды ол қайтадан, бірақ онша қатты айқайламады. Менің жауабымды күтпей: (мен онсызда оған жауап берейін деп жатқан жоқ едім) — Мен сенен сұрап тұрмын, бұзауларға кім жем-шөп салады? — деп сөзін жалғастырды.
Мен көзімді аштым.
— Ал қане, орныңнан тұр, жетер енді! Жұмыс сені күтіп тұрмайды! — деді ол.
Өз құлағыма өзім сенбей, мен абайлап көрпенің астынан қарадым. Менің тығылып жатқан жерімді оның тауып алғанына емес, қайта оның көлік туралы бірде-бір сөз айтпағанына таң қалдым. Ол әлі ешнәрсені көрмеген бе, сонда? Көрпені лақтырып тастап, мен екі аяғымды қолыма алып, бұзауларға жем-шөп беру үшін мал қора жаққа қарай құйғыта жүгіріп ала жөнелдім.
Біраз уақыт өткен соң, мен бастырманың астынан темірдің салдырлап жатқанын естідім, содан кейін анамның наразы болған дауысы естіліп жатты. Мен білдірмей не болып жатқанын көру үшін, абайлап қораның сынық терезесінен тығылып тұрып қарадым. Анам ашуын тежей алмай, әкеме бұрқылдап жатыр, әкем болса қолына ағаш балғасын ұстап, ештеңені түсінбей көліктің ұрылған алдыңғы жағына аң-таң болып қарап тұр.
— Миыңның бәрін ішіп қойғансың! Сенің маскүнемдігіңнің немен аяқталғанын көріп тұрсың ба? Бәрінің быт-шытын шығардың! Енді балғамен ұрғаныңнан не пайда? Бәрібір өзің ешнәрсе істей алмайсың. Шеберханаға барып, көлікті жөндету үшін, олармен келісіп қайт! — деп анам әкеме ұрысып жатыр.
Әкем балғаны тастай салды. Оның шынымен де ештеңені түсінбей тұрғаны бет-әлпетінен көрініп тұр еді. Оның еріндері дірілдеп:
— Өлтірсең де, есімде жоқ, …бірақ ешқайда соқтығыспаған сияқтымын, — деді.
— Есімде жоқ дейді ғой! Есіңде жоқ болатындай, соншалықты мас болдың ба?
— Иә, солай болғанға ұқсайды…
Мен ақырын ғана мал қорадағы ісіме кірістім, бірақ болған жағдай туралы ешкімге тіс жарып, ауыз ашпадым.
Мені дұрыс түсінуге тырысыңыз — қалай болғанда да, бәрібір мен әкемнің маскүнемдігінің қатал жауы болдым. Ішімдіктің оны түкке тұрғысыз адамға айналдырғаны аз болғандай, ол біздің үйімізге ұрыс-керіс әкеліп, үйдің берекесін алды.
Мен қолымнан келгенше әкемнің намысына тиюге тырыстым. Таңертең біз шаруашылықпен шұғылданып жатқанда, мен одан көзімді алмай қарап тұратынмын. Егер ол маған білдірмей жасырынып қалуға тырысса, мен де оған білдірмей оның соңынан еретінмін, өйткені, ол қора-қопсының айналасына жасырып тастаған бөтелкелерінің бірін алуға бара жатқанын білетінмін. Әкем оларды бүкіл ферманы айналдыра жасырып тастаған болатын, кейде тіпті адамның ойына келмейтін жерлерге жасырып қоятын. Егер мен оларды тауып алсам сындырып тастайтынымды ол жақсы білетін. Алайда, мен оларды әрқашан сындыра бермейтінмін. Кейде, егер бөтелкелер жартылай ішілген болса, бөтелкедегі шарапты ішіп жатқанын көріп рахаттану үшін, мен бөтелкенің ішіне кіші дәретімді құйып қоятынмын. Ол мас болғандықтан, тіпті не ішіп жатқанын түсінбейтін де.
Үйде қонақ күтетін күні әкем қатты мас болса, мен әкемнің көлігін мал қораның алыстау жеріне айдап апарып қоятынмын, бұны егер біреу-міреу қора-қопсыны аралап көргісі келсе, көлік адамның көзіне түспесін деген мақсатпен істейтінмін. Содан кейін әкемді тауып алып, оны бау кептіргішке итеріп кіргізіп, ағаш қадаға мықтап байлап қоятынмын: бір арқанмен қолын, ал екіншісімен — мойны мен аяғынан байлайтынмын.
— Джош, мен сенің әкеңмін ғой… — деп дауысы қарлығып, қарсылық көрсетуге тырысатын.
— Сен қандай әкесің өзің! — деп ызалана жауап беріп, оны сол жерде түнге дейін тұрғызып қоятынмын.
Кейінірек қонақтар келген кезде, анам әдетте, оларды есік алдынан күтіп алып, үйге кіргізу үшін мені шақыратын. Егер біреу-міреу әкемнің қайда екенін сұрастырса, мен түк білмегендей, айыпсыз кейіппен: «Бір жаққа шығып кетіп еді» немесе «Оған өзінің жұмысымен шұғыл түрде қалаға кетуіне тура келді», — деп жауап беретінмін. Бүкіл қала бойынша менің әкем сияқты ішкілікке салынып кеткен азғын адам жоқ екенін жұрттың бәрі білетін. Тыныш жатқан жыланның құйрығын баспа демекші, әрбір адам — ол жоқ болса, демек, бұл жақсылыққа, — деп ойлайтын болса керек, әрі қарай ол туралы сұрастырмайтын.
Қонақтар тарқап кеткенде де, әкем мал қорада байлаулы тұратын, мен кереуетте жатып алып, бірнеше сағаттар бойына көз ілмей: мал қораға ақырын барып, оның мойнындағы арқанды қаттырақ тартып байласам ба екен, — деп ойланатынмын… Басқаша айтқанда, оған осы жалған дүниеден кетуіне көмектессем дейтінмін. Мен тек полицияның қолына түсіп қалудан қорқып қана тоқтап қалатынмын: олар мені кісі өлтірді деп алып кетіп, менің мойныма басқа да қылмыстық істерді іліп тастайды ғой.
Полиция біздің үйге екі рет келіп кеткен: бірінші рет, әкем анамды өлесі етіп ұрып-соғып жатқанда, әкемді кір жуатын кеспекке батырып, суға тұншықтырып өлтіре жаздағанымда келді. Екінші рет мен оның басын унитазға батырып (алдын ала дәретке отырып алып), суды ағызып тұрған сәтте келді. Осылай істегенім үшін менің ар-ұжданым қиналмады да: менің әкеме деген өшпенділігім күн сайын күшейе түсті. Кейде, расын айтсам, бәріне қолымды бір-ақ сілтеп кетіп қалғым келетін, өйткені мен екеуінің арасына түссем де, осы үздіксіз ұрыс-керістер мен ұрып-соғуларды тоқтатуға тырыссам да, ол бәрібір өзінің дегенінен қайтпай жалғастыра беретін. Ол мас болып келгенде, анам оны қатты ұрса бастаса болды, ол оған жұдырығын ала жүгіретін.
Менің жалғыз жұбанышым, біздің жылқымыз Долли болды. Әр күні таңертең оның жалын сипалап, оның жып-жылы мойнына басымды сүйеп, өзімді жақсы сезінетінмін. Мен өзім білмеген күйде, үй жануарымен психотерапия сеансын өткізіп жүрдім деп айтуға да болады. Маған онымен уақыт өткізу, оны сұлымен және шөппен тамақтандыру, онымен әр түрлі нәрселер жайында әңгімелесу ұнайтын. Ол әрқашан тыныш тұрып, сабырмен менің барлық әңгімелерімді тыңдайтын.
Сол күні таңертең де жұмысымды аяқтап, онымен бірге болдым, кенеттен сиырлардың әдеттегіден қаттырақ мөңірегенін естідім, арғы жақтан әкемнің де балағат сөздері естіліп жатты.
Барып, не болып жатқанын көріп қайтайын, — дедім мен Доллиге.
— Ол сүт сауатын сорғыға түтікті жалғауға тырысып жатыр, бірақ дәл түспей жатқан сияқты. Осылай болуы мүмкін бе, сен қалай ойлайсың? — деп сұрадым мен Доллиден.
Долли маған жылы қоңыр көздерімен карап, ақырын ғана кісінеді. Мен таңертең анамнан жасырып алып шыққан бір кесек қантты Доллиге ұсындым да оған: «Оның сені сауамын демегеніне Құдайға шүкір, Долли», — деп мырс етіп күлдім.
Осы сәтте мен тағы да бір дауысты естідім, бұл анамның дауысы еді, менің төбемнен мұздай су құйып жібергендей болды. Ол өкпесі жарылып кетердей айқай салды. Сол бір сәтте тіпті сиырлар да үндемей қалды, ол безек қағып бажылдап: «Егер бұл сиырлар әрі қарай да сүт сауатын машинада осылай ілініп тұра беретін болса, сен оларды да өлтіріп тынасың ғой!» — деді әкеме. Сиырлар қайтадан мөңірей бастады. Содан соң мен ұзаққа созылған, өзектен өтетін ащы дауысты естідім.
Мен екі аяғымды қолыма алып, мал қораға қарай жүгірдім. Анамның айқайы енді одан бетер қаттырақ естілді, сонымен қатар әкемнің балағат сөздері мен қарлыққан дауысы естіліп жатты. Мен мал қораның ішіне кіргенімде, адамның жүрегі айнитын, өзіме таныс көріністі көрдім: әкем тағы да анамды ұрып жатыр. Бұл жолы ол майыспайтын резеңке шлангамен бір соққыдан кейін біреуін жіберіп ұрып жатты. Мен олардың қасына жеткенше, ол оны жерге құлатып тастап, байғұс анам сиырлардың аяғының астында домалап, солардың жапасына былғанып жатты.
Содан кейін мен оған тарпа бас салып, оны тепкілеп, тістеп, жұдырығыммен ұра бастадым және ауызыма түскен сөздермен оны қарғадым. Әкем алға қарай теңселе басып, өз-өзіне келу үшін күш жинағандай, басын бір сілкіп алды. Қандай да бір сәтке оның көздері менің көздеріммен түйісті. Ол мені балағаттап, шланганы жерге лақтырып жіберді де, мал қорадан теңселіп шығып кетті.
Неге екенін өзім де білмеймін, алайда осындай сәттерде ол ешқашан менің соққыма соққымен жауап қайтармайтын. Мен әлі кішкентай едім, мастығы тарқаған соң ол менің сазайымды тартқызсса болатын еді. Дегенмен, сол сәтте менің бұл туралы ойлауға шамам да жоқ еді. Мен балағат сөздермен айқайлап, оның соңынан ілестім:
— Мен сені бір күні өлтіремін! Естимісің мені? Өлгенше ұрамын, соны біліп қой! — деп, мен оған балғаны лақтырдым, бірақ тимей қалды. — Ұйықтап жатқан кезіңде, өлтіремін! Жүрегіңе пышақты сұғып, шынымен өлдің бе, жоқ па соны тексеру үшін, тағы да бір-екі рет сұғып көремін! — деп сөзімді жалғастырдым. Әкем маған қарамаған күйі кетіп қалды.
Сол сәтте мен анамның көмекке шақырып жатқанын естідім. Ол өздігінен аяғына тұра алмады, мен де оны көтеріп тұрғыза алмадым. Оның салмағы мен үшін тым ауыр болды. Мен оның қасына отырып, оның бетіндегі қан мен сиырдың жапасын сүртемін деп, қайта одан бетер жағып тастадым және онымен бірге қатты өкіріп жылап қоя бердім.
— Ол әдейі істеген жоқ, түсінші! — деп, жалынышты көздерімен маған қарап тұрды. Осындай сәттерде мен:
— Ол әдейі істеген жоқ, — деп қайталады ол, көз жасын жұтынып. Алайда, әкем не қаласа соны істейтінін мен білемін ғой. Сондықтан мен де оған дәл солай істегім келетін. Мен оны қаншалықты жек көрдім десеңші! Менің оған өлім тілегенім соншалықты, мұны тіпті бүкіл жан дүниеммен сезіндім. Оның анама істегендерінің бәрін менің де оған істегім келді. Оның кесірінен басқалардың жаны қалай ауырған болса, оның да жанының солай ауырғанын қаладым. Маған салса — тіпті екі есе, үш есе жаны ауырса екен.
Анамның даусы менің ойымды бөліп жіберді:
— Барып Уэйнды шақыршы, ол тезірек келсін, — деді ол абыржыған дауыспен.
Ішкі дүниемнің бәрін ұйып қалғандай сезінген мен:
Анам: «Уэйн болмағанда, мен не істер едім?!», — деген сөзін қайталап айта беруді ұнататын. Бұлай айта беруінің себебі де бар еді.
Анам өзінің артық салмағының кесірінен еркін қозғала алмағандықтан, біздің үйдің бүкіл шаруасын Уэйн Бэйли атқаратын. Уэйн алғаш біздің үйімізге келгенде мен алты жаста едім. Ол фермердің әйелінің міндеттерінің көп бөлігін өзінің мойнына алған болатын. Ол тек үй шаруасымен айналысып қана қоймай, сонымен қатар ол барлық нәрсені нақышына келтіріп, әдемілеуді ұнататын. Біздің үй әр түрлі суреті бар майлықтарды ұстаған емес, алайда Уэйн бұл істе тек тапқырлық танытып қана қойған жоқ, сонымен қатар өзінің керемет талғамын да көрсете білді. Қонақ бөлмедегі қабырғаға ол сөрелер ілді, сөйтіп олардың үстіне әр түрлі сәнді шыныаяқтар мен сәнді ұсақ-түйек заттарды әдемілеп қойып шықты, осылайша үйдің іші аздап болса да көңіл сүйсіндірерліктей болып қалды. Сонымен қатар Уэйн өзімен бірге тоты құстарын да алып келді, бірақ анам Уэйнді тоты құстарын оған үйдің екінші қабатынан берілген өзінің бөлмесінде ұстауға көндірді.
Тіпті біздің ең алғаш рет кездескен күніміз де менің есімде. Анам мені өзінің қасына шақырған кезде, ол да асханада жүрген болатын. Анам оған:
— Ал, мынау біздің сотқар еркетайымыз! Бұдан әлі көресіні көре бересіз, — деп, менің жүзімді Уэйнге қаратып. — Алайда бүгіннен бастап, ол тіпті менің айтқанымды тыңдамаса да, сіздің айтқаныңызды тыңдайтын болады, — деп сөзін жалғастырды.
Уэйн жәй ғана жымиып қойды. Оның келбеті айтарлықтай көрікті емес болатын: жасы қырықтар шамасында, дене бітімі арық келген әрі икемді және саусақтары әдеттегіден ерекше ұзын. Ол шашын маңдайынан артқа қарай тарап, үстіне барлық түймелері салынған әдемі шалбар мен жейде киіп алған еді. Ол маған жақындап келіп, менің көзіме тура қарау үшін еңкейді. Оның жіңішке ерніне күлкі үйірілгенде үлкен аузындағы сарғайып кеткен кішкентай тістері көрініп тұрды. Содан кейін Уэйн менің иығыма қолын қойып тұрып, анама:
— Уайымдамаңыз, Макдауэлл ханым, Джош екеуміз әлі-ақ тіл табысып кетеміз, — деп маған қарап көзін қысты да: — Солай емес пе, балақай? — деді.
Анам күлімдеп:
— Жарайды. Олай болса, іске кірісейік… Уэйн, мен бірнеше айдан бері жоғарыдағы мына сөрелердің шаңын сүрткен жоқпын. Ал, оларға сенің қолың оңай жетеді деп ойлаймын… — деді.
Уэйн анам екеуі үйді жинастыруға кірісіп кетті, ал мен кетіп бара жатып оған тағы да бір қарайын деп есіктің алдында бір сәтке кідірдім де, сол бойда ас үйден шығып кеттім. Уэйн сол сәтте сықылықтап күліп, анамның алжапқышын киіп көріп жатқан еді. Сол кезде мен:
Сол күні таңертең мен Уэйнді шақырып келу үшін үйге жүгірдім, көмек керек болды, бірақ басқаша көмек керек еді. Әрине, ол да анамның айқайлаған даусын естіп, болған жәйттің бәрінен хабардар еді. Мұндай жағдай бірінші рет болып тұрған жоқ, ең соңғы рет емес екені де, айдан-анық. Ол ас үйде ыдыс-аяқ жуып жатыр екен, терезеден басын шығарып қарады да, содан кейін сүлгімен қолын сүртіп, асықпай менің қасыма келді. Ол еңкейіп, тура менің бетіме демін шығарып: «Сенің анаң шақырып жатыр ғой, солай ма, балақай?» — деп сұрады.
Мен сәл артқа қарай шегіндім. Оның аузынан үнемі жағымсыз иіс шығып тұратын. Сонда да оның көздерінде мені түсінетінін және өзара түсіністікке үміттенетінін көрсеткісі келетіндей бір жылулық бар еді. Алайда ол мені құшақтап, жұбату үшін қолын созған кезде, мен әдейі артқа шегініп, оның бет-әлпетіндегі ренжіген кейпін байқамағандай сыңай танытып:
— Бар, анама көмек керек, — дедім.
Уэйн шашымнан сипау үшін тағы да маған қолын созып:
— Қатты уайымдамай-ақ қой, Джош. Жүр, қанеки, не істей алатынымызды көрейік, — деді.
Біз үйден шығып, асыға мал қора жаққа қарай жүрдік. Анам сол жатқан жерінде әлі жатыр екен. Өз бетінше тұруға әрекет жасап бостан-босқа әуре болып, малдың жапасына әбен былғаныпты.
Сол сәтте біздің тағы да бір жұмысшымыз келіп қалды, ол жасы үлкендеу кісі еді, лақап аты Қортық болатын, сөйтіп үшеуміз жабылып жүріп анамды әрең дегенде аяғына тұрғыздық. Оның екі жамбасы да шығып кетіпті. Мұндай жағдай оның басында жиі болып тұратын, тек әкеммен екеуінің арасында болған ұрыс-керістен кейін ғана емес, сонымен қатар оның артық салмағының кесірінен де болатын.
Қортық пикапты айдап әкелді, біз анамды көлікпен үйдің босағасына дейін алып келдік, содан кейін әрең дегенде оның үйге кіруіне көмектестік. Анамның шығып кеткен буындарын орнына салу үшін, Уэйн дәрігер Блейкслиді шақырып келуге кетті. Қортық мені көлікпен мектепке жеткізіп салуға ұсыныс жасады, бірақ мен өзімнің жылқым Доллимен жетіп аламын деп шештім. Егер қолымнан келгенде, мен атыма мініп алып, Тынық мұхитына дейін шауып барар едім. Бірақ Долли кәрі ат болатын, бұған қоса ол фермадан бір шақырым жерден артық жүрмеуге үйретілген еді. Тіпті мектепке дейін баратын жолдың өзі ол үшін тым алыс еді.
Анам орнынан тұра алмай бірнеше апта бойына төсек тартып жатқанда, үй шаруасының ауыртпалығының бәрі Уэйннің мойнына түсті. Оның өзінің отбасы жоқ болатын (мүмкін оның отбасы бар шығар, бірақ ол өзінің отбасы туралы сөз қозғамайтын), есесіне оның Леонард Миллер деген жақын досы болды. Егер ауылдың сүрлеу жолымен баратын болса, Миллерлердің фермасы біздің фермадан екі шақырымдай жерде орналасқан. Леонардтың өзі Уэйннен бірнеше жас кіші, ол ешқашан үйленбеген және ата-анасымен бірге тұрады.
Уэйннің көлік жүргізу куәлігі жоқ, сондықтан демалыс күндері қалаға бірге бару үшін, Леонардтың өзі келіп оны алып кететін. Жаз күндері Леонард әкесінің «Мэркюри» кабриолетін айдап келетін.
Мұндай кездері Уэйн, тәртіпті жасөспірім сияқты: — Бүгін мен кеш қайтамын, сондықтан мені күтпей-ақ қойыңдар, — деп айтатын.
Табалдырықтан шығарып салып тұрып, анам одан: — Бұл жолы қайда барасыңдар? — деп сұрады.
Уэйн өзінің досының әдемі кабриолетіне секіріп мініп жатып: — Бэттл-Крикке, — деп жауап берді.
— Өткен жолғыдай, тағы да киноға ма?
— Солай, әрине!
— Қандай фильм көрсетіп жатыр екен?
Леонард өзінің көлігін асығыс оталдырып жатқан кезде, Уэйн: — «Тілек» трамвайы» деген фильм, көргенше асығып тұрмын! — деді.
— Сен екеуің бұл фильмге барып келіп едіңдер ғой?
— Тағы да көреміз! — деп күлді Уэйн, сөйтіп Леонард көлігін бұрып болғанша, ол анама қол бұлғады.
— Абай болыңдар, өздеріңді әдепті ұстаңдар, — деп анам, өзіне-өзі сөйлеп, аударылып-төңкеріліп үйге кіріп бара жатты.
Бірде мен үйге келген қонақтардың Уэйн мен Леонард туралы айтып жатқан өсектерін естіп қалдым. Бұл жексенбі күн еді, Уэйн демалуға кеткен болатын. О’Брайен мырза әкеммен бірнеше стақанды ішіп үлгіргеннен кейін, олардың жүріс-тұрыстарының бір түрлі оғаштау көрінетінін айтып, өзінің пікірін білдірді. Ол Леонард Миллер мен Уэйннің бір-бірімен қарым-қатынаста болуды қатты ұнататындарын меңзеп отыр еді.
— Ал, менің ойымша, олар жәй ғана достар, бар болғаны осы, — деді немқұрайды дауыспен О’Брайен ханым.
— Сен қайтадан өз әуеніңе бастың ба, оның тегін қорғаушысы болып жұмысқа тұрғансың ба? — деді О’Брайен мырза.
Адамдар ел көзінен таса жерде немен шұғылданса да, — бізге оның ешқандай қатысы жоқ, Джордж, — деді О’Брайен ханым ақыл үйреткен адамдай бір саусағын жоғары көтеріп. Содан кейін ол анама бұрылып:
— Эдит, сен де сондай пікірдесің ғой, солай ма? — деді.
— Иә-иә, мен де сондай пікірдемін, — деп келісті анам.
— Егер адамдар басқалардың істеріне араласуын тоқтататын болса, бұдан біз бәріміз де ұтамыз, міне, солай. Сөйтіп О’Брайен ханым кеңінен пайымдап, соңғы кездері үйлердің қабырғаларының шыны сияқты болып кеткенін және мәдениетті кісілердің оларға тас лақтырулары жараспайтын іс екені жайында әңгіме айтты.
Мен мұның бәрін екінші қабатқа шығатын баспалдақтың сатысында қимылдамай отырып естідім. Содан кейін ақырын басып, Уэйннің жатын бөлмесіне кірдім. Ол өзі жоқ болған кезде, оның бағалы тоты құстарын тамақтандыруымды өтінген болатын. Оларды тамақтандыру маған ұнайтын, бірақ Уэйннің бөлмесіне кірген сайын, мен өзімді бір түрлі сезінетінмін. Мен оларға тез-тез жем салып, бөлмеден сып беріп шығып, есікті қатты тартып жауып қоятынмын.
О’Брайен ханым сияқты мен де, ел көзінен таса жерде Уэйн мен Леонардтың арасында не болып жатқанын нық сеніммен айта алмайтын едім. Мен тек Уэйнмен екеуміздің арамызда не болғанын ғана айта аламын.
Уэйн біздің отбасымызда пайда болысымен-ақ, бір-екі аптадан кейін маған тиісе бастады. Бірінші рет бұл жағдай менің алты жасар кезімде болды, мен не болып жатқанын тіпті де түсінбедім. Тек ыңғайсыздық және ұят сезімі, сосын құмарлық пен рақат алу сезімі, ал содан кейін — ащы ашу-ыза мен терең айып сезімі ғана есімде қалды. Уэйн тарапынан жыныстық және сезімдік зорлау, бұдан кейін де жеті жыл бойына жалғасты.
Мен екі рет анама шағымданып, мұңымды айттым, бірақ ол сенбеді, бұл туралы тіпті естігісі де келмеді. Сол заманда бүкіл Америкамен қоса жеке адамдар да жыныстық зорлау деген сияқты тақырыптарды өзара әңгіме етпейтін. Кір төсекті жұрт алдында қағып-сілкудің қажеті жоқ деп санаған. Соның салдарынан, осыған ұқсас қылмыстарға тиісті түрде шара қолданудың орнына, көбінесе жабулы қазан жабулы күйінде қала беретін.
Уэйннің менімен не істеп жүргенін айтуға тырысқан әрекеттерімнің бәрін анам тоқтатып тастаған соң, мен бұл туралы ешкімге тіс жармадым. Менің сөзіме кім сенер дейсің? Сенген күннің өзінде де, бұл мәселе өздігінен басылып, тыншып кетеді деген үмітпен, ешкім бұған араласпас еді.
Алайда, бұл мәселенің өздігінен ғайып болатын түрі жоқ. Өз олжасын торуылдап отырған аңшыдай, мүмкіндік пайда болған сәтте Уэйн мені өзінің қолына түсіретін. Егер ата-анам бір-екі сағатқа жалғыз өзімді үйде қалдырып кетсе, Уэйн әрдайым менің қасыма жетіп келетін. Мен мал қорада жұмыс істеп жүргенімде, қасымда ешкім болмаса, ерте ме, кеш пе, ол да сол жерге келеді. Кейде тіпті Уэйн таңертең ерте менің кереуетімнің шетіне отырып алып, мені сипалап: «Саған ұнайды ғой, солай емес пе?» — деп айтқан сөздерінен оянып кететінмін. Содан кейін мені кереуеттен тұрғызатын, менiң оның алдында киінуіме тура келетін.
Анда-санда (бұған сену қиын екенін түсінемін), анам мен әкем екеуі батыста тұратын туған-туыстарының үйіне қонаққа кететін. Осы бірнеше күнге мені Уэйнге сеніп тапсырып жатып, кетер алдындағы анамның маған: «Уэйннің айтқанын бәрін істе, әйтпесе мен қайтып келген соң, ұзақ уақыт есіңде қалатындай етіп, сенің сазайыңды тартқызамын» — деп айтқан сөздері күмәндануыма орын қалдырмайтын.
Сонда мен: — Мені де өздеріңмен алып кетіңдерші! — деп жалына бастайтынмын. Алайда, анамның көзінде әділетті ашу-ызаның нышаны байқалып:
— Мектепке барғың келмей тұр ғой, солай ма? Ешқашан олай болмайды, жас жігіт. Сен бізбен бірге кетсең, шаруашылықпен кім шұғылданады? — дейтін.
Бірде осындай бір сапардың қарсаңында — сол кезде менің жасым тоғызда болатын, анам — менің мүлдем ұнжырғам түсіп кеткенін байқаған болса керек, ол мені қасына шақырып алып, менің сол алақанымды мұқият қарап шықты. Содан соң: «Мына сендердің — жарымес мұғалімдерің — сені бұрынғыдай әлі де саусақтарыңнан ұрып жүр ме?» — деп сұрады. Мен басымды изедім. Мен табиғатымнан солақай болатынмын, менің үшінші сыныпта оқып жүрген кезімдегі мұғалімім Блум мырза, ағаш сызғыштың көмегімен осы әдетімді қойдырмақшы болып тырысты.
Анам менің алақанымды жіберіп: «Ештеңе етпейді, мен қайтып келген соң, шаруам сонымен болсын — барып бәрін директорге айтып беремін. Бар ақылы соған ғана жеткен бе, шіркіннің!», — деді де бөлмені көзімен бір шолып шықты. «Американдық фермер» журналын оқимын деп ойлаған әкем, өзінің креслосында жайбарақат қорылдап ұйықтап жатты. Анам да есінеп, менің өз бөлмеме баруымды қалап, қолымен бұлғап: «Барып жата ғой, Джош. Кеш болды» — деді.
Ал бір-екі күн өткен соң олар пикапқа отырды да, жол жүріп кетті. Жүк көлігінің шаңы көкке көтерілгеніне қарап тұрып, шарасыз жағдайға дайындалдым. Анам мен әкем бір аптадан астам уақытқа кеткендіктен, маған енді Уэйннен құтылу жоқ. Ол әрдайым менің иығымды сипалаудан бастайтын (тіпті ең жақын адамдарым мені құшақтаса немесе иығыма қолын қойса, осы күнге дейін ұнатпаймын). Содан кейін қолымен бүкіл денемді сипалап, бетімнен сүйетін. Менің айқайлап басым ауған жаққа қашып кеткім келетін.
Ал ол болса: «Күйгелектенбе, Джош, денеңді бос ұста. Бұл саған да ұнайды ғой» — деп айтатын.
Иә, мойындау қаншалықты қиын болса да, шынын айтқанда, мұнда аздап болса да маған да ұнайтын бір нәрсе бар еді. Өйткені бұл мен үшін қандай да бір ықыластың, көңіл бөлудің белгісі болатын. Маған ешкім көңіл бөлмеген және ешкіммен жаным жақын болмаған, ал мен біреудің мені жақсы көргенін қатты қалайтынмын! Балалық шағымда өзімнің үнемі:
Ата-анам осындай сапардан қайта оралғанда, анам бірінші кезекте менен: «Уэйннің айтқанын тыңдадың ба, жоқ па?», — деп сұрайтын. Мен үндемей басымды изеп: — иә, мен тіл алғыш бала болдым, — деп жауап беретінмін. Сол кезде анам менің сөздеріме дәлел іздеп, Уэйнге қарайтын, ал ол екі жүзді кейіппен миығынан күліп, басын изейтін. Менің арт жағымда тұрып алып, алақанымен менің иығымнан қатты қысып ұстап тұратын және оның ұзын арық саусақтары өрмелеп өсетін шырмауық сияқты менің мойнымды орап алатын. «Иә, ол сондай ақылды… тіпті періште десең де болады», — деп жауап беретін ол күбірлеп.
1940-шы жыл мен 1950-ші жылдың басына дейін өзінің тамаша төрт жыл мезгілі, жап-жасыл жайлауы мен мыңдаған төбелерінің арасында жайбарақат жайылып жүрген отарлары бар, фермерлік Мичиганның тыныш бір бұрышында орналасқан ауылдағы «алаңсыз» өмірдің арасында фермада өткен балалық шақ міне, осылай болған еді. Ағыл-тегіл және кең-байтақ өлке, бұл жердің адамдары көршілері мен достарын өз отбасының мүшелері деп санайтын. Мұнда адамдар түнде есікті құлыптап жабудың не екенін білмейтін, ал еркектер бос уақытында осы қала арқылы жайбарақат ағып өтетін өзеннен балық аулайтын. Түнде балалар өзінің төсегінде жайбарақат, алаңсыз ұйықтайтын өлке.
1951-жылдың көктемінің соңғы сенбі күні, таңертеңгі уақыт болатын. Мен асығыс киініп, таңертеңгі көмескі қараңғылықта баспалдақпен сырғанап бірінші қабатқа түстім. Тыңдап қарасам үйдің іші құлаққа ұрғандай тып-тыныш, ең бірінші болып ұйқыдан оянған мен екенімді білдім, ал қалғандарының бәрі әлі ұйықтап жатыр. Бетімді мұздай сумен жуып, бір үзім нанды қолыма алдым да, кіре берістегі дәлізге шықтым.
Мен ауыр дымқыл ауаны жұтып тұрып —
Сірә, мен Доллимен шектен тыс көп әңгімелескен болсам керек, өйткені сағат жетілер шамасында үйге анамды іздеп келгенімде, әлі жұмысымды аяқтап үлгірмеген едім. Мен өз-өзіме:
Уэйн ас үйде тәрелкелерді сүртіп жатыр екен.
— Естимісің, анам қайда? — деп сұрадым мен.
Уэйн тістеніп сөйлеп: — Анаңның қолы бос емес, — деді. Сосын қолын алжапқышқа сүртті де, сыпырғыш пен қалақты алып, қонақ бөлмеге қарай кетіп бара жатып: — Ол бүгін сені маған көмектессін деп бұйырды. Мен шаң-тозаңды сүртемін, ал сен үйді сыпырып шығасың, — деді.
— Маған өзімнің істейтін жұмысым да жетеді, — деп мен оның сөзін бөліп жібердім.
Уэйннің көзі бір сызық болып тартылып қалды да: — Өзімнің жұмысым? Әлі жұмысың бітпеген бе, сонда таңертеңнен бері не бітіріп жүрсің? — деп сұрады.
— Жұмыс істедім… Доллиді тамақтандырдым.
— Доллиді бір жарым сағат тамақтандырдың ба? Сен, жас жігіт мені ақымақ деп санап тұрсың ғой, солай ма?
— Сен мені дұрыс түсінбедің, — дегенімде, Уэйн түсінбеген кейіппен маған қарап, қасын көтерді. — Долли ауырып қалды, Саған шынымды айтып тұрмын, ол ауырып қалды, — деп қостым мен.
Уэйн тағы да маған сенімсіздікпен қарады. Содан кейін, ашу-ызасын басып, мейіріммен сөйлеуді бастады.
— Енді былай істейміз, — деді ол, менің иығыма қолын қойып. — Кел, екеуміз бірге осы жердегі істі тез-тез бітірейік, сөйтіп екеуміз бірге мал қораға барып, сенің Доллиіңе не болғанын көреміз.
Мен иығымды сілкіп жібердім де:
— Мен саған айттым ғой — жоқ деп! Маған анам керек. Барып, оны іздеп қайтайын.
— Ол мұнда жоқ — төбедегі жайылымға кетті, әкең де сол жерде, — деп Уэйн ойланбастан, ашуланып айтып салды.
Мен оған таңырқаған күймен көзімді бақырайтып қарап:
— Кеткендеріне көп болды ма? — деп сұрадым.
Уэйн артық сөйлеп қойғанын түсініп, қайтадан шаңды сүрте бастады, жұмыс істеп жатқан сыңаймен:
— Анаң саған ол жаққа барудың қажеті жоқ деп айтты, — деді.
— Демек, үйді бәрібір әкететін болған ғой! — деп, мен қуанып кеттім.
— Не деген ақымақсың, өзің! Үйді қалай әкетуі мүмкін? — деп күлді ол.
— Әкеткенде қандай! Қортық әлдеқашан маған бәрін айтып берген, — дедім де, есікке қарай ұмтылдым.
Уэйннің зығырданы қайнап, ызаланды да, маған қарап:
— Анаң сені осы жерде қалып, маған үйдің ішін жинастыруға көмектессін деп бұйырған! — деді.
Мен қонақ бөлмені көзіммен бір шолып шықтым да:
— Үйдің іші тап-тұйнақтай, Уэйн! Сен — керемет үй тазалаушысың! Сондықтан өзің істей бер, — дедім.
Уэйн ауызын ашып үлгерем дегенше, мен құйындатып есіктен шығып кеттім.
— Джош! Қазір-ақ, жылдам үйге қайт деймін саған! — деп Уэйннің менің арт жағымнан былдырлай бастағанын естідім.
Алайда мен Уэйнге бағыну туралы ойлаған да жоқпын. Өзінің сөздерін ол қабырғаға немесе өзінің тоты құстарының біріне өткізе алатын еді. Мен кіре берістегі шатырдан секіріп түстім де, үйді айналып өтіп, қора-қопсының солтүстік жағындағы төбеге қарай жүгіре жөнелдім. Ол жерге үлкен тұғырнаманы қойғанына екі күн болған еді, ал бүгін шынымен де нағыз қызықтың көкесі басталатын сияқты.
Мен алыстан шомбал тәріздес тізбектеліп, жерді қопарып, қандай да бір құрал-саймандарды қойып жатқан жұмысшыларды көрдім. Сол уақытта төбенің баурайында қала жақтан көліктер мен пикаптар ағылып келіп жатты — бұл жерге көп адам жиналып үлгеріпті. Кішкентай төбенің басында тұрған қосалқы үйді тартып аламын деп, біраздан бері қоқан-лоқы көрсетіп жүрген еді. Адамдардың күлкісі мен дабырлаған көңілді дауысы барған сайын жақсы естіле бастады. Мен екі аяғымды қолыма алып, ызғып жүгіріп келемін: мұндай оқиғаны кез-келген басқа біреу жіберіп алса да, менің жіберіп алмауым керек! Кім болса, ол болсын, бірақ мен емес! Міне, саған тегін цирк немесе тіпті одан да жақсы көрініс деп айтуға болады. Цирк — бірақ біздің арт жағымыздағы аулада!
Бастапқыда сол қосалқы үйді әр жылы бірнеше ай бойына фермада тұрып, жұмыс істеп ақша табу үшін келген маусымдық жұмысшылар үшін салған еді. Енді Кішкентай оны өзінің «жаңа жер теліміне» көшіріп алу үшін, жолға қарай сүйреп жатыр. Ол осы мәселе туралы бірнеше рет әңгіме қозғаған болатын, алайда анам көз жасын көл етіп төгіп, ал әкем болса ашуланатын. Содан кейін «сот ісі» туралы әңгімелер айтылды, ал міне, енді Кішкентай сөзді қойып, іске көшуді жөн көрген сияқты.
Кейінірек мен анамнан: — «Сот ісі» деген не? — деп сұрадым.
— Сен әлі кішкентайсың, түсінбейсің, — деп жауап берді анам, сөйтті де мыж-мыжы шыққан қол орамалмен көзінің жасын сүртті, бірақ содан кейін қолынан келгенше, не болып жатқанын маған түсіндіріп беруге тырысты.
Кішкентайдың пікірі бойынша, әкем оған соңғы жеті-сегіз жылдың ішінде оның фермада істеген жұмысының өтемақысын төлеуге уәде берген, бірақ кейінірек ол өзінің уәделерін орындаудан бас тартқан. Сонымен қатар, Кішкентай әкемнің ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерінің бірнеше гектар жер телімін бөліп беруге, оған қоса сол қосалқы үйді жұмысшылар үшін беруге уәде бергенін айтты. Әкем оған мұндай уәделерді бермегенін айтып, өз дегенінен қайтпады. Алайда, Кішкентай осы іске қатысты куәларды тауып, әкемді сотқа берген. Ол кезде мен бұл мәселені көп түсіне бермейтін едім. Әкем мен Кішкентай онсызда кез-келген әр түрлі себептермен үнемі ұрысып жүретін, сондықтан мен ұрыс-керістердің арасындағы ерекше бір айырмашылықты көрмедім. Мені алаңдатқан басқа нәрсе, — үйді бір жерден екінші жерге қалай көшіруге болады деп ойладым: мүмкін, тікұшақтар ұшып келіп, үйді көтеріп, оны жаңа жерге қоятын шығар? Мүмкін, ұшақ қосалқы үйге — жер бауырлап ұшып келіп, жуан мықты арқандармен үйді жолдың бойымен сүйреп әкететін шығар!
Бір сөзбен айтқанда, үйді орнынан қалай қозғалтуға болатынын түсінсем бұйырмасын, — егер осы көріністі жіберіп алсам, онда тұрған жерімде мені жер жұтып кетсін! Мен төбенің басына қарай катты жүгірем деп, ентігіп, құлауға шақ қалып, аяғымда әзер тұрдым. Осы сәтте қосалқы үйді ішінара жерден көтерген екен және бірнеше жұмысшылар еденнің астына төсеу үшін ауыр ағаштарды қойып жатыр еді. Оның қасында үйді өзінің тұғырнамасына жүктеу үшін, қолайлы жерге қою мақсатымен бұрынғы әскери жүк көлігіне ұқсас, үлкен көлік дөңгелегінің астынан батпақты шашыратып бұрылып жатыр. Сол кезде әкем келіп, үйдің бұрышына сүрініп қалды да, жұмысшыларға менің жерімнен кетіңдер деп айқайлай бастады. Алайда, үлкен денелі, кең жауырынды кісі оған басынан аяғына дейін қадала қарады да, жұмысшыларға: «әңгімеге құлақ аспаңдар», деп бұйрық берді. Әкем оны балағаттады да, батпақтың үстімен тайғанақтап, шериф Рейдтің қасында тұрған анама қарай зорға жүріп бара жатып:
— Сен неге қарап тұрсың? Мына адамдардың бәрі менің жерімнен қарасын батырсын! — деді ол шерифке.
— Мен ешқандай көмек бере алмаймын, Мак, — деп жауап берді шериф (қаланың ересек тұрғындарының көпшілігі, әкемді «Мак» деп атайтын). Таңертеңнен бері сіркіреп жауған жаңбырдан дымқылданып қалған соттың қағазын шериф әкеме көрсетіп:
— Соттың ұйғарымы бойынша, бұл үй енді Кішкентайдың меншігі болып саналады және ол өзінің қалауынша оны пайдалануға құқығы бар. Егер ол оны басқа жерге көшіруді қаласа — демек, оның бұған құқығы бар, — деді.
— Қап, сендердің барлығыңды..! — деп балағаттап әкем, қағазда не жазылғанын қарап шығу үшін, көзін сығырайтып оқи бастады. Анам қайтадан жылауға кірісті.
Сол уақытта «Американың болашақ фермерлерінің» мүшелері болып табылатын өзінің жолдастары мен біздің көршілеріміздің, сонымен қатар қалада бос жүрген адамдардың айтқан сөздерінен жігерленген Кішкентай, бір кездері анамның отырғызған раушан гүлдерінің бұталарын қазып алып жатты. Мен Кішкентайдың қасында тұрған Катценберг мырза мен ханымды таныдым, ал олардан сәл әрірек олардың үлкен қызы Джил тұр еді. Бұл жерге О’Брайендер, Бергерлер және Хопкинстер бүкіл отбасымен келген екен. Қаладан да «отбасының мейірімді достарының» бәрі бір кісідей отыз шақты адам жиналыпты. Әрқайсысы көңіл көтеріп, осы көріністі рахаттанып қарап тұр. Мен тіпті, барып олардың арасындағы кейбіреулерімен амандастым. Сонда да маған бұл жерде бір шикілік бар сияқты болып көрінді. Олардың бәрі Кішкентайдың айналасына үймелеп, ашықтан-ашық әкем мен анамды елемеген сыңай танытты.
— Бүгін осы жерге мені қолдау үшін келгендердің бәріне рахмет айтамын. Сіздердің қолдауларыңыз мен үшін өте үлкен маңызға ие болды! — деп қалың тобыр жаққа қарай Кішкентайдың айқайлап сөйлеген дауысын естідім.
— Ұлым, ең болмаса, мына бұталарды өз жайына қалдыршы! — деп әкем қалың тобыр халықтың арасынан өтіп, оның сөзін бөліп жіберді. Содан соң әкем жиналған жұртқа бұрылып, қолын бұлғап: — Бәрің де тараңдар! Менің үйімнен әрмен кетіңдер! Бұл тек біздің отбасымызға ғана қатысты мәселе, бұның бізден басқа ешкімге де қатысы жоқ! Өтінемін, жақсылықпен үйлеріңе тараңдар! — деді.
Әкем Кішкентайдың күрегін алып қоюға тырысып, оның қолынан ұстап алып еді, Кішкентай әкемді итеріп жіберді, ал әкем болса тұрған жерінде етпетімен құлап түсті. Қалың тобыр қарқылдап күлісті. Анам татуласуға шақырғандай, өзінің ақ орамалын бұлғап, осы елірген тобырды итере-митере арасынан өтіп жатқанда, мен одан қалып қоймайын деп, анама жармасып алдым. Алайда, бәрі де бекер болды, — анама тіпті ешкім де мән беріп қараған жоқ. Жалпы жұрттың назары әкеме ауған еді: ол орнынан тұруға жанталасып тырысып жатқанда оған — ол айыпты болып қалған баладай — жұрт балағат сөздерді бұршақтай жаудырды. Ол орнынан тұра алмады, өйткені оған оның аяғының астындағы батпақ лай кедергі жасады, әрине, оны мас емес деуге де болмайтын еді.
— Қуыс кеуде, кәрі маскүнем! Кішкентайды мазалауыңды қашан қоясың? — деп айқалады біреу оған қарап.
— Осы ферма соның арқасында ферма болып тұрған жоқ па! Құқығы бойынша өзіне тиесілінің бәрін оған берсең болады ғой, — деген екінші дауыс естілді.
— Біз сенің жағыңдамыз Кішкентай, саған болысамыз! — деп жігерлендірді тағы біреу.
«Бұтаны да, қалған нәрселердің бәрін де алып кет!», «Үй сенікі болғандықтан, оның иесі сенсің!», — деген дауыстар менің басымда араласып кетті, алайда мен анамды аяғында тұра алмай құлап қала ма деп, оны қолымның жеткенінше құшақтап алдым. Ол бұл сәтте суға батып бара жатқан… әбден әлсіреп күресуін тоқтатып, құрдымға кетіп бара жатқан адамдай еді. Қанның иісін сезген қасқырлардың үйірі сияқты, қалың тобыр ауыздарына түскен ең әдепсіз былапыт сөздерді бұршақтай жаудырып, анам мен әкемді мазақ етті. Осы «әдепті кісілердің»: менің туылған кезімнен білетін көршілеріміздің, отбасымыздың достарының бет-жүзіне қарап тұрдым. Менің анам мен әкемді осындай әдепсіз сөздермен келемежедеге қалайша олардың дәті барады? Осыншалықты қатал, осыншалықты әдепсіз, көргенсіз сөздерді олар қайдан тапты екен? Неліктен ағам бізге қарсы өзін жау адамдай ұстап тұр? Маған дүниенің астаң-кестеңі шығып кеткендей болып көрінді.
Алыста найзағай жарқылдады, оның артынан күн күркіреп, сәлден соң жақындап келе жатқан нөсердің сыбдыры естілді. Мен ең болмағанда біреу-міреудің жүзінен жанашырлық пен аяушылықтың нышаны байқалар ма екен деген үмітпен, болып жатқан жағдайға қайтадан көз тастадым.
Міне, жаңбырдың алғашқы тамшылары да тама бастады, адамдар жаңбырдан қорғану үшін қолшатырларын ашты. Кішкентай раушан гүлінің соңғы бұталарын қазып алып жатқанда, Катценберг мырза өзінің қолшатырын оның үстіне ұстап тұрды. Анам мен әкем сәл әріректе жұмысшылардың үйге шынжырды бекітіп жатқанын және оны орнынан біржолата қозғалтудың алдындағы соңғы дайындықты аяқтап жатқанын, бейшара кейіппен бақылап тұрды.
Мен өз үйімде сүйіспеншілік дегенді мүлдем көрмеген едім, енді мен осы сүйіспеншілікті көршілеріміздің де үйінен іздеудің қажеті жоқ екенін білдім. Ол еш жерде жоқ — тіпті бүкіл жер бетін аралап шықсаң да таппайсың.
Содан кейін көзіме жас толып, ашу-ызаға булығып, менің артқа — фермаға қарай жүгіргенім де есімде. Жұрттың биік төбеден естіліп жатқан қуанышты айқайы, мені арқамнан итеріп жібергендей болды. Тұғырнама өзінің күшті дизелінің газын басып, үйді батпақ жолмен «Кішкентайдың жер теліміне» қарай сүйреп әкетті. Бұл — біздің отбасымызда жікке бөліну орын алды дегенді білдіреді, мен енді бұдан былай өзімнің ағамды көремін бе, жоқ па, бұл жағы түсініксіз еді.
Қалың нөсерден малмандай су болып қалған мен, сәл демімді басып алайын деп, құп-құрғақ кең қамбаға жүгіріп кірдім. Ал қамбаның ішкі жағында астық қоймасы бар еді, малдарымыз үшін қоспа жемді араластырып, сол жерге бидай, сұлы және жүгері төгетін. Мен баспалдақпен қамбаға жүгіріп шығып, ашық тұрған есікке кірдім де, есіктің ауыр сырма темірін бекітіп қойдым. Менің тура алдымда ағаштан жасалған торы бар екі терезе бар еді. Мен ағаш торды ұстап тұрған қазықшаны ұшырып түсірдім, сөйтіп қараңғыда төрт аяқтап жүгерінің үстімен еңбектеп келіп, астыққа мойныма дейін көміліп алдым.
Менің өлгім келді. Төбешіктің басындағы «көңілді серуеннің» мен күткендей болмай, мүлдем басқаша болып шыққаны үшін ғана емес, ата-анамның екі жүзді достарынан көрген қорлығынан да емес, өзінің отбасына қарсы шыққан ағама да бола емес. Бәрі жиналып жүрегімді ащы күйінішке толтырып, менің жан дүниемде бір нәрсе сынған сияқты болды. Мен өмірімде бұрын-соңды ешқашан білмеген, ұят сезімін басымнан өткіздім. Бүкіл дүние жүзінде менің бірде-бір жақын адамымның жоқ екенін сезіндім.
Өксіктің арасында мен Құдайды қарғап-сілеп, Оған тіл тигіздім. Мен осы күнге дейін Құдайға деген балалық сенімімді сақтаған сияқты едім. Мен енді Құдайдың бар немесе жоқ екенін білмей дал болдым. Жұдырығымды түйіп, Ол қазір менің алдымда тұрғандай, мен Оған сес көрсеттім. Егер мен шынымен Оның алдында тұратын болсам, Оған бас салатын едім. Бұрын-соңды жер бетіндегі бірде-бір адамға сезінбеген жек көрушілік сезімін, дәл осы сәтте Құдайға қатысты сезінгендей болдым.
Оған қоса, сол кезде мен әкемді де дәл солай қатты жек көрдім — бәлкім, одан да қатты жек көрген шығармын. Мен ант берген адамдай, қайта-қайта оны қарғай бердім. Ол маған тіпті, ең болмағанда отбасымызға пайдалы бір нәрсені істеудің орнына, бір жерде өзінің шарапқа толы бөтелкесін құшақтап отырған сияқты болып көрінді. Жоқ, бұл әке емес. Ол тіпті өзінің балаларын осы дүниеге не үшін әкелгенін білмейтін, қарғыс атқан маскүнем. Ештеңе етпейді — ол әлі сазайын тартады. Мен оның сазайын қалай тартқызуды ойластыратын боламын.
Осылай отырып, бір емес, екі емес, үш сағат өтті. Аздап қарным ашқан сияқты болды. Алайда мені ешкім шақырмады да, іздемеді де. Неғұрлым көп уақыт өткен сайын, мені ешкімнің де іздейін деп жатқан жоқ екені, соғұрлым түсінікті бола берді. Мен жападан жалғыз отырдым, мүлдем жалғыз. Мен тірімін бе, өлімін бе, бұнымен ешкімнің шаруасы жоқтай көрінді.
Ақыры, мен есікті айқара ашып, сыртқа шықтым. Есікті ашқан кездегі түскен жарық сәуле менің көзімді шағылыстырып, мен көзімді сығырайттым. Мен — осы жарықтың ішінен мені іздеп келген, мені табу үшін келген біреуді, айталық менің атымды атап шақырып, маған не болып қалды деп уайымдап жүрген анамды көрсем, — деп ойладым. Алайда, ол жерде ешкім болмады. Тек қамбаның қабырғаларының саңылауларынан есіп тұрған, желдің зәрені аларлықтай қорқынышты ысқырығы естіліп тұрды. Мен өткелмен жүріп өтіп, мал қораның ішіне кірдім де, жылқымыз Долли мен басқа да малдардың қасынан өттім. Долли менің бір сәтке кідіруімді өтінгендей, ақырын ғана кісінеді. Мен оған бір қарадым да, тоқтамай, оның қасынан өтіп кеттім.
Сол кезде менің: «Бұл дүниеде сүйіспеншілік қайдан болсын. Адамдар жәй әншейін сүйетін сыңай танытады. Олар өздерін ақылдымыз деп санап, өздерінің екі жүзділігімен кімді болса да ақымақ қыламыз деп ойлайды. Бірақ олар кімді ақымақ қылып жүр? Біз бәріміз бірдейміз ғой. Біздің жануарлардан артық жеріміз жоқ. Бір күні бәріміздің де дәм-тұзымыз таусылады. Бұнда да біздің жануарлардан еш артықшылығымыз жоқ. Жердің астында көміліп жатып шіриміз, бізді ешкім де есіне алмайды. Өмірдің мағынасы жоқ. Құдай да жоқ», — деп ойлағаным есімде.
Мен мал қорадан шығып, жайылым арқылы үйге қарай сүйретіліп, әрең дегенде жылжыдым. Менің жүрегімде қалған балалық пәк сезімнің ең соңғы тамшысы да, біржолата келмеске кетті. Бәлкім, ол әлдеқашан кетіп қалған болар, мен бұрын мұны түсінбеген шығармын — өйткені, бүгін алғашқы рет менің жан дүнием құлазып, үлкен ауыртпалықты сезіндім. Алайда, есесіне мен басқа бір нәрсені түсіндім: менің бұрынғы балалық пәк сезімімнің орнына қатыгездік пен қаталдық келді. Мен жүрегімнен орын алған осы күйінішті, өзімнің ең жақсы жаңа досым ретінде қарсы алдым. Мен саналы түрде (сол кезде бұл маған мәңгі-бақи солай болатын сияқты болып көрінетін) Құдай менің қамымды ойлап, мені қамқорлайды деген сияқты кез келген ойды қабылдамадым. Мен он екі жасқа толғанымда Жаратқан Иеге: «Мені кешір де, қош бол!», — дедім.
Алғашында мен тек кішкентай балалар ғана үйден қашып кетеді деп ойлайтын едім. Алайда, мен он үш жасқа толған кезде, менің анам да үйден кетіп қалды. Оның ас үйдегі үстелдің үстіне қалдырып кеткен, әкеме жазған хатын бірінші болып мен көрдім. Ол: «Мен Чикагоға кеттім. Жұмыс тауып, жайғасқан соң, Джоштың маған келіп, менімен бірге өмір сүруі үшін, оған ақша жіберемін», — деп жазыпты.
Бұл хатты әкеме көрсеткім келмеді, бірақ амалсыз көрсеттім. Менің бір байқағаным, ол күні бойы бір тамшы да арақ ішпеді. Содан кейін қайтадан ішіп кетті. Бэттл-Криктегі біздің отбасымыздың достары бірнеше апта өткен соң, анамның қайда екенін біліп, оны үйімізге қайта оралуға көндірді. Анамды көрген кезде, мен оны қатты құшақтағым келді, алайда тек оған қолымды тигізіп қана қанағат етуіме тура келді.
— Анашым, сені қайтып келеді деп тіпті де ойламаған едім, бұдан былай бұлай істемеші, жарай ма? — деп өтіндім.
Алайда, ол жауап бермеді, үндемей менің ұйысып қалған шашымды саусақтарымен тарқатып отырды. Содан кейін өзінің жатын бөлмесіне қарай кетті, есіктің қасында тұрып, маған тағы да бір рет қарап алу үшін бұрылды да:
— Мен қатты шаршадым, Джош. Жатып, біраз демалып алайыншы. Уэйнге кешкі ас дайындауға көмектесші, — деді.
Мен:
— Жарайды, анашым, — дедім де, ас үйге бардым, Уэйн үлкен қыш құмырадағы рагуды араластыруым үшін, мені дереу плитаға таңып қойды. Мен ойланып кеткен болсам керек, оның ұзын саусақтары менің арқамда жыбырлап жүргенін сезінбегенше, оның менің қасыма қалай келіп қалғанын, тіпті байқамай да қалыппын. Сонда мен оны тура қазір өлтіріп қоятынымды түсіндім.
— Уэйн, енді менің мектептен кейін немен шұғылданатынымды, сен білесің бе? — деп сұрадым мен одан.
— Немен? — деді ол сасқалақтап.
— Мен футбол ойнаймын.
Ол менің мойныма жақын еңкейіп, мұрнымен ауаны тарта:
— Бұл нағыз еркектердің ойыны… — дей бергенде, мен бірден бұрылдым да, Уэйнді қабырғаға тақадым. Бір қолыммен оның мойнынан қысып ұстадым, ал екінші қолыммен жұдырығымды түйіп, оның мұрнының алдына апарып:
— Тағы да бір рет маған қол тигізіп көрші, қанеки! Қол тигізеді екенсің — өлтіремін! — дедім.
Қатты қорыққаннан Уэйннің көзі шарасынан шығып кете жаздады. Ол менің ашуланған кезде, қандай күйде болатынымды бұдан бұрын да көрген болатын.
Мен оның мойнын одан да қаттырақ қысып:
— Сен мені түсіндің бе? — дедім.
Ол ақырын басын изеді. Алайда, менің онымен әлі ісім біткен жоқ еді. Оған ауа жетпей көгеріп кетпейінше, оны жібермей ұстап тұрдым. Оның мойнын қаттырақ қыса түсіп:
Бұдан кейін ол маған жоламайтын болды. Екеуміз де бір-бірімізді байқамаған адамдай, өз ісімізбен шұғылданып жүретін болдық. Ал бірнеше жылдан кейін Уэйн жұмысын тастап, фермадан біржолата кетті.
Уэйннің үйден кеткеніне, мен өте қуанышты болдым. Алайда, ол кеткеннен кейін де біздің үйімізде ешқандай жақсы өзгерістер бола қойған жоқ. Шын мәнінде, маған үйде бұрынғыдан да көбірек жұмыс істеуге тура келді. Енді мен де өзімнің әпкелерім мен ағама ұқсап, бұл жерге енді ешқашан қайта оралмау үшін, ертерек фермадан кететін күнді, күн санап күтіп жүрдім.
Мектеп менің мұңға толы өміріме өзінің әр түрлі жағымды үлесін қосты. Мектепте өтетін баскетбол мен футбол жарыстарындағы елеулі жетістіктерім, орта және үлкен сыныптар арасында менің жұлдыз болуыма септігін тигізді. Оныншы сыныпта мен Шерон Таллимен кездесе бастадым. Біздің осы қарым-қатынасымыз мектепті бітіргенше жалғасты. Менің бағаларым айтарлықтай жақсы болды, сонымен қатар қалтама ақша да түсе бастады: мен жөндеу шеберханасына жарты күндік жұмысқа тұрдым.
Менің спорттағы жақсы жетістіктерімнің нәтижесінде, тіпті қандай да бір мағынада менің «суррогат ата-аналарым» пайда болды — олар доктор Блейксли мен оның әйелі. Олар маған жанкүйер болып мені қолдау үшін, менің ойындарыма келіп тұратын, ал өзімнің туған ата-анам бір рет те келмеді: әкемнің келмеуінің себептері екібастан белгілі, ал анам тым толық болғандықтан, тар орындықтардың арасында қысылып-қымтырылып қалмау үшін келмейтін. Бірақ мен бұған тек қуанатынмын, өйткені егер де мені оның қасында көріп қалса, мен өзімді ыңғайсыз сезінетін едім.
Ерлі-зайыпты Блейкслилер — бұл басқа әңгіме. Менің пайымдауымша, олардың бір-бірімен қарым-қатынаста болуы, шынында да оларға рахат әкелетін сияқты. Олардың екеуі де бір-бірімен үйлесіп, жарасып тұратындай етіп, жақсы киінетін. Блейксли ханым көбінесе шынтағына дейін созылған ақ қолғап пен сәнді қалпақ киіп алатын немесе басын айналдырып түрлі-түсті шарф орап алатын. Ол сымбатты да сүйкімді, жүзі жылы, ажарлы әйел еді, маған әрдайым жылы шыраймен күлімдеп қарап тұратын. Біздің қалада доктор Блейкслиге үлкен құрметпен қарайтыны, таңқаларлық жәйт емес. Ол менің анама дәрігерлік көмек көрсеткен көптеген жылдар ішінде, біздің отбасымыздың өте көп құпия-сырларын біліп алды, сондықтан, менің ойымша, ол маған мұқият және қамқорлықпен қарайтын сияқты болып көрінетін. Бір сөзбен айтқанда, бұл кісіге сенуге болатын еді. Блейкслилер отбасы мен үшін мінсіз ерлі-зайыптылар мен ата-ананың үлгісі болды, әйтсе де олардың өздерінің балалары болмады. Шын мәнінде, олардың баласы болуды көз алдыма елестету — маған қатты ұнайтын. Бірақ әрине, мұның бәрінің бос қиял екенін мен жақсы білетінмін — қалайша олар менің нағыз ата-анам болуы мүмкін? Сонда да мен қиялдап, оларды осы рөлде көз алдыма елестетіп көрген кезімде, менің жаным қатты ауырмайтын және бұл мені жаңа табыстар мен жетістіктерге ұмтылуға ынталандыратын.
Мұның мәнісі, тіпті менің анамның жақсы ана ретінде тиісті түрде маған көңіл бөлуге тырыспағанында емес. Ол қолынан келгенше тырысып бақты, алайда неге екені белгісіз мұнысынан түк шықпады.
Мектепті бітіретін жыл соңына жақындаған кезде, бүкіл сыныпқа арналған мерекені біздің үйде өткіземіз деп шештік. Анам екеуміз бар күшімізді салып дайындалдық: үстелдерді әдемілеп безендіріп, оларды өсіп тұрған ағаштардың астына қатарластырып қойып шықтық. Менің достарым қамбаның артқы жағына футбол алаңын құруға көмектесті, сонымен қатар сол күні қалаған адам атқа мініп жүруі үшін, жылқыларды жалға алдық. Бәрі де демалыс пен көңіл көтеру үшін жасалды — олай болмағанда ше, бұл мектептен тыс, бір күн мектеп бітіру кешіндегі қуаныш сезіміне бөлену ғой. Мені тек бір ғана нәрсе қатты алаңдатты, алайда анам менің қорқыныштарымды сейілтуге тырысып: «Уайымдама, әкең күні бойы қалада болады. Мен мұны ойластырып қойғанмын», — деді.
Мереке күні бәріміз ашық ауада жайғастық, енді ғана түскі асқа кірісе бастағанымызда, үйдің алдындағы көк шалғынға әкемнің пикапы кіріп келді. Мен әкемнің өлгенше мас екенін бірден түсіндім: ол қатты айдап келіп, шарбақты құлатып, анамның гүлзарын басып өтті де, көк шалғынның екінші жағындағы шарбақты да құлатып барып көлігін тоқтатты. Пикаптан ақырын шыққан ол, бірнеше секундтай өзінің аяғында тұруға тырысты, алайда, тұра алмай етпетінен шөптің үстіне құлап түсті.
Бәрі қарқылдап күліп жатыр. Көзімнің жасына булығып, мен үйге қарай жүгіріп кеттім, ал анам менің соңымнан жорғалап келе жатты. «Джош, — деп шақырды ол, мені тыныштындаруға тырысып, — Джош, сен қайдасың?». Ол мені жатын бөлмеден тапты. Мен жастықты бетіме басып алдым, ешкіммен сөйлескім келмеді және үйден шығудан үзілді-кесілді бас тарттым.
— Сен түсінші, әкең үшін бұл апта өте ауыр болды ғой, — деп бәйек болып жатыр.
Мен өз құлағыма өзім сенбедім — анам әлі де әкемнің қылығын ақтап отыр!
Сол кезде бөлмеге менің ағылшын тілінен сабақ беретін мұғалімім Филпот ханым кіріп келді. Ол да мені аулада күтіп отырған сыныптастарыма қосылуға шақыра бастады.
— Жоқ, бара алмаймын, — дедім мен.
— Алаңдама, бәрі де өз орнына келеді, — деп сендірді ол.
— Жоқ, орнына келмейді. Анам әкемнің маскүнем екенін мойындауды қаламайынша, ешнәрсе де орнына келмейді. Менің қатал шараларым оны өзгертпеді, бірақ анамның оны бетімен жібергені, жағдайды одан бетер нашарлатты, — деп жауап бердім мен.
Ауладан адамдардың күлкісі естіліп жатты, содан кейін менің ең жақсы достарымның бірі Дэвидтің мені шақырған даусы естілді. Мен көз жасымды сүртіп, қонақ бөлмеге шықтым. Перденің артынан абайлап қарап едім, біздің алгебра пәнінің мұғалімі Редмонт мырзаның әкемді ауладан әкетіп бара жатқанын көрдім. Шамасы, олар қамба жаққа кетіп бара жатқан сияқты.
— Джош! Шыға ғой, енді! — деп айқайлады Дэвид.
Мен есікті ашып, кіре берістегі шатырдың астына қарай қадам бастым. Менің барлық достарым әкемнің артынан қарап, күліп тұр екен. Мен де күле бастадым, бірақ менің ішкі жан дүнием сыздап, ауырып тұрды. Маған да күлкілі болып жатқан сияқты сыңай танытып, мен ағаштың астындағы үстелге жақындадым. Дэвид мені қолымнан тартып, өзінің қасына отырғызды. Қазір осы көріністі көріп, жаныма батып тұрғанын және мен үшін қаншалықты ауыр екенін, оған түсіндіріп жатудың қажеті жоқ еді.
— Джош, бұл жерде сенің ешқандай айыбың жоқ. Оның мерекені бұзуына жол берме, — деп Дэвид иығымнан қақты.
Мен досыма қарап, өзімді мәжбүрлеп әрең дегенде күлімдедім. Иә, оның айтқаны дұрыс. Кішкентайдың үйді өзінің жер теліміне көшіріп алып кеткен күнгі жүрек айнытатын жиіркенішті таныс сезім жүрегімнен кетпей тұрып алды.
Осы болған оқиға әкемнің мені достарымның алдында масқарамды шығарған жалғыз жағдай емес еді. Бұған қоса, фермадағы істер жылдан-жылға нашарлап бара жатты. Күн көру үшін әкем ферманы бөлшектеп сата бастады. Нәтижесінде, біз қаражат жағынан қатты қиналдық, сондықтан ол жарты күнге қарауыл және менің орта мектебіммен бір ғимараттың ішінде орналасқан, бастауыш мектепке сыпырушы болып жұмысқа кірді.
Мен барынша одан аулақ жүруге тырысатынмын, бірақ үзіліс кезінде қаласаң да, қаламасаң да, әкемнің щеткамен дәлізді сыпырып немесе әжетхананы тазалап жатқанын көруіме тура келетін. Мен бірде-бір рет оның қасына жақын барып, онымен сөйлескен емеспін. Бұл жерде ол мен үшін жоқ болғанмен бірдей еді. Шамамен осы уақытта әкем «Анонимдік маскүнемдер» жиналысына бара бастады, алайда бұл ұзаққа созылмады. Мен бұдан бір нәтиже шығады деп күтпедім де және әкемнің өзгеруге қабілетті екеніне сенген де жоқпын. Оған деген ерекше бір үмітім де болған жоқ. Сондықтан да ол мектеп оқушыларының алдында өзін лайықсыз ұстап, қалай болса солай жүргені үшін оны жұмыстан қуып жібергені, мені мүлдем таңқалдырған жоқ.
Әкеме жердің бір бөлігін тағы да сатуына тура келді. Бір күні кешкісін, мектепті бітіруіме шамамен екі ай қалған кезде, кездесуден келіп, анамның жылап отырғанын естідім. Мен алаңдап, анам мен әкемді іздеп, бөлмелерді қарай бастадым.
Мен анамның өзінің кереуетінде жылап жатқанын көрдім. Айтудың да қажеті жоқ еді, кезектегі ұрып-соғудан кейін, оның бетінің бәрі ісіп, қанталап кеткен екен. Анам сол бұрынғы әдетіне салып, әкемді қорғауға кірісті. Ал мен әдеттегідей одан да қатты ашуландым. Тез арада әкемді тауып алдым, сөйтіп ол анама не істеген болса, оған да соны істедім. Тек одан бетерін істедім.
Анам көз жасын төгіп отырып, маған қарады да, кереуеттің шетіне жылжып:
— Отыршы, ұлым — деді. Оның дауысының әдеттегідей емес екені, мені қатты алаңдатты. Мен оның қасына отырдым. Ол қарама-қарсы жақтағы қабырғаға кірпік қақпай, қадала қарап отырып:
— Сенің әкең менің жүрегімді жаралады, — деді ол, ақыр соңында.
— Ол бәрінің де жүрегін жаралады, анашым. Ол сенің жүрегіңді әлдеқашан, бұдан көп жыл бұрын жаралаған, — дедім мен.
Анам маған қайтадан қарап, үндемей басын изеді, сөйтіп оның көз жасы бетін жуып кетті:
— Иә… бәрі дұрыс. Бірақ тек енді… мен бұдан артық шыдай алмаймын, түсінесің бе? Мен сенің мектепті бітіргеніңді көргім келеді, содан кейін… ал содан кейін өлгім келеді, сонымен бәрі де бітеді…
— Анашым, мұндай әзіліңді қой…
— Маған уәде берші, Джош, — деп ол менің сөзімді бөліп жіберді. Ол әрі қарай не айтар екен деп, мен үндемей күтіп отырдым, алайда оның айтарға сөзі қалмаған сияқты. Анам қайтадан теріс қарап, бос қабырғаға қадалып қарап отырып алды. — Маған үш нәрсені істемеймін деп уәде берші, — деп сыбырлады, ол ақыр соңында.
— Жарайды, анашым.
— Сен, ешқашан маскүнем болмаймын деп уәде берші.
Мен басымды изедім.
— Ешқашан әдепсіз сөздерді айтпаймын деп уәде берші.
Осындай күйде мұндай уәде бере алатыныма сенімсіз болдым, бірақ қайтадан басымды изедім.
— Сен өскен кезде, мен сені мақтан тұтатындай ұл боламын… деп уәде берші.
Бұл жолы оның сөздерін тіпті естіген де жоқпын. «Бұлай болуы мүмкін емес! Анамның өлуі мүмкін емес! Басқа кез келген біреу өлсе де, тек менің анам емес!», — деп өзімді-өзім сендіргім келді.
— Маған уәде берші, — деп қайталады ол.
— Уәде беремін, — деп жауап бердім мен, оның алақанын қатты қысып тұрып. Ол көзін жұмып, кереуетке қисайып жатты.
Оның қасында біраз отырған соң, кетпекші болып орнымнан тұрдым. Ол ұйықтап қалған сияқты. Оның демі жеңіл және тыныш болып қалды.
Мектепте өткен бітіру кешінде менің есімде қалатындай ерекше жағдай болған жоқ. Мен куәлігімді алдым, оны анама мақтанышпен ұсындым, ал бір-екі аптадан кейін мен мектептегі жолдастарыммен бірге Ұлттық гвардияға жалдандым. Бізге «жолдастық жүйенің» арқасында әскерде де ажырамайсыңдар деп уәде берді. Алайда, бәрі де әскерде орнатылған тәртіп бойынша болды: оқу бөліміне бөлген кезде, біздің тобымызды бірден бөліп тастады. Менен басқа достарымның бәрін — Леклендтегі авиабазаға бөлді. Жоқ, бұлай болмайды деп ұйғардым мен — біз сарбаздар жасағымыз ғой, сондықтан біздің бірге болуымыз қажет! Мен жергілікті жасақтаушы Әскери әуе күштерінің капитанына барып:
— Мен өзімнің достарыммен бірге Леклендке барғым келеді! — деп айтып салдым.
Ол үлкен бума қағаздың ішінен бір нәрсені іздеуін жалғастырып отырып, басын көтерместен: — Мүлдем болмайды, — деп жауап берді.
— Сіз маған «жоқ» деп айта алмайсыз, мырза, — дегенімде, капитан тіп-тіке маған қарады, сол кезде мен жылдам: — Сізді құрметтеймін мырза, бірақ мен үшін «жоқ» деген сөз болмайды, — деп қостым.
Ол маған басымнан аяғыма дейін қарап шығып, жымиды да:
— Дегенмен, бір амал бар сияқты, — деді.
— Тыңдап тұрмын, мырза?
— Сенің Әскери әуе күштеріне жалдануыңа болады, сонда сен өзіңнің достарыңмен бірге боласың.
— Мен… жалдана аламын ба?…
— Жалдана аласың, жалдана аласың.
— Мен… жалдана аламын…
— Бәрі дұрыс, сен жалдана аласың.
— Әскери әуе күштеріне ме?
— Дәл солай. Әскери әуе күштеріне.
Екі ойлы болып, мен өзімнің өмірімнің келесі төрт жылын әскери казармада өткізудің не екенін — көз алдыма елестетіп көруге тырысып, таңдайымды тақылдаттым. Менің ойыма мені жігерлендіретін ешнәрсе келе қоймады. Капитан өзінің үлкен бума қағазын қайтадан аударыстыруды жалғастырды.
Өзім де күтпеген жерден:
— Келістім! — деп айта салдым.
Капитан жымиып қойды.
Көп уақыт өтпей жатып-ақ, мен жауынгерлік ант қабылдадым. Алайда, мен антты қабылдап жатқанда, мені:
Алайда, көп кешікпей Әскери әуе күштеріндегі қызмет мен ойлағандай, қатты ауыр емес болып шықты. Мен әскери дайындықты екі апта бойына өзімнің достарыммен бірге өткіземін деген мақсатыма қол жеткіздім (әскери қызметке бару үшін, ерекше себеп екенін мойындау қажет), ал кейін тікелей әскери бөлімде болған кезде, мен сол жерден үйрену керек болған нәрсенің бәрін үйреніп алуды ұйғардым. Мен техникамен жұмыс істегенді ұнататынмын, сондықтан С-124 тасымалдау ұшақтарын жөндейтін және қызмет көрсететін, Делавэр штатының, Дувр қаласындағы Әскери әуе күштерінің базасына авиамеханик болып тағайындалдым.
Алайда, жоғарыда отырған бастықтар, менің қабілеттілігімді жақсылап қолдануды ұйғарды. Спорттағы жетістіктерімнің арқасында мені бірден өзімнің бөлімімнің баскетбол командасына қосты, командамен бірге біз басқа авиабазадағы командалармен жарысып, бүкіл Шығыс жағалауды аралап шықтық. Білесіз бе, біз бірнеше ойынды өткізу үшін, тіпті Бермудыға дейін барып қайттық! Спорттық командада болу үлкен құрмет болып саналады, сондықтан біздің взводтың сержанты Уильямс, маған әрқашан жеңілдік жасауға дайын болатын.
Алайда, анда-санда өзімнің механик ретіндегі міндеттерімді атқаруыма да тура келетін. Бірде екі техник С-124 ұшағын жөндеп жатқан, аспалы тұғырнаманың маңындағы жөндеу ұшақжайы арқылы өтіп бара жатып, мен біреудің ескерту жасап жатқан дауысын естідім. Басымды көтеріп, менің үстіңгі жағымда жұмыс істеп жатқан адамдардың — пайдаланылған ауыр құбырды қолдарынан түсіріп алғанын көріп үлгірдім. Алайда, менің жалтарып қалуға немесе басқа жаққа қарай секіруге мүмкіндігім болмады, сөйтіп құбыр менің дәл басыма келіп түсті. Менің көзім қарауытып, ешнәрсе көрінбей қалды… ал содан кейін көзімді ашсам, Филадельфиядағы флоттың госпиталында жатыр екенмін. Әр түрлі анализдер мен тексерулер созылып кетті, ақыр аяғында менің жарақатымның айтарлықтай күрделі екені анықталды: оң жақ мидың ісінуі. Дәрігерлер бір жарым ай бойына күні-түні емдеп болып, ары қарай бақылау үшін мені госпитальда қалдырды — басқаша сөзбен айтқанда, мен әр күні таңғы сағат сегізден кешкі беске дейін госпитальда болуым керек. Қалған уақытта боспын.
Кейде мен пойызға отырып, авиабазадағы достарыммен кездесу үшін Дуврға кететінмін, көбінесе көрші әскери бөлімдегі клубта жәй бос сенделіп жүретінмін. Қайырымдылық ұйымдарынан келген кезектегі жәрдемді іріктеп жатқан, жасы үлкен бірнеше әйелдердің арасынан бейтаныс қызды байқап қалған күні, мен бірнеше кезекші медбикелермен әңгімелесіп отыр едім. Сонда мен оған, —
— Сәлем, менің атым Джош, — дедім. Ол үндемей басын изеді.
— Ал сенің атың кім? — деп сұрадым.
— Фейт, — деп жауап берді ол.
— Әдемі ат екен. Фейт, бұрын мен сені бұл жерде көрмедім ғой, — дедім. Консервленген банкілерді үстелдің үстіне қойып жатқан ол байсалдылықпен:
— Мен бұрын бұл жерде болмағанмын, — деп жауап берді.
— Сонымен, сен бұл жерде не істеп жүрсің? Сен сияқты сүп-сүйкімді қыздың, бұдан да қызығырақ істі тауып алуына болады ғой, — дедім.
Ол жәй ғана:
— Мен ерікті қызметшімін, — деп жауап берді.
— Түсінікті. Ал мына ханымдар ше..?
— Олар да ерікті қызметшілер.
Оның сөздері мені таңқалдырды.
— Ерікті қызметшілер. Бұл керек іс. Ерікті қызметшілер қажет іс дегенім ғой. — Фейт жауап бермеді. — Білесің бе, сен ерікті қызметші ретінде… бұл жерге соңғы рет келіп тұрған жоқ шығарсың деп үміттенемін, — дедім.
— Шынымен бе? Не үшін? — деп сұрады ол.
— Сен сондай сүйкімді қызсың, — деп жауап бердім.
— Бұл жерде сүйкімді қыздар көп сияқты ғой. Мен қазір ғана сенің анау үстел басында отырған екі қызбен әңгімелесіп, күліп отырғаныңды көрдім, — деді.
— Иә, солай, бұлар госпитальдағы медбикелер ғой, — деп немқұрайды кейіппен әлгі қыздар отырған жаққа бір бұрылып қарап қойдым.
— Ә, госпиталь де, байқауымша, сен осы жердің адамы болып кеткен сияқтысың, — деді.
— Иә, солай. Мен бұл жерде… айтарлықтай ұзақ уақыттан бері емделіп жүрмін.
Фейт маған мұқият қарап, үндемей қалды. Оның маған деген көзқарасының жақсы жаққа өзгергені анық. Мен оның әлсіз жерін тапқан сияқтымын: ол сондай жанашыр адам еді.
— Саған не болды? — деп сұрады ол жанашыр дауыспен.
— Басымнан жарақат алдым. Дәрігерлердің айтуынша, сол кезде менің өліп кетуім де мүмкін екен. Біз сол сәтте С-124 ұшағына бомбаларды жүктеп жатқан едік. Бақытымызға орай, менен басқа ешкім зиян шекпеді.
Ол түсінген сыңай танытып басын изеді:
— Қазір сен өзіңді жақсы сезініп тұрсың ба?
Мен талма адамды бейнелеп, көзімді жоғары-төмен айналдырып, басымды бір жақтан екінші жаққа сілкіледім, маған сенуі үшін тілімді салақтаттым. Фейт оқыстан күліп жіберді. Біз тағы біраз уақыт әңгімелестік, алайда содан кейін оның кететін уақыты да болып қалды.
— Мен енді сені қашан көре аламын? — деп сұрадым мен одан.
— Тіпті де білмеймін. Не үшін біз кездесуіміз керекпіз?
— Қалай — не үшін! Осындай сұлу қызбен тағы да бір рет кездеспеуге бола ма? Сенің қасыңда жәй ғана тұрғанның өзінде, мен өзімнің бетімнің бері қарап, сауыға бастағанымды сезініп тұрмын!
Сол кезде жасы үлкен әйелдердің бірі именбестен Фейт пен менің арамызға тұрып алып, әй-шайға қарамай біздің әңгімемізге қыстырылып кетті.
— Фейт, сені тағы қанша уақыт күту керек? Үйге қайтатын уақыт болды ғой! — деді ол сабырсыздық танытқан кейіппен.
Фейт басын изеп, кетуге ыңғайланды.
— Егер қаласаң, менімен бірге қауымға баруыңа болады, — деді ол кетіп бара жатып.
Мен егжей-тегжейін сұрастырып, оның соңынан ілестім.
— Міндетті түрде келемін, — дедім мен, Фейт пен басқа әйелдерге есікті ашып тұрып.
Жолдың арғы жағында күтіп тұрған шағын автобусқа барып, олардың отырып жатқанына қарап тұрдым. Фейт кірерден алдын бұрылып, маған қарады. Мен оған қолымды бұлғадым, ал ол күлімдеп маған қарады да, көлікке мініп кетті. Мен өзіме-өзім бұл күнім босқа өтпеген сияқты дедім.
Келесі күні таңертең мен ем-домымды қабылдап болған соң, Фейт баратын қауымға жексенбілік жиынға кеттім. Бұл шағын ғана ғимарат екен, мен тіпті бұл қауымның қандай (деноминацияға) (ағымға) жататынын толық түсінген де жоқпын. Жиынға шамамен елу-алпыс шақты адам келді. Мен сол жерде Фейттің ата-анасы — ерлі-зайыпты Тернерлермен және оның сіңлісі Хоуппен таныстым.
— Мәссаған! Егер сіздің тағы да үшінші қызыңыз бар болса, онда оның аты Чарити шығар! — деп Тернер мырза мен ханымға қарап, қарқылдап қатты күліп жібердім.[3]
Менің әзілім оларға онша тапқырлықпен айтылған әзіл болып көрінбеген сияқты, алайда Фейт пен Хоуптың аздап қана жымиғандарын байқап қалдым.
Қауымның жиыны біткен соң Фейттің ата-анасы мені түскі асқа шақырды. Отбасылық дастарқанның басында отыру көңілге өте жағымды болды, бұған қоса, дастарқандағы тағамдар әскери асханада емес, үйдегі асханада дайындалған болатын. Қолыма шанышқыны алып, тамаққа бас салуға дайындала бастағанымда, Фейттің:
Тамақты тәрелкегелерге салып болған соң, Тернер мырза менің қандай отбасыдан шыққанымды, қай жерде туылғанымды сұрастыруға кірісті. Мен оған Мичигандағы біздің ферма туралы және Дуврдағы авиабазада баскетбол командасында жартылай қорғаушы болып ойнайтыным туралы айтып бердім.
— Ал Иса Мәсіхпен қарым-қатынасыңыз қалай? — деп сұрады жатық дауыспен Тернер мырза, қуырылған сиыр етін кесіп жатып, сірә, пышақ өте өткір қайралған болса керек.
Мен мүдіріп қалдым. Менің бар білетінім, Иса екі мың жыл бұрын өмір сүрген, егер де Ол шынымен өмір сүрген болса, әрине.
— Ешқандай қарым-қатынасым жоқ, сонымен қатар Ол еврей емес пе? — деп жауап бердім мен ақыр соңында.
Тернер мырза қолындағы пышағын қойып, маған қадала қарады. Сол мезетте-ақ сыпайы Тернер ханым тақырыпты өзгертуге асықты.
Мен жексенбі сайын қауымға келіп тұрдым, мен қауымға тек Фейтті көру үшін ғана баратынмын. Қауымдағы жиын мені өте қатты жалықтырып және шаршатып жіберетін, ал уағыздаушының сөз саптауы суып қалған сорпадан артық емес еді. Бұған қоса, Тернер мырзамен екеуміздің арамызда дінге қатысты үлкен келіспеушілік пайда болды. Менің ойымша, Иса тек Киелі кітаптың арқасында ғана аты шыққан қарапайым адам болды. Ол Өзінің туған халқымен де, римдіктермен де келіспей ақыр соңында айқыш ағашқа шегеленіп өлді, сонымен бәрі бітті. Міне бар болғаны осы. Иә, Иса діннің негізін салған — мен мұны теріске шығарайын деп отырған жоқпын, діннің де қоғамда өз орнының бар екенін теріске шығармаймын. Ол дінсіз өмір сүре алмайтын адамдарға тәртіп пен өзара құрмет көрсету сезімін береді. Бірақ мен дінсіз де тамаша өмір сүре аламын.
Екі апта өткен соң Фейттің маған ақыл айтқанына таң қалған жоқпын. Ол маған:
— Ата-анам менің сенімен азырақ кездескенімді қалайды, — деді.
— Азырақ па, әлде мүлдем кездеспегенімізді ме? — деп сұрадым мен.
— Джош, сен әңгіменің төркінін шынымен де түсінбей тұрмысың? — деп қарсы сұрақ қойды ол.
— Не туралы болуы мүмкін? Сен маған ұнайсың, ал мен саған ұнаймын. Біз екеуміз бірге бақыттымыз! Мен жаман адам емеспін, солай ма, сен менімен келісесің ғой.
— Бірақ сен мәсіхші емессің, Джош.
— Ал сонда мен кіммін? Мен буддист те емеспін ғой?
— Сен қауымға бармайсың ғой. Тек… мені көргің келген кезде ғана барасың.
Мен күлімдеп, оны сүймекші болып еңкейдім де:
— Қауымға мен басқа не үшін баруым керекпін? — дедім мен өз ойымды бүкпей.
Алайда, кешіміз бәрібір жақсы болмады.
Ал бес күн өткен соң (бұл жұма күн болатын, 13 желтоқсан), мен өзімнің палатамда жатыр едім, табалдырықта тартыншақтанып қалшиып тұрып қалған әскери капелланға (діни қызметкер) көзім түсті.
Алайда, капеллан қолындағы бас киімін мыжғылай берді. Ақыр соңында сөйледі-ау, әйтеуір, ол менен:
— Сіз қатардағы жауынгер Макдауэллсіз бе? — деп сұрады.
— Иә, — деп жауап бердім мен.
— Ал мен капеллан Гардинермін, — деп өзін таныстырды ол.
Мен сілейіп қатып қалдым. Не істесеңдер де қарсы емеспін, бірақ бұл кісінің мен үшін мінәжат етуіне жол бермеймін, — деген оймен капеллан жүзін бұрып әкетпейінше, мен оған суық көзбен қадала, қарап тұра бердім.
— Мен сізге суық хабар әкелдім, — деді ол, ақыр соңында.
Қандай суық хабар? Бұл киелі сымақ адам маған қандай суық хабар әкелуі мүмкін? — деп ойлай бергенімде ол маған:
— Ол сіздің анаңызға қатысты, — деді.
— Анама не болып қалды? — деп мен тіпті төсегімнен атып тұрдым.
— Ол бүгін таңертең қайтыс болды, — деп жауап берді.
Пенсильваниядан Мичиганға дейінгі жол мен үшін ұзыннан ұзаққа созылып кеткен сияқты болып кетті. Жолдың көп бөлігін мен бір бекеттен екінші бекетке пошта пойызы арқылы жүріп өттім. Эри көлінен суық жел есіп тұрды, ал үйге жүз шақырымдай қалғанда қар жауа бастады. Мен өзімді анам жайлы естеліктермен жылытуға тырыстым — балалық шағымда оның сүйіспеншілігін онша көрмеген болсам да, анам менің өмірімдегі маған деген сүйіспеншілігіне сенгім келген жалғыз адам еді. Алайда, менің мектепті бітіру кешіне екі ай қалған кездегі анамның: «
Егер менің анам емес, басқа біреу қайтыс болғанда, дәрігерлер мені жіберуге келіспеген болар еді. Мен басымнан алған жарақаттың салдарынан ішінара ұмытшақтықтан (амнезия) қиындық көрдім. Кейде мен түн ортасында ұйқыдан тұрып алып, өзімнің қай жерде екенімді немесе кім екенімді есіме түсіре алмайтынмын.
Міне, ақыры үйге де жеттім-ау. Ескі есікті қолыммен итеріп ашып, үйге кірдім. Үйдің іші өте қатты суық екен. Пешке ешкім от жақпапты. Бұлар қайда кетіп қалған, деп өзімнен-өзім сұрап, бөлмелерді аралап шықтым. Анамның жатын бөлмесіне басымды сұғып қарап едім, кереуеттегі төсек жапқыш ашылып жатыр екен. Бұл кереуетте жаңа ғана біреу ұйықтап тұрған сияқты. Жауапсыз ойға беріліп, бос дәлізге бұрылып қарадым да:
— Анашым? — деп қатты дауыстап анамды шақырдым.
Бірақ ешкім жауап бермеді.
Мен екінші қабатқа көтеріліп, бөлмелерді қарап шықтым. Бәрі де қаңырап бос тұр.
Төменгі қабаттан есіктің ашылғаны естілді. Мен демімді шығармай, қатып тұрып қалдым. Біреу анамның бөлмесіне кірді. Оның кім болуы мүмкін? Мен ақырындап басып, баспалдақпен бірінші қабатқа түстім.
Мен арқасын есік жаққа беріп, анамның кереуетінің шетінде отырған әкемді көрдім. Үйдің іші тып-тыныш, сырттағы желдің гуілі мен мұздай жаңбырдың терезені ұрып жауып тұрғаны естіледі. Сол кезде мен әкемнің ақжайманың шетін ұстап, бетіндегі көз жасын сүрткенін көрдім.
Оған біраз уақыт үндемей қарап тұрдым да, кейін қайтадан аулаға шықтым. Әкем пикаптың кілтін оталдыру тетігінде қалдырып кетіпті. Мен көлікті оталдырып, анаммен не болғанын дәрігерден сұрастырып білу үшін қалаға қарай жүріп кеттім. Ол маған өлімінің алдында анамның бірнеше күн бойына төсек тартып жатқанын айтты. «Іштен қан кеткен», — деп қосты ол. Мен одан:
— Ол қайтыс болардан бұрын, сіз оның бет-жүзін көрдіңіз бе? — деп сұрадым.
— Оның бет-жүзін? — деп сұрағыма сұрақпен жауап беріп дәрігер аң-таң болды.
— Оның көзқарасы қандай болғанын байқадыңыз ба? Көзі қандай еді? — деп сұрадым қайталап.
Ол менің нені меңзеп тұрғанымды онша түсінбей, аң-таң болып маған қарап тұрды.
— Өлімінің алдында оның көзі… оның көзқарасы қандай болды? — деп қоймадым мен.
— Айта алмаймын. Мен келгенде, ол қайтыс болған еді, — деп жауап берді ол.
— Түсінікті… — дедім, сұрағыма тұшымды жауап алмасам да.
— Мен ешнәрсе де істей алмайтын едім, балам, — деп қосты дәрігер.
Басымды шұлғып, орнымнан тұрдым. Дәрігерді басқа науқастар күтіп тұрған еді. Ол менің қайғыма ортақтасып, көңіл айтып қолымды қысты.
— Мен анамның неден қайтыс болғанын білемін, — деп жылап қоя бердім. — Анам жүрегі жаралы болғандықтан қайтыс болды. Не десеңіздер де… анам жүрек жарасынан қайтыс болды.
Мен алдыңғы әйнекті ақ перде іспетті, толығымен жауып қалған аппақ қарға қадала қарап отырдым. Менің еңіреп жылағым келді. Мектепті бітірер алдындағы күні, кешкісін анамның кереуетінің қасында отырып жылағанымдай, көз жасыма ерік бергім келді. Бірақ көзімнен жас шықпады. Мен көлікті оталдырып, қайтадан фермаға бет алдым.
Жерлеу рәсімін зираттың басында өткіздік. Адам онша көп болған жоқ. Анам ақыры, өзінің әрдайым аңсап жүрген тыныштығына ие болды. Көп кешікпей, жол-жөнекей көлік тоқтатып жүріп, Пенсильваниядағы флот госпиталына қайттым.
Мені ұмытшақтық ауруы мезгіл-мезгілімен мазалауын жалғастыра берсе де, мен госпитальдан шығып, ақыры Дуврдағы өзімнің әскери бөліміме қайта оралдым. Алайда, мұндағы барлық нәрсенің мен үшін енді мағынасы жоқ еді. Мен ешнәрсеге бұрынғыдай қызығушылықты сезінбей, өз міндеттерімді тек әйтеуір атқарып жүрдім. Мен әлі үш жарым жыл қызмет етуім керек, бірақ менің өмірімдегі осы үш жарым жыл уақыттың босқа өтетінін мен жақсы түсінетінмін.
Менің сезімдерім бет-әлпетімде жазылып тұрды деп ойлаймын. Бір күні әскери асханада біреудің: — Сәлем, Джош! — деп менің атымды атап шақырғанын естідім.
Бұл лейтенант Тим Рейтинджер еді, ол менен шамамен алты жастай үлкен болатын. Ол да біздің баскетбол командамызда шабуылшы болып ойнаған. Негізінде офицердің қатардағы жауынгермен бірге бір үстелде отырып тамақ ішуіне болмайды, бірақ Тим мұндайға мән бермейтін.
— Біздің командамызда сенің орның ойсырап тұр, сен бізге керексің. Қашан қайта оралатын ойың бар? — деп сұрады Тим.
— Бұл маусымда менің орным қосалқы ойыншылардың қатарында болатын сияқты, — деп жауап бердім мен.
Тим мені түсінгендей екі иығын қысып:
— Маусым да соңына жетіп қалды ғой, — деді.
Бір минуттай үнсіздіктен кейін Тим маған қарап:
— Мен сенің анаң туралы естідім. Қайғыңа ортақпын, — деді. Мен басымды изедім. Содан ол:
— Соңғы кезде сенің басыңа көп қиындық түсіп кеткен сияқты! — деп қосты.
Мен кенеттен кеңірдегімде өксіктің көтеріліп келе жатқанын сезіндім. Бір шама уақыт тілі байланып қалған адамдай, мүлдем сөйлей алмай қалдым. Тим маған тесіле қарап тұрды да, содан кейін менің иығымнан қысып:
— Білесің бе, Джош, менің әжем маған: «Өмірде бәрі де өз кезегімен өтіп жатады. Егер кейбір жағдайлардың неліктен біздің басымызға түсіп жатқанын түсінбейтін болсақ та, тіпті ол қандай қиын жағдай болмасын, ең бастысы сен жан тыныштығын сақтап қал — өйткені өмірде қаншама тамаша нәрселер бар ғой», — деп айтып отыратын, — деп мені жігерлендірді.
— Иә. Бұл жыл енді аяқталады, содан кейін келесі жыл келеді, — дедім мен үмітпен.
— Келесі жыл? — деп қайтадан сұрады Тим, менің нені меңзегенімді түсінбей.
— Баскетбол командасы үшін, — деп түсіндірдім.
— Ә, сен сол туралы айтып тұр екенсің ғой, — деп Тим жымиды да: — Білесің бе, келесі жылға қатысты менің үмітім жақсы. Біз чемпион болатын сияқтымыз! — деді.
Ал үш апта өткен соң, сәуір айының жексенбі күні таңертең Тим жоспардағы оқу тапсырмасын орындау үшін Дуврдағы авиабазадан С-133А ұшағымен әуеге көтерілді. Он жеті минут өткен соң ұшақ авиабазаның оңтүстік жағындағы орман қорығына құлап түсті. Тиммен бірге оның командасының үш мүшесі қайтыс болды. Тексеру жұмыстарын апаттың бүге-шүгесіне дейін зерттеп, мұқият жүргізгендерімен қайғылы оқиғаның себебі анықталмады.
Бұл хабар маған қатты соққы болып тиді.
Үмітсіздік бұлты менің үстімде тағы да бірнеше күн бойы түнеріп тұрды. Алайда, қайғырып-мұңаю менің мінезіме жат нәрсе еді. Мүмкін, өмірдің шынында да мағынасы жоқ шығар, бірақ маған одан мүмкіндігінше ең соңғы тамшысына дейін сығып алуыма ешнәрсе кедергі бола алмайды. Бір-екі күн өткен соң, мен взвод сержанты Уильямстің (немесе жәй ғана «Сержант», біз оны осылай атайтынбыз), жүрек ұстамасына шалдыққаны туралы естідім.
— Менің хал-жағдайымды білу үшін бір сен ғана келдің, Макдауэлл, — деді ол қырылдаған дауысымен аурухананың кереуетінде жатып.
— Тек мен ғана емес, біздің жігіттердің бәрі де сіз үшін алаңдап отыр, сержант, — дедім мен оған.
— Бос сандырақ, сенің ойыңша, мен осы дүниеге кеше келдім бе? — деп қаттырақ сөйледі де, содан кейін сәл жұмсақтық танытып: — Келгенің үшін, рахмет, — деді.
Мен басымды изеп, тағы бір нәрсе айтар ма екен деп күттім. Ол терезе жаққа қарады да, өзінің кеудесін ақырын ғана қағып:
— Иә, жүрегім сыр беріп, бір қалыпты соқпай тұр. Бұл дүниенің күйбеңінен құтылатын уақыт жеткен сияқты. Менің әскерде жүргеніме отыз үш жыл болды. Оған өмірімнің ең жақсы жылдарын арнадым. Алайда, бір күні уақыты келеді… — деді де, дауысы үзіліп бір сәт үндемей жатты, сосын сөзін жалғастырып: — уақыт келеді… — деді.
— Қатты уайымдай бермеңіз. Одан да сізге не әкеліп берейін, соны айтыңыз? — дедім мен. Сержант менің айтқан сөздерімді құлағына да ілмей:
— Алайда, мен бір қателік жасадым, мен енді сенің де сол қателікті қайталағаныңды қаламаймын, балақай. Отбасын құру мүмкіндігін жіберіп алма. Міне, жалғыз осы үшін — отбасын құрмағаным үшін ғана қатты өкінемін.
Жасырын жерде сақтаулы жатқан қорларынан күш алғандай, сержант шынтақтарының көмегімен аздап көтерілді. Оның беті аздап қызарған сияқты болды.
— Макдауэлл, егер мен қателеспесем, сен менімен орныңды ауыстыруға қарсы емес сияқтысың, — деді ол. Мен оның нені меңзеп тұрғанын түсінгім келіп, одан:
— Сіз не туралы айтып тұрсыз, мырза? — деп сұрадым.
— Сен мені дұрыс түсінбедің. Мен төсек тартып жатқаным туралы айтып тұрғаным жоқ, — деп, сержант ыммен палатаны қолымен айналдыра көрсетті де, қолын әлсіз бір сілтеп, — Мен бұл жерден, әскерден «білдірмей қашып кету» туралы айтып тұрмын, — деді.
— Менің әлі үш жарым жылым бар, Сержант. Сіз мұны білесіз ғой, — дедім.
— Сен түрменің мерзімі туралы айтып тұрғандайсың ғой, балам? — деді менің жүзіме қарап.
— Жоқ, мырза. Мен шын мәнінде қалай болса, сол күйінде айтып тұрмын, — дедім мен ағымнан жарылып.
Сержант әлсіз басын изеп, менен:
— Егер де сен дәл қазір осы жерден шығып кете алсаң, немен шұғылданған болар едің? — деп сұрады.
Мен күтпеген жерден күліп жібердім де:
— Мен әрқашан колледжде оқуды қалайтынмын. Ең болмаса, сонда түсіп көруге тырысатын шығармын. Алайда, мен мұндай нәрсе туралы тіпті ойламауға тырысамын, — деп өзімнің заңгер болғым келетіні туралы ауыз ашуды жөн көрмедім. Өйткені сержанттың мені мазақ етіп күлгенін қаламадым.
— Бізге Пентагоннан жаңа тапсырманың келгенін білесің бе?! Онда қағазбасты жұмыстармен шұғылданатын қызметкерлердің санын қысқарту туралы бұйрық бар, — деді.
— Қағазбасты? Алайда мұның маған қандай қатысы бар? Мен техникалық жұмыспен айналысамын ғой, — деп түсінбегенімді білдірдім.
Сержант Андерсон маған көзін қысып:
— Ал сен менің саған барлық уақытта қызметте босаңдық жасап жүргенімді ұмытып кеттің бе? Сенің баскетбол ойнауың үшін, әскери міндеттеріңнен сені кім босататын еді?
— Сіз, мырза.
— Міне, осылай, — деп басын изеді, риза болған сержант. Содан кейін ол көзін жұмып, менің кетуім үшін қолын бұлғады.
Мейлі бұл болмаса, күл болсын деп шештім мен іштей. Ал бір аптадан соң, мені азық-түлік қоймасындағы кеңсе жұмысына ауыстырды, менің мұндағы шұғылданатын ісім — жазатын бос машинаға қарап отыру ғана болатын. Маған тіпті сол машинамен жазу жазатын қағаз да берген жоқ. Мен әлі госпитальда жатқан, сержанттың көңілін сұрап келу үшін қолайлы уақыт жетті деп ұйғардым да, сонда кеттім.
— Не болды, ойыңнан айнып қалған жоқсың ба? — деп сұрады ол менен.
— Мен үшін істеген барлық істеріңіз үшін рахмет, мырза. Алайда мен күні бойы үстел басында жәй әншейін отыра алмаймын ғой. Жұмыссыздықтан есімнен адасып қалмауым үшін, ең болмағанда бір іс тапсырсаңызшы! — деп өтіндім.
Ол кереуетінің қасында тұрған, тумбочкадан пакетті алып маған берді де: — Мынаны оқы, — деді. Пакеттің ішінде менің денсаулығыма байланысты, АҚШ Әскери Әуе Күштерінің құрамына жарамсыз деп танылғаным туралы құжаттар бар екен.
— Сен тек дұрыс емес ойлап жүрме, Макдауэлл. Мен Отан сүйгішпін. Бірақ бұл елде әскерде қызмет ету әрбір адамға беріле бермеген. Сені де біреу мақтаныш тұтуы үшін, өмірдегі өз жолыңды тап, — деді құрғақ дауыспен.
— Иә, мырза, — деп жауап бердім мен.
— Менің саған айтқандарымды есіңде сақта. Отбасын құру мүмкіндігін жіберіп алма, естимісің мені? Менің үмітімді ақтамай, көңілімді қалдырып жүрме, Макдауэлл, — деп ескерткен кезде, мен оған:
— Қолымнан келгенше әрекет етемін, мырза, — деп жауап бердім.
Біз тағы да біраз уақыт әңгімелестік, ал содан кейін мен онымен қоштаспақ болып орнымнан тұрдым.
— Сені көзімнен таса қылмаймын, — деді Сержант, маған құрмет көрсетіп. Мен де оған жауап ретінде оң қолымды шекеме тақап, құрмет көрсеттім. Есіктің алдында сәл кідіріп, соңғы рет қоштасу үшін оған бұрылып қарадым. Сержант көзінің жасын сүртіп, жылдам теріс бұрылды да, бетін жастықпен басты, соңынан бәсеңдеген дауысымен:
— Аллергия қинап жатыр, — деді.
— Медбикені шақырайын, сержант, сізге келіп кетсін, — деп едім.
— Көзіңді жоғалт, кет, Макдауэлл, — деп ұрысып берді.
Содан бір апта өткен соң, мен батысқа қарай жол жүріп кеттім.
Қайтадан бостандыққа ие болған мен, енді не істеуді және қайда баруды білмедім. Алайда, мен қандай жағдай болмасын Мичигандағы фермаға жоламай, одан барынша аулақ жерде болуды ұйғардым. Ақырында, мен өзімнің әпкем Шерлиге жақындау жерге — Чикаго қаласына келіп орналасып, бүкіл елге ет пен азық-түлік тауарларын тасып тарататын, трейлер-рефрижераторларға техникалық қызмет көрсететін, жөндеу шеберханасынан жұмыс таптым.
Менің жұмысымда бірнеше негізгі тәсілдер болды, бірінші күні-ақ олардың бәрін маған жұмыс орнында көрсетіп, Феликс есімді бір жігіт маған «белдіктермен» қалай жұмыс істеу керектігін үйретті. Ол жақында ғана жөндеуден өткізуге қойылған фураға өзінің көлігін жақын айдап келіп, бөшкесіндегі жанармайды өзінің көлігіне тұндырып құя бастады. Мен біреу-міреу көріп қалар ма екен деп алаңдап, жан-жағыма қарадым.
— Алаңдама, Джош, оның жүргізушісі кем дегенде бес-алты сағаттан кейін келеді, — деді Феликс миығынан күліп.
— Мен фураның жүргізушісін емес, бастықты ойлап тұрмын, — дедім.
— Бастықты ойлап тұрсың ба? Ал сенің ойыңша, осы белдікпен жұмыс істеуді маған кім үйретті? — деп тағы да миығынан күлді.
Феликс өзінің «тәcілдерін» үйретуді жалғастырды. Феликс пен Джерри есімді тағы бір жігіт мұздатқыш құрылғыны босатты да, оны белдікпен жүк көтеретін қондырғыға ілдіріп көтерді, содан кейін рефрижератордан шешіп алды. Босатып алған ойық арқылы Джерри қысылып-қымтырылып фураның ішіне кірді, сөйтіп Феликс екеумізге тапқан олжасын бере бастады. Сүрленген ет, күркетауықтың тұтас еті, ет салынған қораптар… нағыз жоғары табыстың қайнар көзі. Содан кейін мұздатқыш құрылғы техникалық байқаудан өтіп, өзінің бұрынғы орнына қайта қондырылды, болттары бекітіліп — бәрі де өз орнына түсті. Іс бітті.
Ешнәрседен хабары жоқ жүргізуші өзінің трейлеріне қайта келген кезде, Феликс пен Джерри такелаждан (болат арқан) секіріп түсіп, көліктің майына былғап алған алақандарын тозығы жеткен шүберекпен сүртіп, оның алдында нағыз актёрлар сияқты Оскар сыйлығына лайық болатындай етіп, ауыр жұмыстың көрінісін ойнап берді.
Жүргізушімен бірге олар рефрижераторды айналып, оны жоғарыдан төмен қарай қарап тексеріп шықты, сонымен қатар Американың өркендеуі мен әл-ауқатының жақсаруына өздерінің үлестерін қосып жүрген еңбекқор адамдар сияқты қамқорлық танытқан кейіп көрсетуді де ұмытпады. Алданып қалған жүргізуші рефрижератордың есігіндегі құлыптар мен бұзылмаған пломбаны қарап шықты да, жүктелім өкімхатына қол қойып, шамамен жиырма немесе тіпті елу келідей жүгінен айырылғанын байқамаған күйі, ешнәрсе болмағандай жол жүріп кетті. Әдеттегідей Феликс мені: «Джош, мұнда кел! Онымен қоштасып қолыңды бұлғап, оған сәтті сапар тіле», — деп қасына шақырды.
«Күлімдеуді, Джош, күлімдеуді ұмытпа!», — деп қосты Джерри. Содан біз үшеуміз айырылмас достар сияқты, жүргізушіге қол бұлғадық.
Өтірік айтқым келмейді — мен бұл «кәсіпті» дұрыс емес деп есептедім. Алайда, уақыт өте келе бәрібір ар-ұжданым қиналды. Анамның: «Мен сені мақтаныш тұтатындай адам болшы, ұлым», деген кезіндегі оған берген уәдем үнемі менің есіме түсе беретін.
Кейде түнде төсекте жатып, анамның қазір қайда екенін көз алдыма елестетіп көруге тырысатынмын. Иә, мен Құдайға қатты ашулы едім (егер Ол бар болса, әрине), алайда ең болмаса о дүниеде анама жақсы болсыншы деген оймен, анам басқа бір кейіпте немесе пішінде өмір сүруді жалғастыра алатын, аруақтардың мекені бар деп сенгім келетін. Бірақ менің сұрақтарыма жауап беретін ешкім болмағандықтан, мен ойланып жатып ұйықтап кететінмін. Бақытыма орай, көлік жөндейтін шеберханада күні бойына тынбай жұмыс істеуіме тура келгендіктен, мені ұйқысыздық мәселесі қинамайтын.
Ақыр соңында мен шеберханадағы жұмыстан шығып, қайтадан Мичиганға көшіп келдім. Мен бәрібір күзде Бэттл-Криктегі Келлог муниципалдық колледжіне оқуға түсуге тырысып көруді ұйғардым. Мен қаражатымды үнемдеу үшін, бастапқы емтихандарға үйде дайындалып, ал сабаққа жүрдек пойызбен барамын деген ой болды, бірақ әкем бұған қарсы болып: «Сен жарықты жағып сабақ оқып, көп электр тогын құртатын боласың, сосын мен өмір-бақи төлей алмай жүремін», — деді.
Біз төрт адам болып университет қалашығынан бес минуттық жерде орналасқан, үлкен үйден бір бөлмені жалға алдық. Менің мамандығым кәсіпкерлік болатын, алайда ұзақ мерзімді келешекте бұл мамандық менің саясаттағы болашақ мансабым үшін салынған жол болады деген есеппен, мен құқықтануға дайындалуға кірістім. Әуелі мені Мичиган штатының губернаторы етіп сайлайды, сосын сенатор боламын. Менің қиялымда осындай болашақ анық көрініп тұрды. Бұл мен үшін әбден қол жетерлік сияқты болып көрінді.
Менің ағылшын пәнінен сабақ беретін мұғалімім мен бірінші курстағы жетекшім — Во ханым, менің қиялымды бөліп жіберіп:
— Джош, сенің алға қойған мақсатыңа қарай ұмтылысың бізді шынымен де қайран қалдырады. Бұл жағынан сен біздің студенттердің көпшілігіне дес бермейсің. Сені үлкен болашақтың күтіп тұрғанына еш күмәнім жоқ, — деді.
Мен үстелдің екінші жағында отырып, оған күлімдей қарап:
— Сіз естідіңіз бе, жоқ па, білмеймін, алайда, мен бірінші курстың президенттігіне өзімнің кандидатурамды ұсындым, — дедім.
— Шынымен бе? Сенде бәрі жақсы болады деп үміттенемін, — деп жауап берді Во ханым.
Мен нық сеніммен басымды изеп:
— Басқаша болуы мүмкін емес, — дедім.
Во ханым маған жымиып қарап:
— Алайда, менің бірқатар ескертулерім бар, Джош, — дегенде, мен еңсемді көтеріп, түзуленіп отырдым.
— Сен ағылшын тілінен нашарсың. Бәлкім, мектептегі мұғалімдерің сенің біліміңнің осы жағына тиісті дәрежеде мән бермеген шығар. Дегенмен, мен бәрін түсінемін: фермер мен жұмысшының үйінде ағылшын тілі оқулығы — күнделікті оқитын кітап болды деп ойламаймын, — деді.
— Алайда, менің ағылшын тілінен бағаларым жақсы болған еді ғой, — деп, қолымнан келгенше ақталуға тырыстым.
Во ханым бір жері ауырып тұрған адамдай көзін ашып-жұмды да:
— Джош, сен грамматиканы жақсы оқымағансың. Сөйлеуің де онша жақсы емес. Бұл сенің дикцияңның (мақам) кесірінен деп ойлаймын.
Бұл сөздерден кейін мен тіпті орындығымда отырып, бүкірейіп қалдым.
— Егер сен көзге түсу үшін ғана емес, тиісті түрде — өзіңмен жұмыс істеуге дайын болсаң, онда мен саған көмектесе аламын, — деп өзінің көмегін ұсынды.
Мен өзіммен жұмыс істеуге дайын болдым. Бұл айтпаса да түсінікті емес пе — егер жоғарылауды қаласаң (кез келген мамандықта), онда грамматикаң мінсіз болуы қажет.
— Сонда сіз менің тәлімгерім боласыз ба? — деп сұрадым мен.
— Менің сондай ниетім бар, — деп жауап берді ол.
— Онда менің де осындай ниетім бар, — дедім.
Мен бар күшімді салып сабақ оқуға кірістім, бағаларым жақсара бастады. Бұған қоса, мен Алекзандердің дәріханасына жарты күндік жұмысқа орналастым, сонымен бірге кіші курстың президент құжырасы үшін сайлау алдындағы тартысқа қатыстым. Әр демалыс сайын ойын-сауық кештеріне барып жүріп сүйкімді құрбы тауып алдым және ескілеу кабриолет сатып алдым. Алты ай өтпей жатып-ақ, мен өзімнің отыз жасқа дейінгі құрып қойған жоспарларымның тұстарына, осы тармақтар бойынша жеткен жетістіктеріме «белгілер» қоя бастадым. Бір сөзбен айтқанда, бәрі мен ойлағаннан да жақсы болып келе жатты.
Мен бір күні Колдуотер қаласына жол жүріп бара жатыр едім, қарама-қарсы бағыттағы келе жатқан көлік кенеттен маған қарай бұрылып, мені бірден жолдың жиегіне шығып кетуге мәжбүр етті. Мен көліктің нөмірін жазып алып, полицияға телефон шалдым. Ал бір апта өткен соң менің дәріханама, жасы жиырмадан асқан бір жас жігіт кіріп келді. Мен сатушы сөресінде тұрған болатынмын, ол менің қасыма теңселе басып жақын келді де:
— Джош Макдауэлл деген сенбісің? — деп сұрады.
Оның бет-әлпеті маған таныс емес еді. Мен онымен сыпайы сәлемдестім де:
— Иә, дұрыс айтасың, бұл менмін, — дедім.
Алайда, ол маған жауап ретінде суық жүзбен жымиып:
— Саған бір сұрақ, — деді.
— Сұра, — дедім мен оған.
— Жақында қарама-қарсы бағыттағы бір көлік сені соғып кетуге шақ қалды ғой. Солай ма? — деп сұрады әлгі жігіт.
— Иә, шамамен бір апта бұрын солай болды. Не болып қалды? — деп мен оған қарсы сұрақ қойдым.
— Сол көліктің рөлінде мен отырған едім, түсінікті ме? — деді ол, менің басымнан аяғыма дейін қарап шығып, мені қорқытпақшы болып. Алайда мен оның көзіне тіке қарап тұра бердім. Сосын ол сөзін жалғастырып:
— Мені полиция тұтқынға алды, жарымес! — деді.
— Дұрыс істепті, — дедім де: — Енді сен түрмеден қашып шығуды ұйғардың ба? — деп сұрадым.
— Қап, бәлем, мен әлі сенімен есептесемін, — деп ысылдап, дәріханадан оқтай атылып шығып кетті. Алайда оның қорқынышты қоқан-лоқысы маған әсер де еткен жоқ. Қорқыта берсін, менің нем кетеді. Мен сол сәттің өзінде-ақ оның келгені туралы ұмытып та кеттім.
Сенбі күні біз құрбымыз екеуміз Бэттл-Криктің маңындағы, Лейквьюде болдық, сөйтіп автомобилшілер үшін арналған мейрамханаға соға кетуді ұйғардық. Күтпеген жерден біздің көлігіміздің қасына бір көлік келіп тоқтады, ал оның жүргізушісі менің қасымда отырған құрбыма балағат сөздерді бұршақтай бората бастады. Мен бұрылып қараған кезімде, үлкен жолда көлігімді соғып кетуге шақ қалған, содан кейін дәріханада мені қорқытуға тырысқан сайқымазақты танып қалдым да, оған:
— Үніңді өшір! — деп бақырдым.
Алайда, ол осыны күтіп отыр екен. Көліктен шығып, менің қасыма келді, сөйтіп мені жұдырығымен соқпақшы болып қолын сермеді. Ашуға булыққан менің көзім қарайып кетті де, жауап ретінде бар күшіммен жұдырықпен оның бетіне соққы бердім, оның мұрны мен ауызынан қан ақты. Ол өзінің көлігіне жасырынып, балағат сөздермен қарғап-сілеп жүрегіндегінің бәрін шығарып алғысы келіп, терезесін көтеруге асықты. Оған жақсылап сазайын тартқызайын деп, мен оның көлігіне тарпа бас салдым. Алайда, ол газды басып, мені соғып кетуге тырысып, бірден артқа берді. Мен жақын жердегі темір бағананың артына қарай секіріп кеттім, сол бағана менің өмірімді сақтап қалды. Менің қарсыласым қатты жылдамдықпен осы бағанға соғылып, оны жерге дейін қисайтып майыстырып қойды.
Мен жылдам жүргізуші жағындағы есікке жетіп келдім де, терезесін сындырдым, сөйтіп тағы да оның бетінен жұдырықпен соқтым. Содан кейін есікті ашып, қарсыласқан бұзауды (немесе өзімнің мас әкемді) қақпаға қарай сүйрегендей, оның мойнынан ұстап көліктен шығарып алып, сүйрей бастадым. Бір сөзбен айтқанда, автотұрақ пандемонияға[4] айналды. Даяшы полицияға телефон шалды, ал менің құрбым өзінің айқайына тұншығып, менің оны жіберуімді сұрап жалынды. Алайда оның даусы маған әрең дегенде естіліп жатты. Оның айқайына мән беремін деп, сәл бөгеліп қалдым, сонда да мен бастаған ісімді соңына дейін жеткіземін деп ұйғарған едім, бірақ полиция араласып, іс соңына дейін жетпей қалды. Ал нәтижесінде әлгі жігіт, төбелесті бірінші болып бастаған мен екенімді айтып, мені айыптады!
Полицейлердің біреуі мені шетке шығарып алып:
— Тезірек үйіңе кет. Бәрі де сен ойлағаннан да күрделірек, — деді.
Менімен жағаласып жүрген әлгі жігіт — осы өңірдегілерге сөзі өтетін абыройлы соттың ұлы болып шықты.
Алайда, менің бақытыма орай, даяшылардың бірі бұл жағдайдың қалай болғаны туралы, басынан аяғына дейін полицияға айтып беріп, куәгер болды, сөйтіп егжей-тегжейіне дейін жазып сотқа тапсырды. Екі күн өткен соң маған тезірек үйіңе кетіп қал деп кеңес берген, әлгі полицей телефон шалып:
— Егер сен кешірім сұрасаң, олар саған айып тақпайды, — деді.
— Бәрін бастаған оның өзі ғой, — деп қарсылық білдірдім мен.
— Ал, сен оны өлтіріп қоя жаздадың ғой. Сен өзіңнің басыңа қандай пәлені шақырып жатқаныңды түсінбей тұрғанға ұқсайсың. Ол жігіттің әкесі — біздің қаламыздағы «беделді» кісілердің бірі, сондықтан өзің бір қорытындыға кел, — деп сөзін аяқтады.
Менің одан кешірім сұрағым келген жоқ, бірақ соның кесірінен өзімнің болашағыма балта шапқым келмеді. Сондықтан осы болған іске өзімнің өкінетінімді білдірдім, сөйтіп олар істі жауып тастады. Полицей құжаттамада мен туралы бірде-бір сөз ескерілмейтіндей етіп, бәрін өзі реттеді. Алайда ашу-ыза мен күйініш мені бұрынғысынша іштей жегідей жеуін жалғастыра берді. Кейде мен бұл сезімдер келесі рет қай жерде және кімге қарсы шығады екен деп өзімнен-өзім сұрайтынмын. Бұл сұрақтың жауабы мені ұзақ күттірмеді.
Бірінші курстың президенттігіне кандидат ретінде менің стратегиямдағы міндеттердің бірі, барынша көбірек студенттермен және мұғалімдермен танысу болатын. Біздің университет қалашығымызда әр түрлі қоғамдық топтар мен ұйымдар жеткілікті еді, сондықтан мен олардың әрқайсының қалай және немен өмір сүріп жатқанын біліп жүруді мақсат етіп қойдым. Тіпті менің жоғары өрлеуіме кімнің қандай жолмен ықпал ететінін және әрбір адамға қатысты «кімнің кім екені» туралы ойша тізім де жасадым. Қандай жағдай болмасын, мен өзіме-өзім — бұл нағыз істің алдындағы жақсы жаттығу, — деп айтатынмын.
Бір күні мен студенттер кафетериінде достарыммен бірге кофе ішіп отырғанымда, сол жерге әдеттегідей жақсы көңіл-күймен емін-еркін мәсіхшілік «сыбайластар тобы» кіріп келді, мен оларды осылай атайтынмын.
Менің білуімше, олар университет қалашығындағы бірде-бір ресми топқа қосылмаған, бірақ олардың қандай көзқарасты ұстанатынын бәрі білетін. Олар шамамен, жеті студент пен екі мұғалім еді және олар үнемі бірге жүретін. Олар өздерінің мәсіхшілер екенін айтып жүретін, мен олардың өз көзқарастарын ашық айтатыны туралы айтып тұрмын.
Менің білуімше, біздің барлық студенттер өздерін мәсіхшілер деп есептейтін. Алайда бұл топ басқаларға қарағанда ерекше болатын. Олардың жүріс-тұрыстары мен өздерін сенімді түрде ұстауы, өз сенімдерінің өмірлерінде ерекше бір орын алатынын көрсететін сияқты. Оларды көрген сайын мен оларға күмәнмен қарап, миығымнан күлетінмін.
Олардың көрші үстел басына келіп жайғасып отырғанын көрген кезде, орындығымнан секіріп тұрып кетуіме сәл қалды. Менің достарымның біреуі әдепсіз күлкілі әңгімені айтып жатқан еді, бірақ мәсіхшілер біздің қасымызға келіп отырған кезде, ол үндемей қалды. Неге ең қызық жеріне келгенде тоқтап қалдың деген менің сұрағыма, ол біздің қасымыздағы көрші үстелге жайғасқан, «киелі адамдардың» жағына қарай именіп басын шұлғыды.
— Қорқатын адамды тапқан екенсің! Олар тіпті не туралы әңгіме болып жатқанын түсінбейді де, — деп шағып сөйледім.
Олардың тобының ішіндегі ең сүйкімді Тони есімді қыздың менің ескертпе сөзіме назар аударғанын, көзімнің қиығымен байқап қалып, мәсіхшілерді қолға алатын кез келді деп шештім де:
— Менің, мәсіхшілер толық емес картамен ойнайды дегенді айтқым келеді. Солай емес пе? Мені қызықтыратыны, олар колледжге жалпыға бірдей тәртіппен түсті ме екен, әлде емтихансыз түсті ме екен? — дедім.
Достарымның күлкісінің маған жауап болғанын және бүкіл жұрттың назарын өзіме аударғанымды түсіндім. Мені бәрі ести алуы үшін, айтарлықтай қатты дауыспен өзімнің сүйікті әңгімемді жалғастыруды ұйғардым да, былай деп бастадым:
Бір кісі орман арқылы жүріп келе жатыр, жүріп келе жатыр, жүріп келе жатып бір уағыздаушыға тап болады. Ал ол уағыздаушы өзенде адамдарды суға шомылдыру рәсімінен өткізіп жатыр екен. Уағыздаушы әлгі кісіден ішімдіктің иісін сезеді де, оның қолынан ұстап: «Бауырым менің, сен Исаны табуға дайынсың ба?» — деп сұрайды. Ал маскүнем: «Жарайды! Дәл қазір болса да, мейлің!» — деп жауап береді. Осы кезде уағыздаушы оны өзенге апарып, мойнынан ұстап суға батырады. Бір-екі секундтан кейін оны судан шығарып: «Ал енді Исаны таптың ба?» — сұрайды. Ал маскүнем болса тек басын шұлғып: — жоқ, таба алмадым, — дейді. Сонда уағыздаушы оны қайтадан суға батырып, бұл жолы оны судың астында ұзағырақ ұстайды… дегеннен кейін орындығымнан тұрдым да, мәсіхшілердің үстелінің қасына келдім. Тонидің қасында бір орын бос болатын, сөйтіп мен оның қасына отыра кетіп, әңгімемді ары қарай жалғастырдым:
Уағыздаушы оны судан шығарып алып: «Әлі Исаны таба алмай жатырсың ба?» — деп сұрайды. Ал маскүнем басын сілкілейді. Сонда уағыздаушының шыдамы таусылып, байғұсты тағы да суға батырады, бұл жолы отыз секундтай судың астында ұстап тұрды, сол кезде жетекшілердің біреуі оның қолынан ұстап: «Жетер, жетер енді, ол… әлгі… мүлдем суға шашалып тұншығып қалмасын», — дейді. Алайда, іс насырға шапты. Уағыздаушы өзім білемінге салып, оны мойнынан ұстап суға батырып тұрды…
Мен уағыздаушының діни қаталдықпен ашу-ызаға булығып, көзін қалай алартып жатқанын көрсетуге тырыстым.
Ақыр соңында ол маскүнемді судан шығарып, оның құлағына: «Бауырым, сен Исаны таптың ба?» — деп айқайлағанда, маскүнемнің аузынан су ағып, уағыздаушыға тесіле қарап: «Ал сіз оның дәл осы жерге суға құлағанына сенімдісіз бе?» — деген сұрақ қойыпты, — деп әңгімемді аяқтағанымда, көрші үстелдерде отырған адамдардың бәрі мені мақұлдағандай жапа-тармағай күле бастады, ал мен өзіме-өзім риза болып, мырс етіп күліп жібердім. Тіпті Тонидің қасындағы адамдардың арасынан да біреуі жымиып қойды. Бірақ, Тони күлмеді.
— Сізге менің әңгімем ұнамады ма? — деп сұрадым мен одан. Алайда, Тони мені байқамаған сыңай танытты.
— Менің ойымша, мүмкін сіз бұдан да қызықты әңгімелерді тыңдауға дағдыланған боларсыз немесе одан да күлкілі оқиғаны… Мүмкін, сіз Жүніс пен үлкен балық туралы әңгімені ұнататын шығарсыз? — деп мен де сөзбен шымшуымды қоймай, қолдау іздеп, өзімнің достарыма қарадым да:
— Алайда, жігіттер, әңгімедегі ерекше бір сұмдықтың мәнісі неде екенін білесіңдер ме? Осы әңгімені айтқан сайын, әңгімедегі балық үлкейген үстіне үлкейе береді! — деп Тониге қарадым, алайда ол менің шағып сөйлегеніме назар аудармай, маған бәрібір дегендей сыңай танытып отыра берді. Содан соң мен одан:
— Ә, мүмкін сізге Нұх пен оның кемесі туралы әңгіме ұнайтын шығар? Осы оқиға туралы білесіз бе? — деп сұрадым.
Сол сәтте біздің тарих пәнінің мұғалімі, ересек жастағы ер кісі де әңгімеге араласып:
— Біздің үстелге келіп отырып, дұрыс істедіңіз, Макдауэлл мырза, — деді.
— Әрқашан қызметіңізге дайынмын, — деп мысқылдап жауап бердім мен. Содан кейін олардың бүкіл тобын көзіммен шолып шықтым. Олардың жүздерінен көңілдерінің маған ауғанын көрдім, неге екенін өзім де білмеймін, мен қайтадан ашуға мініп:
— Сендер, мәсіхшілер маған не айта аласыңдар? — дедім.
— Ал, сіздің нені білгіңіз келеді? — деп сұрады бір мұғалім.
— Неге сендер басқа дүниенің адамдары сияқты өмір сүресіңдер? — деп сұрақ қойдым.
— Сізге ғана солай көрінетін шығар. Біздің сізден ешқандай айырмашылығымыз жоқ. Біз басқа дүниеде емес, сіз сияқты осы дүниеде өмір сүреміз. Сіз өмір сүріп жатқан осы дүниеде, — деп жауап берді.
— Ал, сендер өздеріңді Отандарың бұл жерде емес, басқа жақта сияқты ұстайсыңдар ғой, — деп едім.
— Жақсы сөзіңіз үшін, рақмет, — деді мұғалім, ал басқалары тек мақұлдағандай бастарын шұлғыды.
— Менің бұл айтқанымды сендерге арналған қошемет деп ойламаңдар, — дедім мен одан бетер ашуланып, сөйтіп қайтадан оларды көзбен бір шолып шықтым да — менің былай дегім келіп тұр: сендер барлық уақытта күлімдеп қуанып жүресіңдер, достық жылы- шырай танытасыңдар, алайда өздеріңді біз басқалардан жоғарымыз деп санайсыңдар.
Осы сәтте әңгімеге Тони да араласып:
— Бұл өтірік, — деді.
— Өтірік деймісің? — деп қайта сұрадым мен.
— Иә, өтірік. Шынында да, біздің өміріміз түбегейлі өзгерді, алайда бұл біз өзімізді басқалардан жақсы деп санайтынымызды білдірмейді.
— Сонда дін сендердің өзгеруілеріңе көмектесті ме? Ал сендерге не жетіспейтін еді? — деп қайта сұрадым. Тониге қадала қарап: — Айталық саған не жетпейді? Сенде бәрі де жеткілікті ғой, — дедім.
Оның көзінен наразылық байқалып:
— Киелі кітапта: егер адам Мәсіхпен тығыз байланыста болса, онда ол — жаңа жаратылыс[5], — деп айтылған, — деді.
Енді менің ашумен жауап беретін кезегім келді де:
— Жарайды, жетер енді! Сен кімді ақымақ санап тұрсың! — деп дауыс көтердім.
Осыдан кейінгі бір сәттік тыныштықта, мен кенеттен көрші үстел басында отырған барлық достарымның ақырындап кетіп үлгіргенін байқадым. Алайда мен әрі қарай мылжыңдауды жалғастырып:
— Киелі кітап, қауым — мұның бәрі дін. Бұл өмірде мен ұнатпайтын жалғыз нәрсе — бұл дін! — дедім.
Тони жалт бұрылып, менің көзіме тура қарап тұрып:
— Бұл жерде дін туралы әңгіме болып жатқан жоқ, мырза. Мен — Мәсіх, Иса Мәсіх деп айттым. Ал Иса шын мәнінде адамның өмірін өзгертеді. Тіпті… кейбір ақылсыз, өзімшіл жас жігіттердің де өмірін өзгертеді…
— Кейбір мен сияқтыларды дегің келеді ғой, — деп миығымнан күлдім. Мен оны әңгімеге араластыра алған сияқтымын. — Иса… Мәсіх… — деп әндетіп, Тониді келемеждедім де, сөзімді жалғастырып: — Маған уақыт беріңдер, мен сендердің не айтып жүргендеріңді өздеріңнің білмейтіндеріңді сендерге дәлелдеп беремін. Сендердің айтып жүргендерің мүлдем дәлелденбеген нәрсе. Тіпті егер ол өмір сүрген болса да, екі мың жыл бұрын өмір сүрген адам, бүгінгі күнде қалай біреудің өмірін өзгертуі мүмкін? — деп, қасымды көтеріп, Тониге қадала қарадым да, еріксіз миығымнан күліп жібердім.
— Жарайды, көрейік. Соны анықтап біліп алсаңыз жақсы болар еді деп ойлаймын, — деді Тони жымиып.
— Анықтап біліп алу? Мұның анықтайтын несі бар? Бұл ғылым емес қой, қызым, бұл — аңыз, — деп мен де қайтпадым.
Осы кезде топтың тағы бір мүшесі Оливер есімді студент әңгімеге араласып:
— Менің бір ұсынысым бар, — деді.
Мен назарымды соған аударып, оның көздеріне қарадым. Ол жуан көзілдірік киген, басында тікірейген шашы бар, аласа бойлы жігіт екен, өзі бір бума сабан сияқты. Іштей:
— Өлімнен қайта тірілуді теріске шығарып көр, сонда сен мәсіхшіліктің негізін теріске шығара аласың, — деп сөзін жалғастырды Оливер.
— Қайта тірілуді теріске шығару керек пе? — деп сұрадым мен.
— Иә, соны айтып тұрмын. Мәсіхтің өлімнен қайта тірілмегенін дәлелде, сонда сен бүкіл мәсіхшілікті құрдымға жіберетін, олардың іргетасының жарылған жерін табасың. Бұл тек ұсыныс қана, одан артық дәнеңе де емес. Басқаша айтқанда, мәсіхшіліктің барлық қағидаларының беделін түсіруге тырысқаннан гөрі, қысқа жолмен барып, сенімнің осы негізін теріске шығаруыңа болады. Солай істейтін болсаң, өзіңнің басқа да жұмыстарың үшін өте көп уақытың мен күшіңді үнемдейтін боласың, — деп кеңес берді.
— Сенің мына ойың жаман емес екен, — деп басымды изеп, оны сұқ саусағыммен бір түртіп қойдым.
— Мен орынды нәрсе айтып тұрмын. Бұл ізденіс көптеген шындықтарға сенің көзіңді ашады деп ойлаймын, — деді Оливер.
— Менің көзімді ашады ма, әлде сендердің көздеріңді ашады ма, бұл жағы әлі белгісіз, — деп қарсылық білдірдім. Мен қолымды үстелге тіреп тұрып, барлық «киелілерге» бір қарап шықтым. Алайда, олар маған қарап жымиып, үндемей отыра берді. Бұл адам төзгісіз көрініс еді.
— Сізбен тағы да кездесетінімізге сенімдімін, — деп менімен бірінші болып әңгімені бастаған тарих пәнінің мұғалімі, достық ықыласпен мені жігерлендірді. Мен алдымен оған, сосын басқаларға қарап, олармен озбырлықпен өштескенім үшін, кенеттен өзімді ыңғайсыз сезіндім. Иә, менің бұл айтыс-тартысты шиеленістіре беруімнің қажеті жоқ сияқты, әйтпесе, олар менің екі жауырынымды да оп-оңай жерге тигізіп, жеңіске жетеді.
— Менің атым Джош, — дедім мен жылы шырай танытып.
— Танысқаныма қуаныштымын, Джош, — деп мұғалім маған қолын созды да: — Ал, мен — профессор Келлермін, — деді өзін таныстырып.
— Мен де қуаныштымын, — дедім мен, оның қолын қысып тұрып.
— Сіз келесіде әлдеқайда жақсы дайындықпен келесіз деп үміттенемін, — деп қосты Тони.
— Дайындықпен? — деп кекесінмен қайта сұрадым мен. Бұл қыз сөзге өте шешен екен, бірақ маған керегі де осы еді. — Күмәніңіз болмасын, мен дайындалып келемін. Мен сендерге дәлелдерді ұсынған кезде, сендер де шындықты әділ түрде бағалап, өздеріңнің бос қиялдарыңнан бас тартуға дайын боларсыңдар деп үміттенемін, — дедім нық сеніммен.
— Ал сіз өзіңіз ше, Джош? — деді профессор Келлер. Мен оған қарадым. — Сіз дәл солай әрекет етуге, — шындықтың алдында өзіңіздің бос қиялыңыздан бас тартуға дайынсыз ба? — деп сұрады.
— Менде бос қиял жоқ, профессор, — деп мен оған жасанды күлкімен жауап беріп, — Мен барлық нәрселерге шынайы түрде қараймын, — дедім.
— Мен жәй әншейін сұрай салғаным ғой, — деп сөзін аяқтады мұғалім.
Қоштасып тұрып үнсіз кетуді жөн көрмегендіктен, мен өзімді-өзім тоқтата алмай:
— Иә, тағы да бір айтарым бар еді: мүмкіндікті пайдаланып, сендерден келесі аптада мен үшін дауыс берулеріңді өтінгім келіп тұр. Алайда, сендер тым азсыңдар, өтінудің керегі бар ма, жоқ па деп те ойлап тұрмын. Сендердің дауыстарыңның бір нәрсені шешуі екіталай шығар, сірә.
Өкінішке орай, олар менің сөздерімнен мысқылды байқамаған сияқты және жауап ретінде тек күлімдеп қана қойды.
Кейінірек мен олардың алдына келіп, Исаның өлімнен қайта тірілуін теріске шығаратын дәлелдерді жайып салған кезде, олардың бет-әлпетінің қандай күйде болатынын көз алдыма елестеттім.
Мен зерттеулерімді Киелі кітаптан бастадым. Ол орынды да, өйткені Келлог колледжіндегі мәсіхшілік үйірме әрқашан Исаның өмірі туралы; Исаның пәк қыздан туылып, көптеген кереметтер жасағаны және құрбан болып, содан кейін өлімнен қайта тірілгенінің шындық екеніне сенімді куәлік ретінде Киелі кітапты ұсынатын.
Алайда, бұл «деректер» неге негізделген? Көне Өсиет бір ғана мыңжылдықта жазылған жоқ қой. Байыпты зерттеуші осындай көне замандағы куәліктерге сүйене ала ма?
Ал Жаңа Өсиет, менің естуім бойынша,
Алайда, мен бұл кітапты бәрібір өзім оқып шығуым керектігін түсіндім және оның мағынасын терең түсініп, қарама-қайшылықтарды тауып, ешқандай қисынның жоқтығын көрсетіп, жәй әншейін ойдан шығарылған қиял екенін дәлелдеуім керек. Оқу барысында мен өзім үшін барлық кереметтерді және Исаның Құдайлық болмысы туралы айтқан сөздерінің бәрін белгілеп жазып алдым. Алғашында мен үшін Мәсіхтің қайта тірілуін теріске шығару қиын болмайтын сияқты болып көрінді.
Алайда, анықтамалық әдебиетті оқып, түсіндірме талқылауға және Киелі кітапқа қатысты, тоғыспалы сілтемелерге көңіл аударған сайын, мен алдымда өте күрделі және көпқырлы көріністің ашылып жатқанын ақырындап түсіне бастадым. Тіпті сенімсіздік танытқан Тома да (бұл Оның шәкірттерінің арасындаға менің өзіме ең жақын тұтқан адамдарымның бірі болатын) ақыр аяғында өлімнен қайта тірілген Мәсіхтің алдында тізе бүгіп: «Ием менің, Құдайым менің!» — деп мойындады.
Мәсіхшілік үйірменің мүшелерімен анда-санда кездесіп қалып жүрдім, олар менің үстімнен — зерттеу жұмыстарың қалай жүріп жатыр, алға жылжыды ма? — деп күлер ме екен деп күтіп жүрдім. Алайда, егер мен өзім айтып бастамасам, олардың ешқайсысы бұл тақырыпты қозғамады. Олардың маған деген қарым-қатынастары еш өзгерместен сол жылы достық қарым-қатынас күйінде қала берді. Олар менің бастаған ісімнің қалай жүріп жатқанына, шын жүректен қызығушылық танытқанға ұқсайды.
Олардың осынысына қарап, мен бұрынғыдан да бетер олардың пікірлерінің қате екенін дәлелдегім келетін.
Мен бұрынғыдан бетер кітаптарды ақтара бастадым. Біздің колледждің кітапханасынан тапқан кітаптардың бәрін зерттеп, атеистер мен агностиктердің шығармалары мен ғақлияларын ынты-шынтыммен оқып шықтым. Әсіресе, 1927 жылы жазылған Бертран Расселдің «Неге мен мәсіхші емеспін» атты эссесі менің көңіл-күйіммен үйлесімді болып шықты. Ол Мәсіхтің тіршілік еткені туралы дерекке тек қарсы болып қана қоймайды, сонымен бірге жалпы дінге қарсы күшті пікір айтып: «Адамдар дінді қандайда бір дәлелдерге негізделіп қабылдайды деп ойламаймын. Менің ойымша, адамдар дінді қабылдағанда, олардың ақыл-естері мен қандайда бір дәлелдердің ортақ ешнәрсесі болмайды. Адамдардың дінді қабылдауына олардың сезімі түрткі болады. Дінге қарсы шығудың өте қауіпті екенін жиі айтып бізді соған сендіргісі келеді, өйткені дін адамдарды мейірімді етеді дейді. Мені де осыған сендіруге тырысқан; алайда, мен істің мәнісі шынымен осылай екенін әлі көрмедім» — деп жазады.
Мен бізден бұрын өмір сүріп кеткен Иммануил Кант, Чарльз Дарвин, Зигмунд Фрейд пен Фридрих Ницше секілді көрнекті ойшылдардың шығармаларын бірінен соң бірін тез арада оқып шықтым. Енді менің қолымда дәйексөздердің көп болғаны соншалықты, маған Келлог колледжіндегі мәсіхшілердің барлық дәлелдерін бірінен кейін бірін теріске шығару оп-оңай сияқты болып көрінді. Бірақ бір қисыны келмейтін түсініктемелер маған тыныштық бермеді: неліктен, енді, әйгілі скептиктердің (күмәншілдердің) сауатты пікірлері нанымды да тиянақты айғақ бола алғанымен, мәсіхшілікке қарама-қайшы келетін нақты көзқарас жоқ? Олардың әрқайсысының жазғандары, бар болғаны өздерінің жеке пікірлері ғана, басқа дәнеңе де емес.
Ал, мен жеке пікірден де жоғары тұратын нәрселерге мұқтаж едім. Маған тарихи анық куәліктер мен нақты деректер қажет болатын, олар: Киелі кітаптағы аңыздарға сенуге болмайды, өйткені Иса Өзін шын мәнінде кім деп таныстырған болса, ол сондай адам емес деген қорытындыға талассыз әкелетін еді.
Мұндай қызықтар да орын алып жатады екен. Менің оқығандарымның көбі еуропалық пәлсапашылар мен жазушылардың жазған еңбектері болатын. Кенеттен менің басыма:
Он тоғыз жасар жігіт үшін бұл тым жоғары мақсат деп айтатын шығарсыз? Мүмкін, солай шығар… Бірақ неге сондай мақсат қоймасқа? Не болса да, ең болмағанда Еуропаны көріп, жақсы уақыт өткізіп қайтамын ғой!
Мен алдын-ала жоспар құруға асықпадым. Шынымен осы сапарға шығу үшін маған өте көп қаражаттың керек болатыны сол сәттің өзінде-ақ белгілі болды. Дәріханадағы жарты күндік жұмыс істеп тапқан ақшадан да едәуір көбірек ақша жинау керек. Жалпы біздің қаламызда жұмыс табу оңай емес еді, сондықтан мен көбірек іскерлік қабілетімді көрсетуді қолға алдым. Мен көптеген студенттердің жұмыс іздеп жүргенін білетінмін, ал менің олар үшін жұмыс орнын құрамын деген ойым бар еді. «Жоспарда мін жоқ, қалтада дым жоқ» демекші, бәрі де бастапқы капиталға, яғни қаражатқа келіп тірелді…
Мен қаражат іздеп Билли Коннор есімді бір жолдасыма бардым. Менің білуімше, оның отбасы осы қаладағы ең ауқатты отбасылардың бірі еді. Мен онымен әңгімелесіп, өзімнің орасан зор жоспарыммен бөлісуді ұйғардым.
— Өзіңнің жеке бизнесіңді ашуға қалай қарайсың, Билли? Сырлау жұмыстарымен айналысатын фирма туралы айтып тұрмын, — дедім мен.
Билли маған аң-таң болып, үндемей қарап қалды.
— Мұндай ойға қалай қарайсың? — деп сұрадым мен, оған қарап.
— Сырлау жұмыстары? — деп қайта сұрады ол миығынан күліп. — Сенің үлкен жоспарым бар дегенің осы ма? — деп қосты.
— Енді адамдардың үйлерін біреу сырлап беру керек шығар? — деп жауап бердім мен шын жүректен.
— Иә, сен де айтасың-ау. Тағы оларға дүкеннен көкөністер әкеліп беру, олардың көлігіне жанармай құйып, өлген адамдарын да жерлеу керек шығар, — деді кекетіп.
— Әңгіме былай, Билли, сен маған айтшы, осы ауданда үйлерді сырлайтын қанша компанияның барын білесің? — дедім.
Ол мұны білмейтін, мен де білмейтінмін бірақ мен оған бұл туралы айтқым келмеді. Керісінше, мен біздің қалтамызға қанша ақша түсетінін егжей-тегжейлі баяндауға кірісіп кеттім, Биллидің жүрегі аздап жіби бастап:
— Біз компанияны қалай атаймыз, егер біз… нақтырақ айтқанда, егер сен оны ашатын болсаң? — деп сұрады.
— Әзірге білмеймін. Біз жоғары сапалы қызметтерді ұсынатын болсақ, оны неге «Алғашқы сырлау компаниясы» деп атамасқа? Осындай ат саған ұнай ма? Ал пайданы елуде елу етіп бөліп аламыз. Бұған сен не айтасың? — дедім.
Билли біраз сызылған кейіп танытып барып, ақыр соңында келісімін берді, ол бір аптаның ішінде бір сөзбен айтқанда, сырлау жұмыстарына қажетті бүкіл құрал-саймандарды сатып алатын ақшаны тапты, оларсыз жұмысқа кірісу мүмкін емес еді. Міне, осылай «Алғашқы сырлау компаниясы» дүниеге келді.
Біз жергілікті газетке хабарландыру беріп, көп кешікпей алғашқы телефон қоңырауын қабылдадық. Бірінші тапсырысқа мен өз бетімше шығуды ұйғардым, алайда, өкінішке орай, мен сырлау жұмыстарының шын мәнінде қандай болатынын білмейтінмін, сондықтан бірінші жұмыс істеген үйде жейдемнен айырылдым. Бұған қоса, ақыр соңында, біз тапқан ақшамызға қарағанда, бояу үшін көбірек ақша төлеген болып шықтық. Ал екі аптадан соң Билли «ақ жалау көтеріп шықты» — басқаша айтқанда, сырлайтын щетканы лақтырды.
— Жетер! Менің шыдамым таусылды, Макдауэлл, — деп ол кетпекші болып жинала бастады. Мен оған:
— Билли, осылай кете бермексің бе? Сен бұлай істей алмайсың. Осы бүкіл құрал-саймандарға қаншама ақша жұмсалды. Тоқта, досым, бұлай бірден жеңіле салма! — деп қарсылық білдірдім.
Алайда, ол менімен қоштасып жатып, қолын бір сілкіді де:
— Мұның бәрін өзіңе қалдыра сал. Ал менің шыдамым таусылды, — деді.
Билли менен бөлініп кете салысымен-ақ, менің жұмысым жүре бастады. Кейіннен мен бір мезгілде он-он бес студентті әр түрлі жұмысқа жалдап, жақсы ақша таба бастадым. Бұған қоса, олар менен ерекше көп ақша талап етпеді, өйткені олар азды-көпті қосымша табыс тауып жүргендеріне қуанды.
Мен осылай, бірте-бірте біраз қаражат жинап қойдым.
Бірде мамыр айының басында, Юнион-ситидегі шағын қонақ үйдің иесі болып табылатын егде жастағы бір әйел маған телефон шалды. Бұл қонақ үй шатыры кеңінен шиыршықталып жабылған, викториандық дәуірден келе жатқан үш қабатты ғимарат болып шықты. Бұл жердегі жұмыстың менің Еуропаға жоспарлаған сапарыма шығатын күнге дейін жететінін түсіну үшін, ғимаратқа бір рет қараудың өзі жеткілікті болды.
— Мұның бәрін сырлап шығудың ақысы қанша болады? — деп сұрады қонақ үйдің иесі, Бёрнс ханым.
Мұндай үлкен тапсырыста қателесіп қалмау үшін, оған толық соманы айтып, тәуекелге барғым келмеді, сондықтан сағаттық төлем дұрыс болар деп, Бёрнс ханымға:
— Мен сізден сағатына бес доллардан аламын, — деп айттым.
Бёрнс ханым, егде жастағы жесір әйел болатын, күннің жарық сәулесінен көзін ашып-жұмды. Алайда, ол мені «әдепті, көргенді жігіт» деп санап, көп ойланып жатпай-ақ менің шарттарыммен келісті. Мен жұмысыма кірісіп кеттім.
Бірнеше күн өткен соң Бёрнс ханым, ас үй орналасқан қосалқы кіре беріске шатырмен жабылған дәліз салып бере аласың ба деп сұрады. Мен мұндай құрылыс ісімен бұрын-соңды ешқашан шұғылданып көрген емеспін, бірақ мен ол кісіге:
— Күмәніңіз болмасын! Жақсылап тұрып саламыз! — деп жауап бердім.
Мен жиенім Мерлді өзіме көмекші етіп алдым және бір-екі күн балғамен біраз ұрып-соғып, бізден талап етілген дәлізді салып бітірдік. Мен Мерлге Бёрнс ханым менің жұмысымды қабылдағаннан кейін барып, онымен есеп айырасатыным туралы уәдемді бердім. Алайда, келесі күні нөсер жауып кетті. Мен көше жақтағы кіреберісте тұр едім, қосалқы кіре беріс жақтан Бёрнс ханымның шыңғырған дауысын естідім. Мен не болғанын көру үшін сол жаққа қарай жүгіріп бардым.
Ол дәліздің ортасында жоғары қарап тұр екен, жоғарыдағы барлық саңылаулардан су тамшылап ағып жатты. Мен жанырмақтың астына рубероидты төсеп қоюды ұмытып кетіппін! Мен яқталмай қалған шала ісім үшін Бёрнс ханымнан кешірім сұрап, Мерлді шақырдым, сөйтіп біз шатырды қайтадан жабуға кірістік.
Құрылыс пен бояу жұмыстары аяқталған соң, мен Бёрнс ханыммен соңғы рет есеп айырысу үшін, оның үйіне келдім. Есікті қағып едім, маған ешкім жауап бермеді, сондықтан мен қонақ үйді сыртынан айналып шығып, оны ауладан іздеп көрейін деп ойладым. Бёрнс ханым аулада өзінің үйіне қарап тұр екен. Иегін жұдырығымен тіреп алып, суретшінің кенеп матаға салған суретін немесе заманауи өнер мұражайындағы бір мүсінді зерттеп түсінгісі келіп жатқан адамдай ойланып кетіпті. Оны соншалықты не қызықтырып тұрғанын немесе не алаңдатқанын түсінуге тырысып, ләм-мим демей, оның қасына келіп отырдым.
— Менің үйім қирап қалды, — деді ол, маған бетін бұрып қарамаған күйі. Ең үздік өнер туындысына атау ойлап тапқан кісідей: «Үй… қирап… қалды…» — деп созыңқырап қайталады ол. Оның қайда қарап тұрғанын бақылап, мен істің мәні неде екенін түсіндім, — дәліздің шатыры әжептеуір қисайыпты. Мен нашар жұқа тақтайды таңдаппын, ал жаңбыр оны майыстырып тастапты. Менің тұла бойым мұздап кетті. Есептесіп, атқарған жұмысымның төлем ақысын алуым қажет еді. Өйткені екі күннен кейін мен Еуропаға жол жүріп кетуім керек.
Мен бәрін жақсылап қарайын деген кісідей, басымды еңкейтіп, көзімді сығырайтып былай да қарап, олай да қарап:
— Мүлдем олай емес, Бёрнс ханым. Қисайып тұрған шатыр емес, сіз көрмей тұрсыз ба? — деп сұрадым.
— Нені көрмей тұрмын? — деп қайта сұрады ол.
— Үйдің өзі қисайып қалған, — дедім мен.
— Үй қисайып қалды ма? — деп қайта сұрады ол, онша сеніңкіремей.
— Иә, ханым. Ескі үй, осынша жылдан бері үйдің іргетасы, мынадай күтпеген бұрыштың астынан отырған ғой. Сіз өзіңіз жақсылап қарап көріңізші! Сол жақтағы мына қисайған сызықты көріп тұрсыз ба? — дедім.
— Сол жақтағы ма? — деп сұрай беріп еді.
— Жоқ, кешіріңіз — оң жақ. Үй оң жаққа қисайған. Сіз, көзіңізді қысып, сығырайтып қараңызшы, Бёрнс ханым. Солай етсеңіз сізге жақсы көрінеді, — дедім.
Бёрнс ханым бір көзін жапты, сосын бес атар мылтықтан нысананы көздеген кісідей екінші көзін жапты. Содан кейін көзілдірігін шешіп, екі көзін де сығырайтты. Ақыр аяғында, көзілдірігін орнына қойып, жеңіл күрсініп алды да:
— Солай де! Демек, үй қисайған екен ғой, — деді ол жүзіне күлкі үйіріліп.
Мен бар ынтаммен мақұлдап басымды шұлғып:
— Әрине, ханым! Үй қисайған! — дедім.
Егер менің қандай да бір дарыным бар болса, онда бұл — сендіру дарыны екені анық.
Екі күн өткен соң, Бёрнс ханымнан чек бойынша қолма-қол ақшаны алып, шетелге жол жүріп кеттім.
Ұшақпен Детройттан Нью-Йоркқа жетіп алдым, сол жерден «Пан Американ» компаниясының реактивті авиалайнеріне отырып, Шотландиядағы Глазгоға қарай бет алдым. Түскі асқа менің тапсырысымды қабылдап жатқан сүйкімді аспансерікке (стюардессаға) күлімдеп қарап:
Ыңғайлы креслоға шалқайып, Боинг 707 иллюминаторынан аспанда қалқып жүрген ақ ұлпа бұлттарға қарап тамашаладым. Олардың бәрі маған болашақ өмірімде мені таңғажайып оқиғалардың күтіп тұрғанын айтып жатқандай.
Глазгоға келіп қонғаннан кейін, қаланың орталығында орналасқан студенттер қонақ үйіне барып жайғастым. Сол жерде түскі ас ішіп, аздап көз шырымын алған соң, Глазго университетінің кітапханасына қарай бет алдым. Менің сауал алуыма тура келді, содан кейін мені ерекше кітаптардың жүйелендірілген жинақтама бөліміне апарды, шыныдан жасалған сөрелерде б.з. бірінші мен үшінші ғасырлар арасындағы өте сирек кездесетін, папирустан жасалған үзінділер қойылған екен. Осы жинақтама «бұл бір кісі үшін керексіз қоқыс, ал екіншісі үшін таптырмас қазына» деген мақалдың тікелей дәлелі болып шықты. Мысырдың құрғақ құмдары жиырма үш қолжазбаны сақтап қалыпты. Осы жазбалар: әкімшілік құжаттар, жеке хаттар, сырнай үшін арналған әндер жинағы сонымен қатар, Жохан жазған Ізгі хабар — Мысырдың ежелгі Оксиринх деген қаласындағы үйінділерде қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылған.
Ұшып келгеннен кейінгі екі күнді мен Глазгода өткіздім, содан соң Лондонға бет алдым, ол жерге барып та студенттер қонақ үйіне жайғастым. Келесі күні таңертең мен дүние жүзіндегі ең үлкен — Британ кітапханасының ғимаратына кірдім. Мен осы кітапханада Көне Өсиеттің толық мәтінінің ең ертедегі қолжазбасы — «Codex Sinaiticus», немесе «Синай Заңдар жинағы» сақталғаны туралы оқыдым. Синай жартылай аралының монастырларының бірінен он тоғызыншы ғасырда табылған «Заңдар жинағы» алғашында орыстардың қолына түскен, алайда кейін 1933 жылы Британдық кітапхана оны Кеңес Одағынан сатып алған.
Енді осы баға жетпес түпнұсқаны (манускрипт) маған да өз көзіммен көру нәсіп етті, оны мұқабасын ашып, оқ отпейтін шыныдан жасалған сөреге қойыпты, — нақтырақ айтатын болсам, грек тілінде жазылған түпнұсқаның 347 бетінің, тек екі бетін ғана ашып көрсетіп қойған. Сөренің қасында ілініп тұрған сілтемеде бұл түпнұсқаның ерте заманнан бері сақталып келе жатқан ең көне кітаптардың бірі екені жазылған.
Жарғақ қағаздағы грек тілінде жазылған хатты жақсырақ көру үшін, мен шыны сөренің өзіне сүйене жаздағанымда, арқамнан мұздай тердің бұрқ ете қалғанын сезіндім. Иә, бұл сөздер адам қолымен жазылған. Бәлкім, осы мәтінмен тіпті бірнеше кісі бірлесіп еңбек еткен болар. Жұмыстың асықпай жүргізілгені айдан-анық еді. Әріптердің өте мұқият түрде жазылғаны көрініп тұр. Бүкіл Жаңа Өсиет толығымен — бәрі де анық және жүйелі әдіспен баяндалған. Егер мұның бәрі немесе оның қандай да бір бөлігі ойдан шығарылған болса ше, осылай болған жағдайда көшірмешіні (немесе көшірмешілерді) ойдан шығарылған оқиғалардың егжей-тегжейін жарғаққа сеніп тапсырып, осыншалықты шаршататын жұмыспен бас көтермей шұғылдануға не мәжбүр етті екен және қандай мақсатпен?
Келесі екі күнді мен мұрайжайдың көне заман бөлімінің көрме залдары мен дәліздерінде сандалып өткіздім. Олардың шегі жоқ сияқты болып көрінді. Мен 1799 жылы Мысырда Наполеонның әскері тапқан б.з. дейінгі екінші ғасырдың «Розетт тасын» көрдім. Ол мысыр иероглифтарын түсіндіретін кілт болып шықты. Мен ертедегі бальзамдап қатырылған мысырлық адамдар мүрделерінің және мыңдаған жылдар бұрын өмірден өткен, перғауындардың мәрмәр тастан жасалған мүсіндерінің ұзыннан-ұзақ созылып жатқан тізбегінің қасынан өттім. Мүсіндер, фрескалар (кеппеген сылаққа салынған суреттер), теңгелер, қару-жарақтар, қыштан жасалған заттар және көптеген басқа да нәрселер мені өткен шаққа, көне замандағы Грекия мен Римге, Парсы мен Месопотамияға, Орта Азия мен Палестинаға апарды.
Мұражайға қойылған жәдігерлердің саны мен сипаты, өзінің кеңдігімен және егжей-тегжейлiгімен ақыр аяғында мені: тарих оқулыққа қарағанда әлдеқайда көп дүниелерді алдыңа көлденең тартады екен деген қорытынды жасауға мәжбүр етті. Мұндай қорытындыға келмеудің өзі мүмкін емес. Осы өткен шақта өмірге деген құштарлықтары бар тірі адамдар өмір сүрген, солардың қатарында екі мың жыл бұрын өздерін алғашқы рет мәсіхшілер деп атаған адамдар да бар! Олардың бәрі бірдей есуас, бірбеткей тақуа немесе жігерсіз, жасық момын адамдар болуы мүмкін емес, сонымен қатар олар өз діндерінің негізін салған адам пәк қыздан туылып, кереметтер жасады, құрбан болды және өлімнен қайта тірілді деген сенімдерін жұртқа паш етті! Осы сенімдерін табандылықпен ұстануға, кейде тіпті азапты өлімге дейін баруға оларды не мәжбүр етті екен? Бастапқы оқиғалардың куәсі болмаған басқа адамдардың, олардың жолын ұстанып, соңынан ерулеріне не себеп болды? Олардың шындығының — олар ақиқат деп жариялаған шындықтардың, — шын мәнінде жалған екенін, мен оларға қалай дәлелдей аламын? Шатасып кетпеуім үшін, мен өзімнің мақсатыма қысқа жолды тауып алуым қажет еді.
Мен кітапханашылардың біреуімен сөйлесемін деген үмітпен, кітапхананың басты залымен жүріп өттім. Алайда, менің одан естіген ең бірінші сөзім, — бұл ақырын сөйлеңіз деген өтініш болды.
— Кешіріңіз, — дедім мен.
— Мен сізге қандай көмек бере аламын? — деп сұрады ол, ернін алақанымен басып.
— Сіздердің залдарыңыз сондай кең әрі үлкен, өзімді Техаста жүргендей сезіндім, — дедім мен. Кітапханашы түсінбеген сыңай танытып, қасын көтерді. Мен ешбір абыржымастан сөзімді жалғастырып: — Шамасы, мұражайды бір ай бойына аралап шықсаң да, бір нәрсені екінші рет кездестірмейтін сияқтысың, — дедім.
— Сізден сұрауыма бола ма, сіз нақты нені іздеп жүрсіз? — деп сұрады.
Өзімнің өтінішімнің қисынын қалай келтіріп айтуға болатынын ойланып алдым да:
— Мен Исаның өмір сүрген заманында болып өткен шынайы деректерді анықтауға тырысып жүрмін, — дедім.
— Солай ма? — деп сұрады кітапханашы.
— Иә. Шындықты ойдан шығарылған жалғаннан қалай ажыратуға болады? Міне, осы менің алдымда тұрған ең үлкен кедергілердің бірі болып табылады. «Синай… Синай… Заңдар жинағы». Сіздер оны қалай атайтын едіңіздер?
— «Синаитикус Заңдар жинағы».
— Дәл солай. Айбарлы кітап, айтарға сөз жоқ.
— Шүбәсіз.
— Алайда, бұл түпнұсқа емес қой.
— Шүбәсіз, бұл түпнұсқалық көшірме.
— Мен де соны айтып тұрмын! — деп қуанып кеттім де, сенімді екенімді көрсету үшін саусағымды сырт еткізіп: — Көшірме, …төртінші жүзжылдықтың ортасынан… бізге жеткен көшірме ғой, солай ма? Осы кітапта баяндалған оқиғалардан соң, бір емес, екі емес, үш жүз жыл өтті ғой! Бұл жерде сұрақтың туындауы заңды.
— Нақты қандай сұрақ туындайды?
— Ондағы жазылған сөздердің қаншасын өзгертіп үлгерді екен?
— Кешіріңіз, түсінбедім?
— Мен бастапқы мәтіннен ауытқу туралы айтып тұрмын… Алдын ала белгілеп қойған нәтиже шығу үшін енгізілген өзгертулер. Неге енді, менің сол жерде жазылған нәрселерге сенуім керек? Бұның рас екенін мен қайдан білемін, бұған қоса, оқиғалардың өзі әлдеқайда ерте заманда болып өтті емес пе?
— Біздің кітапхананың бұрынғы басшысы дәл осы сұраққа арналған кітап жазған. Бәлкім, сізді сол кітап қызықтыратын шығар. Кітап «Біздің Киелі кітап және ертедегі түпнұсқалық қолжазбалар» деп аталады. — Сөйтіп әлгі әйел тізімдеменің карточкаларын ақтарып, іздеп табуға кірісіп кетті.
— Ал, бұл туралы менің ол кісінің өзімен жеке әңгімелесуіме бола ма? — деп сұрадым.
— Жеке әңгімелесудің мүмкіндігі болады деп ойламаймын! Өйткені Сэр Кэнионның қайтыс болғанына бірнеше жылдың жүзі болды, — деп басын шайқады кітапханашы. — Сэр Кэнионның қайтыс болғанына бірнеше жыл болды.
Менің көңілім суып, түңіле бастадым да:
— Түсініңіз — мен бұл жерге, бір маңызды нәрсені дәлелдеу үшін, сонау Мичиганнан келдім. Негізінде Құдай бар ма, жоқ па, соны түсінбей жүрмін. Құдай бар немесе Ол жоқ деген екі көзқарастың бірін жақтауым үшін, дәлелдерім жетіспей тұр…
— Ал сіз бейтарап болып қалуға тырысудасыз ғой, — деп сөзімді бөліп жіберді кітапханашы.
— Дәл солай — бейтарап болып қалғым келеді! — деп айта салдым мен. — Алайда мені бөлшектеп кесіп тастаса да, Иса Мәсіхтің Құдайлық болмысы мен Оның өлімнен қайта тірілгеніне, титтей де сене алмаймын. Менің ойымша, тіпті осындай сандырақты дәлелдеу қажет деген ойдың өзі, маған ақымақтық сияқты болып көрінеді! — дедім.
Мен біраз тынышталып алған соң, сөзімді жалғастырып:
— Басқаша айтқанда, ханым, мен мұнда мәсіхшіліктің аңыздар мен ойдан шығарылған қиялдарға негізделгенін растайтын дәлелдерді іздеп келдім: қайта тірілу — аңыз, кереметтердің — болуы мүмкін емес, бүкіл дін — ойдан шығарылған жалған, — деп айтып салдым.
Кітапханашының ашық көк түсті көзі таңырқағаннан бақырайып кетті.
— Басқа жағдайда мен бұлай істемеген болар едім… алайда ол қарсы болады деп ойламаймын, — деді ол ақырында, сөйтті де өзінің үстелінде жатқан телефон кітапшасына қарап, бір парақ қағазға біреудің аты-жөні мен телефон нөмірін жазды.
— Міне, алыңыз — Кобб мырза. Оған телефон шалып, Уизерспун ханым сізге баруыма кеңес берді деп айтыңыз, — деді.
Мен қағазды алып, оны қолымда айналдырып:
— Алан Кобб, — деп ақырын оқыдым. Содан кейін кітапханашыға қарап: — Ол маған көмектеседі деп ойлайсыз ба? — деп сұрадым.
— Еш күмәнім жоқ, бұл нағыз сізге қажет адам. Осы сала бойынша оның білімі өте терең.
— Ол ғалым ба?
— Шын мәнінде ол барристер (жоғарғы соттарда сөз сөйлеуге құқылы адвокат).
— Бұл кім?
— Егер қателеспесем, сіздерде, американдықтарда, бұл қорғаушы деп аталады.
Мен құрметпен басымды изеп: кім-кім, ал, қорғаушылар, қалай пайымдауды, дәлелдерді қалай келтіруді біледі. Оның маған көмектесетініне күмәнім жоқ. Енді мен кібіртіктеп мәселені айналшақтап жүре берудің орнына, бірден іске көшемін де өзім біржолата көміп тастауға бел буған мәсіхшілікті «кебінге» орап, жерлеп тастай аламын. Бірінші телефон-автоматты тапқан бойдан-ақ, мен Кобб мырзаға телефон шалдым.
Мен оның кеңсесіне телефон шалып, оған өзімнің Лондонда қандай мәселемен шұғылданып жүргенімді түсіндіргеннен кейін, Кобб мырза:
— Түскі ас кезіндегі үзілісте кездесейік. Сізді Грейт-Рассел-стриттегі «Мұражай-Тавернаға» шақырамын, — деп ұсыныс жасады.
1730 жылы салынған және ағылшын тарихының екі ғасырын қамтитын әр түрлі естелік заттармен безендірілген бұл мейрамхана тіпті мұражайдың өзінен де кем емес болатын. Менің оған телефон арқылы айтқан келбетімнің сипаттамасы бойынша Кобб мырза мені танып, өзінің қасына, терезе алдындағы үстелге шақырды.
Оның жасы елуден сәл асқан сияқты, дене бітімі мықты, екі беті қызғылт, қасы қалың және қастары бір секунд та орнында тұрмайтын кісі екен. Тамаққа тапсырыс беріп болып, бір-екі минут уақытын танысуға арнады да, содан соң тікелей сұраққа көшіп:
— Егер мен сіздің Құдайға және дінге қатысты көзқарасыңыз туралы сұрастырсам, қарсы болмайсыз ба? Нақтырақ айтқанда, сол туралы қысқаша баяндап бересіз бе? — деді.
— Әрине, — деп жауап бердім мен, — менің алдыма балық пен қуырылған картопты қойып жатқан, даяшыға көз тастап: — Менің көзқарасым бойынша, мырза, дін дүниедегі бүкіл зұлымдықтың бәріне жауапты. Менің ойымды білгіңіз келсе, бұл өтірік және өтіріктің түрлерінің ішіндегі ең жаман түрі. Үміт беретін өтірік, — дедім.
Жауап ретінде Кобб мырза таңырқаған сыңай танытып, қасын көтерді.
— Құдайға қатысты айтатын болсам, ол былай: Құдай — бұл адамдарды үгіттеу мақсатында жасалған аңыз.
— Ғафу етіңіз, толығырақ түсіндіріп жібересіз бе, — деп сұрау салуын жалғастырды Кобб мырза, сонымен қатар ол стейк пен бүйректен жасалған бәлішті де жеп отыруды ұмытпады.
— Мен мұны былай болған деп көз алдыма елестетемін: тамаша күндердің бірінде таңертең Месопотамияның бір жерінде ме немесе Африкандық мүйізде ме, қай жерде болмасын гомо сапиенс (ақыл-ойға ие саналы тіршілік иесі) пайда болатын әйтеуір бір жерде, біздің бір түпкі ата-бабамыз ұйқысынан оянып, басын қасыды да, айналасына қарап, мұның бәрі қайдан пайда болды екен деп ойланып қалды. Алғашқы адам қоршаған дүние туралы ерекше ақпаратқа ие болмады, сондықтан ол осының бәрін өзіне ұқсас біреу жасаған болса керек деген қорытындыға келеді. Бірақ бір айырмашылығы бұл біреу өзіне қарағанда, оны күшті және құдыретті деп ойлады. Сол Біреу әрқашан адам үшін жақыннан танып біле алмайтын және оны түсінуге қол жеткізе алмайтын болып қалады. Біздің ата-бабамыздың тәуелсіз болғанын есепке алатын болсақ, ол құпия күш пен табиғаттан тыс құдіреттің қатысуынсыз болуы мүмкін емес деген қорытынды жасайды. Ал егер табиғаттан тыс құдірет бар болса — демек, қаһарлы күш те бар деп ойлайды. Ал ол күш үшін алғашқы адамды жермен-жексен ету түкке де тұрмайды. Осылайша, қорқыныш пен надандық оған осы көрінбейтін Жаратушының алдында бас иген жақсы деп айтады. Міне, осы — Құдай! Көрісіп, танысуыңызды өтінемін, — деп сөзімді аяқтадым.
— Рухани жағынан адамға ұқсас әрі бейнелес етіп жаратылған Құдай, — деп қосты Кобб мырза.
— Басқаша болуы мүмкін емес! — деп қуанып кеттім мен.
— Сіз осы мақсатпен Англияға келдіңіз… — ол мені сөйлемді аяқтайды деп күтіп, үндемей отырды.
— Шын мәнінде бұл қызық әңгіме, мырза. Мен көне де, қайырымды Американың Мичиган штатында тұрамын.
— Ұлы көлдер штаты десеңізші.
— Иә, мырза. Сіз бұл өлкеде болып па едіңіз?
— Тек суреттер мен кітаптағы көріністерден ғана білемін, — деп күлімдеп жауап берді Кобб мырза.
— Мен шағын колледжде оқимын және мені әбден мезі еткен мәсіхшілер тобымен үнемі соқтығысып қала беремін, — деп едім.
Кобб мырза менен көзін алмай, маған тесіле қарады.
— Өздерін түк болмағандай ұстайды, — деп түсіндірдім мен. — Әйтсе де олардың кәдімгі есі дұрыс адамдар екенін мойындау керек.
— Кәдімгі есі дұрыс адамдар ма?
— Иә, солай. Нақтырақ айтқанда, басқалардан ешқандай кемшілігі жоқ адамдар. Жарқын жүзді, жылы шырайлы, әрқашан көмектесуге дайын. Олардың жан дүниесінде қандай да бір жан тыныштығы бар… олар алаңдап, күйгелектенудің не екенін білмейтін сияқты. Шын мәнінде, олар жантүршіктірерліктей бақытты.
— «Жантүршіктірерліктей бақытты»… мұндай сөзді бұрын-соңды ешқашан естімеппін, — деп басын шайқады Кобб мырза. — олар өзіңіз айтқандай… сізді мезі етті ме?
— Иә, олардың түрлерін көрсем болды, ашуым келеді. Олар өздерін миын айналдырып қойған адамдай ұстайды. Мен олардан — сендер неліктен мұндайсыңдар деп сұрасам, олар — мұның бәрі Исаның арқасында деп жауап береді. Мен бұның бәрін бос сандырақ деп ойлаймын. Алайда олар Иса әлі де өмір сүріп жатыр және оларға жақсы адам болып қалуға көмектесіп жүр деп шынымен сенеді. Олардың
— Ал, бұл қасиет сізге тартымды болып көріне ме? — деп сұрады Кобб мырза.
— Мен, бұл туралы айтып тұрғам жоқ! — деп мен сол мезетте-ақ әңгіменің бағытын өзгертіп: — Яғни, мен де барлық адамдар сияқты, өзімнің жақындарыммен тату өмір сүргім келеді, бірақ зияткерлік жағынан өзімді-өзім өлтіру арқылы емес? Бір сөзбен айтқанда, мен олардың сенімдерін мазақ етіп күліп, олардың намысына тиіп, ерегісе бастадым, ал олар өз кезегінде маған Иса Мәсіхке қатысты шындықтың ақ-қарасын ажыратып алуды ұсынды.
— Түсінікті. Егер егжей-тегжейіне тоқталатын болсақ, нақты қандай шындықтарды айтып тұрсыз?
— Мысалы, Ол — Құдайдың Ұлы. Адам тәнінде өмір сүріп, бүкіл адамзаттың күнәсі үшін құрбан болып, өлімнен қайта тірілді және осы дүниеге қайтадан тағы келеді… Білесіз бе, осындай ұстанымдарына қарсы шықтым! Мен оларға нағыз дәлелдің бір-екеуін тауып беремін деп шештім. Алайда бәрі де мен ойлағандай, оңай болмай шықты. Менің Штаттағы зерттеулерім ешқандай нәтиже бермеді. Қайта, жауаптарыма қарағанда, тіпті сұрақтарым көбейіп кетті. Мен кітаптарды неғұрлым көбірек ақтарған сайын, соғұрлым Еуропаға барып, бәрі шын мәнінде қалай болған болса, сол күйінде анықтап біліп алу керектігін түсіндім.
— Түсінікті, — деді Кобб мырза, өзінің тәрелкесіндегі тамақтың дәмқосарын бір үзім нанмен сүртіп алып жатып.
— Уизерспун ханым, сізді — маған көмектесе алады деп айтты, — деп жалғастырдым мен. — Ал басқа біреудің көмегінсіз мен ешнәрсе істей алмаймын. Ол сіздің осы салада өз бетіңізше зерттеу жасағаныңыз туралы айтты.
— Кейде Уизерспун ханым көпірте сөйлеуге бейім. Сонымен сізден сұрауыма рұқсат етсеңіз, сіз нақты нені іздеп жүрсіз: сұрақтарға жауап іздеп жүрсіз бе, әлде кейбір шындықтарды теріске шығаратын дәлелдерді ме?
— Мен негізінде, мәсіхшіліктің аңызға негізделгенін теріске шығаруға болмайтын дәлелдерді іздеп жүрмін.
— Олай болса, мен сізге қалай көмектесе алатынымды тіпті де білмеймін.
— Бұл қалай болғаны? — деп менің салым суға кетті.
— Мен ғалым емеспін.
— Мен мұны білемін. Сіз барристерсіз (жоғары соттарда сөйлеуге құқылы қорғаушы) — дедім мен, мен үшін жаңа болған сөзді айтып қалу мүмкіндігін жіберіп алмай. — Бәлкім, мен ғылыми дәлел туралы айтқан кезде, ойымды дұрыс білдіре алмаған шығармын.
— Сіз ойыңызды дұрыс білдіре алмадыңыз деп ойламаймын. Сізге өзіңіздің ұстанымыңызды кез келген жағдайда теріске шығаруға болмайтындай етіп дәлелдеуге мүмкіндік беретін мықты айғақ қажет. Алайда, тарихи оқиғаларға дәлелдерді іздестіру туралы әңгіме болған кезде, ғылыми мәліметтердің пайдасы аз немесе мүлдем пайдасы жоқ.
Менің жүрегімде, — қазір үндемей тыңдап, Кобб мырзаның сөйлеуіне мүмкіндік берсең жақсы болар еді, — дегендей болды. Кобб мырза маған:
— Жігітім, барлығын да өзім егжей-тегжейлі анықтап, түсініп аламын деген сіздің ниетіңіз мақтауға тұрарлық, әрине. Егер сіз қатарлы жас буынның арасында шындықты іздейтіндер көп болғанда ғой, шіркін! Алайда, білесіз бе, ғылыми дәлел шындықтың ақиқат екенін көрсеткенге сүйенеді, сондықтан да оқиға осы шындықты теріске шығарып отырған кісінің
— Көріп тұрғаныма сенімді емеспін. Алайда, мұны сіз өзіңіз маған айтып бересіз деп ойлаймын, — деп жауап бердім.
Кобб мырза өзінің тәрелкесін сабырсыздықпен шетке ысырып қойды да, үстелдің үстінен маған қарай иілгенде, оның қастары шабыттанып жоғары көтеріліп кетті де, ол:
— Ертең немесе жиырма жылдан кейін Австралиядағы бір кісі, 1959 жылы осы күні сіз бен мен екеуміздің Лондонның Грейт-Рассел-стритінде орналасқан «Таверна-Мұражай» мейрамханасында түскі асты бірге ішкенімізді дәлелдеуді ұйғарды делік. Ол тек қана ғылыми әдісті пайдаланып, мұны дәлелдей алмайтынын сіз түсінесіз бе. Өзінің ісін тиісті түрде ұсыну үшін, оған заңды-тарихи дәлелдер қажет болады, — деді.
Ол айтқан сөзінің маңызды екеніне менің назарымды аудару үшін, тіпті сұқ саусағын шошайтып жоғары қарай бір көтеріп қойды да, сөзін жалғастырып:
—Заңды-тарихи дәлелдер шын мәнінде күмәнсіз деректерге негізделеді. Басқаша сөзбен айтқанда, ол бізге ұсынылған материалдық дәлелдердің күшіне сүйеніп, кейбір мәліметтерді растауға мүмкіндік береді.
Кобб мырза кенеттен тоқтап қалды да:
— Сіздің тамағыңыз суып қалды, — деді маған қарап.
Мен өзімнің тәрелкеме қарадым: балық пен картоп түртілмеген қалпында тұр. Қолыма шанышқыны алып, Кобб мырза сөйлеуді жалғастырып жатқан кезде, тамақ жеуге кірістім. Ол сөзін жалғастырып:
— Осылайша, заңды-тарихи дәлелдер куәгерлік жауаптардың үш түріне тәуелді болады, ал нақтырақ айтатын болсақ: ауызша куәгерлік айғақтар, жазбаша куәгерлік айғақтар және заттық дәлелдер, — деді де, Кобб мырза қайтадан үндемей қалды.
— Дәмін татып көріңіз — сіркесу себілген балық өте дәмді болады, — деді ол, маған уытты сіркесуы бар бөтелкені ұсынып.
— Нағыз керек нәрсе, — дедім мен тағамның татымды дәміне рақаттанып.
— Солай бола тұрса да, мен шынымен де уақыт машинасында саяхат жасаған болар едім, — деп сөзін әрі қарай жалғастырды Кобб мырза, — бірақ уақыт машинасы тек қиялды романдарда ғана болады ғой. Сондықтан біздің австралиялық зерттеушіміздің осы жерде бақылау жүргізіп, барлық қажетті эмпирикалық мағлұматтарды жинау үшін, ол өзінің тәндегі күйінде осы оқиға орын алған жер мен уақытқа ауысып келетіндей мүмкіндігі жоқ. Алайда, егер ол қазір ғана біз тілге тиек еткен заңды-тарихи әдіске жүгініп, ерінбей баратын жерлердің бәріне барып, іздейтін болса, онда оның осы оқиғаның растығына әбден сенуіне болады. Сіз қалайша деп сұрайтын шығарсыз? — деп, бір тыныстап алды.
— Иә, қалайша? — дедім мен.
— Ауызша куәгерлік айғақтардан бастайық. Мысалы үшін, анау отырған ханым — өтінемін, ол жаққа қарамаңыз — сіз залға кіргелі бері, сізден көзін алмай қарап отыр, ол біздің осы мейрамханада түскі асты бірге ішкенімізді растап қана қоймай, егер ол осы туралы күнделік жазып қалдыратын болса, мен онысына ешбір таңқалмаймын. Бір күні сол күнделік табыла қалып, онда сіздің атыңыз жазылған болса, — бұл оның ауызша сипаттамасына қосымша берілген, жазбаша растауы болып табылады. Алайда, біз ісімізді тек осы ханымға ғана негіздемейік. Бізде тағы бір адам бар, ол — даяшы.
Мен бізге онша алыс емес жердегі үстелде отырған бірнеше егде тартқан ер кісілерге ішімдік құйып беріп жатқан даяшыға көз тастадым.
— Осы мамандықтың өкілдерінде өз-өзінен әр түрлі пайдасыз ақпараттарды есте сақтау дағдысы қалыптасады, — деп түсіндірді Кобб мырза. — Ол сіздің сөйлеген сөзіңізден — американдық екеніңізді, ас мәзірінен қандай тағамды таңдау үшін, одан кеңес сұрағаныңызды және сізге қуырылған картоп пен балықты ұсынғанын есіне түсіретіні шүбәсіз, — бәлкім, бұл оның сүйікті тағамы шығар. Айтпақшы, сізге тағам ұнады ма? — деп сұрады.
— Өте дәмді, — деп жауап бердім мен ауызымды толтырып тамақтанып отырып. Кобб мырза ризашылықпен басын изеді.
— Бұған қоса, мен де сізді жақсы есте сақтап қалып, оқиғаны қысқаша баяндап, ауызша куәгерлік айғақ беруге әбден қабілетті боламын.
— Ал, мен өз тарапымнан, осы чекті көрсетіп «маңызды айғақты» ұсына аламын, — деп қостым мен, түскі астың есеп айырысу чегіне ұмтылып жатып.
Оның тұлғасына тән таңқаларлық ептілікпен Кобб мырза есеп айырысу чегін менен бұрын алып қойды да:
— Егер рұқсат етсеңіз, заттай айғақтарды да мен өзіме қалдырсам, — деді ол, маған көзін қысып. Содан кейін сағатына қарап, — Менің әлдеқашан кетуім керек еді. Кеңсеге дейін, маған серік болғыңыз келмей ме? Жол бойында біз әңгімемізді жалғастырар едік, — деді.
Оның есеп айырысуға өз ниетін білдіргені үшін, мен оған алғысымды білдіріп, тек басымды изедім.
Кобб мырзаның заңгерлік фирмасы Лондонның батыс бөлігіндегі, лондондық барристерлер білім алып, өздерінің кеңселерін ашқан, төрт тарихи Инндердің бірі, Линкольнс-Инннің Құрметті қоғамында орналасқан болатын. Лондонның айтулы ауданында бірнеше шақырым жерді алып жатқан, кең залдары, ұлан-ғайыр кітапханалары, күтім көрген бау-бақшалары, сонымен бірге барристерлердің жеке кабинеттері бар Сот Инндері[6], Оксбридж сияқты көне Англияның ерекше нышандарының бірі болды[7].
Маған Кобб мырзаны өзінің қабылдау бөлмесінде жарты сағаттай күтіп тұруға тура келді, міне, Кобб мырза да өзінің кабинетінің есігінен шығып, менен:
— Мені Олд-Холлға дейін шығарып салғыңыз келмей ме? — деп сұрады да, сол сәттің өзінде-ақ менің жауабымды күтпей, дәлізбен шапшаң жүріп кете барды. Мен оны қуып жету үшін, тұрған орнымнан тез-тез жүре бастадым.
Олд-Холлдың ұзындығы шамамен отыз, ал ені он метрдей шаңырағы биік, кең зал екен. Мықты ағаштан жасалып, тозығы жеткен едендері, менің білуімше, көптеген жүзжылдықтар бойына дәстүрлі мерекелер мен сот істерінің куәсі болған. Енді Олд-Холл көбірек пікірталас залы немесе оқу сыныбы ретінде пайдаланылады. Біз кіріп келген кезде, мен жұптарымен сұхбаттасып, асықпай адымдап ары-бері жүріп жүрген бірнеше барристерлерді көрдім. Кобб мырза менің оған қосылуыма ыммен ұсыныс жасады, содан кейін екі қолымды арқама айқастыра қойып алып, басқалармен бірге залдың ішінде адымдап жүре бастадым. Кобб мырза маған қарап:
— Жігітім, менің сізге бірнеше сұрақтар қойғым келеді және сіздің осы сұрақтарға барынша дұрыс жауап бергеніңізді қалар едім. Осылай әрекет етсеңіз мен сіздің зерттеуіңізге қатысты, сізге дұрыс бағыт-бағдар бере аламын деп үміттенемін. Келісесіз бе? — деп сұрады.
Мен келісетінімді білдіріп, басымды шұлғыдым.
— Олай болса, маған айтыңызшы, сіз Киелі кітапты қалай сипаттайтын едіңіз? Менің сұрағымның мәні мәсіхшілік пен бүкіл адамзатқа және басқа да осыған ұқсас нәрселерге қатысты, оның нені білдіретінінде емес. Мен тек нақты ауызша сипаттаманы сұрап тұрмын, — деді. Мен оған:
— Бұл кітаптың аты
— Тамаша. Сіз ол жайында тағы не айта аласыз? — деп сұрады.
— Тағы ма… Шын мәнінде бұл кәдімгі кітаптардан басқаша кітап. Бұл көптеген ғасырлар бойына жазылған, әр түрлі туындыгерлердің жазбаша мәтіндерінің жинағы. Ал бір күні қауымның лауазымды басшылары жиналып, бұл көптеген түпнұсқалық қол жазбаны бір кітапқа жинақтау керек деп өзара шешім қабылдайды. Бұл шамамен төртінші немесе бесінші ғасырда болып өткен, — дедім.
Кобб мырза менің құрметсіздікпен айтқан кейпімді байқамай қалған сияқты:
— Ал осы ғасырлар бойына жоғарыда аталған кітаптың қанша көшірмесінің немесе бөліктерінің бізге дейін жеткенін, сіз білесіз бе? — деген сұрағынан құйтырқылықты сезіп қалып:
— Жоқ, мырза, мен білмеймін, — дедім.
— Дәл қазіргі сәтте олардың саны жиырма екі мыңнан асады, бұған қоса тұрақты түрде жаңа ашылулар жасалуда, — деп Кобб мырза маған мұқият қарады да: — Алайда бұл сізді қатты таң қалдырып, ешқандай әсер қалдырмаған сияқты, — деді.
— Әсер қалдыруы қажет деп есептейсіз бе? — деп сұрадым мен одан.
— Шын мәнінде, солай болу керек еді. Көне замандағы мәтіндер туралы сөз қозғағанда, біздің қолымызда көшірмелер неғұрлым көп болса, түпнұсқалық мәтіннің мазмұнын қайта қалпына келтіру ықтималдығы да соғұрлым жоғары болады. Мәтін — қандай да бір оқиғаның көзбен көрген куәгері болып табылады. Егер көзбен көрген куәгер тек біреу ғана болса, түсініктемеге кез келген қателік кіріп кетуі мүмкін: асыра сілтеу, жеке қызығушылық… немесе адам бір нәрсені ұмыт қалдыруы мүмкін, ал нәтижесінде бүкіл көрініс бұрмаланады. Екінші жағынан, егер нақты бір оқиғаның куәгерлері көп болатын болса және олардың сол оқиғаның негізгі сәттеріне байланысты берген куәліктері бір-бірімен үйлесімді болса, онда олардың бәрі бір кісідей дұрыс айтпаған деп ойлаудың ықтималдығы қандай? — деп сұрағанда, мен оған:
— Бұлай болуы екіталай деп ойлаймын, — дедім.
— Дәл солай.
— Алайда, осы жағдайда мені алаңдататыны, орын алған оқиға мен оның жазылу уақытын бөліп тұрған аралық, тіпті сол оқиғаның тарихи растығы да алаңдатады. Біздің бүгінгі күнде оқып жүрген кітабымыз бен көзімен көрген куәгердің куәлігінің — бірдей екенін, біз қайдан білеміз?
Кобб мырза басын изеп:
— Түсінікті қарсылық. Сондықтан да соның өзіне жүгініп көрейік. Кез келген тарихи құжаттың растығы мен нақтылығын өлшеу үшін, сіз қандай өлшемді таңдар едіңіз? — деп сұрады.
— Өлшем? — дедім мен түсінбей.
— Иә, өлшем. Ашық сөйлесейік: «Илиаданың» растығын біз қалай өлшей аламыз немесе мысалы, «Геродоттың оқиғасын»? Бүгінгі күнде біздің қолымызда, тек көшірмелер ғана бар, — деген кезде біз залдың бір шетіне жеттік. Кобб мырза кері бұрылып, өзінің ой-өрнегін жоғалтпай, адымдап жүріп келе жатып:
— Егер рұқсат етсеңіз, мен өзімнің сұрағымды басқаша қисындастырайын. Жиырмасыншы ғасырға дейін Платонның шығармаларының қанша көшірмесі жеткенін, сіз білесіз бе? — деп сұрағанда, мен оған:
— Мен оны білмеймін, алайда сіз қазір оны маған айтып бересіз деп ойлаймын, — дедім.
Мен Кобб мырзаның көзінен тірі ұшқынды көрдім.
— Бар болғаны жеті көшірме.
— Жеті көшірме? Бар болғаны, сол ғана ма?
— Ең ерте көшірмесі шамамен б.з. 900 жылы деп белгіленген. Ал бұл Платонның өлімінен кейін мың екі жүз жыл өткен соң болды. Пәлсапашының өлімі мен жалғыз ғана сақталған көшірмелерді бөліп тұрған айтарлықтай көп уақыт аралығын есепке ала отырып, Платонның туындыгер екеніне әлдекімнің жүрегінде күмән пайда болуы мүмкін екенін, көз алдыңызға елестетіп көру қиын емес. Тіпті ол өмір сүрді ме, жоқ па деген күмән да пайда болуы мүмкін! — деп Кобб мырза, қасын жоғары көтеріп, маған қарады да, сөзін жалғастырып:
— Бәлкім, мен бұл мысалды босқа келтірген болармын? Бәлкім, сіз Платон — ойдан шығарылған кейіпкер деген көзқарасты ұстанатын шығарсыз? — деп сұрады менен.
— Мен бе? — дедім мен сасқалақтап, өйткені Кобб мырзаның сөздері мені аңдаусызда ойландырып қойды. Кобб мырза басын изеді. — Платон… — деп мен жөтеле бастадым. — Жоқ, оның өмір сүргені анық. Мұны біреу-міреудің теріске шығаруға тырысқанын тіпті естімеппін. Мүмкін, сіз осы туралы естіген шығарсыз? — деп Кобб мырзаның өзіне сұрақ қойдым.
— Кез келген сұрақтар бойынша айтысуды қалайтын адамдар әрқашан табылады деп ойлаймын. Сонда да, оның шын аты Аристокл болған болса да, Платонның — шынайы тұлға болғанына батыл түрде сенуге болады.
— Мен оның атының Аристокл болғанын білмеген екенмін.
— Егер қарсы болмасаңыз, көне замандағы басқа бір жазушыға қарап көрейік?
— Кімге?
— Білмей тұрмын… Юлий Цезарьге қалай қарайсыз?
— «Келді, көрді, жеңді», — деп мен әзілдеуге тырыстым.
— Дәл солай! — деп басын изеді Кобб мырза. — Бұл грек тарихшысы Плутархтың Цезарьға қатысты айтқан сөзі. Тарихшының өзі, әрине, бұл әйгілі сөздерді естіген жоқ, өйткені Цезарь туралы жүз жыл өткен соң жазылған. Міне, осыны заңгерлік-тарихи дәлелдер арқылы шындықты анықтаудың мысалы деп есептеуге болады.
Ол иегін саусағымен тартқылай бастады да:
— Егер қателеспесем, бұл б.з. дейінгі 47 жылы Цезарь II Понтий Фарнакты жеңіп, сол өзінің таңқаларлық жеңісін сипаттаған кезде, римдік Сенаттың алдында айтқан сөзі.
Мен Кобб мырзаға еріксіз тесіліп қарап қалдым. Осыншалықты әр түрлі көп нәрселер туралы білу — бұл қалайша мүмкін болады екен? Осы сәтте қарама-қарсы бағытта адымдап жүріп келе жатқан екі барристерлермен бірге қатарласып қалдық. «Кобб», — деді олардың бойы ұзындау біреуі, ілтипатпен басын изеп. «Уитэкр», — деп Кобб мырза оған жауап ретінде дәл солай ілтипатпен басын изеді.
Біз шамалы уақыт үндемей жүріп келе жаттық. Ақыры, Кобб мырза маған бұрылып:
— Жігітім, біз не туралы әңгімелесіп жатыр едік? — деп сұрады.
— Сіз Юлий Цезарь туралы айтып бастаған едіңіз. Оның жазушы болғаны туралы. Мен оны жазушы болды деп ешқашан ойламаған екенмін! Әрқашан да оны қолбасшы болған деп есептегенмін.
— Иә! Әрине, ол қолбасшы болған, сонымен қатар жазушы да болған, ол шамамен б.з. дейінгі 58 және 50 жылдардың аралығы деп белгіленген «Ғаллдағы соғыс туралы хаттар» деген кітаптың туындыгері. Бұл өте қызық кітап — міндетті түрде оқып шығыңыз деп кеңес беремін. Соған қарамастан, кейбір сәттерді ескере отырып, сіз бұл жерде де олардың растығына күмәндануға құқығыңыз бар, — деді. Мен одан:
— Нақты қандай? — деп сұрадым.
— Түпнұсқалық жазбаның шынайылығы он шақты көшірмеге негізделеді, олардың ең ертедегісі шамамен Цезарьдың өлімінен кейін мың жыл өткен соң табылған. Ұзақтығы мың жылға созылған сол уақыт аралығы римдік тарихшы Тациттің еңбектеріне жатады. Ал, Аристотельге және оның өте ерте жазылған шығармаларына қатысты айтатын болсақ, онда біз оның өлімі мен оның ең танымал ерте көшірмелерінің арасында мың төрт жүз жылдай уақыт өткені туралы мәліметке иеміз. Алайда, мен тақырыптан ауытқып кеттім. Сіз осы ерте заманда өмір сүрген адамдардың тіршілік еткенін және олардың кітаптарының шамамен шынайы деректерге негізделетінін теріске шығару үшін келген жоқсыз, қайта мәсіхшіліктің растығын теріске шығарғыңыз келеді, солай ғой, — дегенде, мен оған:
— Соған қарамастан, Кобб мырза, сізден өзіңіздің ойыңызды аяқтауыңызды өтінемін, — дедім.
— Менің ойым… Иә, — менің ойым! — Кобб мырзаның беті одан да қатты қызарып кетті. — Жаңа Өсиетті басқа да көне замандағы мәтіндермен салыстыра отырып, біз жақсы сақталған, онша бөлектенбейтін және бүгінгі күнде біздің қолымызда бар көне замандағы кез келген түпнұсқалық қол жазбаларға қарағанда, сансыз көп құжаттармен жұмыс істейміз. Олар көптеген жүз жылдар бұрын жазылған, оның бастапқы түпнұсқасына айтарлықтай жақын екендігі және осы көшірмелердің көптігі туралы айтпағанның өзінде, — есіңізде болса, мен олардың жиырма мыңнан асатыны туралы айтып өткен болатынмын, — олардың нақтылығы кез келген тексеруге де икемді. Ал, енді, жігітім, егер сыншылар Киелі кітаптың, соның ішінде Жаңа Өсиеттің түпнұсқа екендігінің рас екеніне күмәнданғысы келсе, онда олар көне заманнан біздің заманымызға дейін жеткен, рас деп саналатын, кез келген басқа да жазбаша құжаттардан, дәл солай бас тартуына тура келеді. Тек көне замандағы жазбалардан ғана емес деп те айтқым келеді. Ал, сіз, осылай істеуге дайынсыз ба? — деді.
Мен жауап берерден бұрын Кобб мырза:
— Себебі, егер турасын айтатын болсақ, жоғарыда айтылғандардың бәрінің ақылға қонымды қорытындысы бар екеніне ешбір күмән жоқ, — деп қосты.
— Менің зерттеулерімнің бастапқы нүктесі Иса өмір сүрді ме, жоқ па, соны түсіну болғанын мойындауым қажет және менің бәрібір осы сұраққа қайта оралғым келіп тұр. Иә, Ол туралы Плиний сонымен қатар Тацит сияқты тарихшылар да жазған, ал оларды мәсіхшіліктің жақтастары деп айта алмаймыз. Сондықтан Ол өмір сүрді делік. Сонымен бірге біздің бүгінгі күнде оқып жүрген Киелі кітаптың түпнұсқалық екенін мойындау үшін, сіздің сенімді дәлелдер келтіргеніңізді менің мойындауым қажет. Алайда, қандай жағдай болса да, бәрібір Киелі кітапта көп нәрселер бірден көзге түседі, егер мұқият ойланып қарайтын болсақ — бұл қисынды ма немесе тіпті солай болуы мүмкін бе?
— Менің ойымша, сіз кереметтерді меңзеп отырған сияқтысыз.
— Солай деп айтуға да болады.
— Исаның судың үстімен жүргені, адамды өлімнен тірілткені…
— Бұл да бар және көптеген басқа да нәрселер бар. Неліктен мен мұның бәріне сенуім керек?
— Егер Құдайға сенбейтін болсам деп айтқыңыз келеді ғой, солай ма?!
— Олай болса, рұқсат етсеңіз, енді мен сізге бір сұрақ қояйын, Кобб мырза. Сіздің өте білімді кісі екеніңіз, шүбәсіз. Сіз өзіңіз осы Киелі кітаптық керемметтер шын мәнінде болған деп сенесіз бе? — деп сұрап едім,
— Иә, сенемін, — деп жәй ғана жауап берді ол.
Тыныштықты тек қана еденнің ақырын сықырлағаны бұзғаны болмаса, біз тағы да біраз уақыт үндемей жүруді жалғастырдық. Маған терезеден жаңбырдың жауа бастаған дауысы мен залдағы басқа да барристерлердің сұхбаттарының бәсеңдеген дауыстары естіліп жатты. Кенеттен менің есіме Уизерспун ханым мен оның маған көмектесе алатын кісіні білемін деп айтқан сөзі түсіп кетті. Мен сол кездің өзінде-ақ өзім сияқты күмәншіл (скептик) одақтас кісіні таптым-ау әйтеуір деп ойлаған едім. Алайда бұл ойымның Кобб мырзаға ешқандай қатысы болмай шықты. Алайда, ол дұрыс пайымдай алатын және осы тақырыпты жақсы меңгерген кісі екен. Менің бұл жөнінде ешқандай таласым жоқ.
— Ал, егер…
— Мен сізді тыңдап тұрмын, жігітім. Не айтқыңыз келсе, соның бәрін жайып салыңыз.
— Мұны, тіпті, сөзбен қалай жеткізу керектігін білмей тұрмын… Ал егер ертедегі қауым Мәсіх туралы аңызды әдейі ойластырып құрған болса ше? Айталық, қандай да бір партиялық бағыт үшін?
Менің сөздерім Кобб мырзаны қызықтырғанға ұқсайды, ол маған:
— Жалғастырыңыз! — деді.
— Егер Исаның Өзі ешқашан Құдайлық мәртебеге ұмтылмаған, қайта жәй қарапайым жақсы кісі болған болса ше? Ол жер бетіндегі бейбітшілік пен тыныштыққа сенген болып, ал адамдар қалың тобыр халықты бақылай алуы үшін оларды Оған табындырып, Исаны Құдайға айналдырып, әдейі мәсіхшілік дінді ойлап шығарған болса ше?! Әсіресе, император Константиннің өзі мәсіхшілікті қабылдап, соның нәтижесінде Рим империясының әрбір адамын да жаңа сенімді қабылдауға күштеп мәжбүр етті емес пе екен?!
— Сіз Иса Құдайлық болмысқа ие болды және кереметтер жасады деген шындыққа сенгеннен гөрі, осы теорияға сенуге дайынсыз ғой, солай ма?!
— Егер шынымды айтсам, мырза, иә, солай!
— Басқалармен де, өзіңізбен де шынайы болу — бұл өте жақсы қасиет, — деп маған қошемет білдірді.
Енді мен шешіле сөйлеп:
— Егер Жаңа Өсиеттің қолжазбалық мәтіндері туралы сіздің сөздеріңізге қайтадан оралатын болсақ, — бұл шын мәнінде нені дәлелдейді? Сенушілер қауымын сақтап қалғысы келген көшірмешілердің көшірмелерді ресми нұсқаға сай жазғанын мен жоққа шығармаймын. Бәлкім, болған оқиғаларды мүлдем басқа түрде көрсеткен ертедегі нұсқаларға күйе жағылған немесе жойылған шығар және ақыр аяғында мүлдем ұмытылып кеткен болар, — дедім.
Кобб мырза маған қызығушылықпен қарады да:
— Ақылға қонымды дәлелдер — бірақ, әттеген-ай үстіртін. Егер қаласаңыз, мен олардың әрқайсысын теріске шығара аламын, — деді.
— Сіздің теріске шығара алатыныңызға ешбір күмәнім жоқ, — деп жауап бердім мен, ішімде қайнап келе жатқан ашу-ызаны жасыруға тырысып.
— Алайда, бәрібір әуелі сізге бір жеке сұрақ қоюыма рұқсат етіңізші.
— Қойыңыз.
— Сіз жалған үшін өз өміріңізді құрбан етуді қалайсыз ба?
— Не?
Кобб мырза өзінің сұрағын қайталап:
— Сіз жалған үшін өз өміріңізді құрбан етуге келісер ме едіңіз? — деді.
— Жоқ, менің мүлдем мұндай ойым жоқ.
— Ал, Исаның алғашқы ізбасарлары өздерін құрбан етуге дайын болды.
Мен кенеттен, бір сәтте барлық дәлелдерімнен айырылып:
— Мен осы сияқты сұрақтарға қалай жауап табуға болатынын да білмеймін. Сіз қайтадан екі мың жыл бұрын болып өткен оқиға туралы айтып отырсыз, — деп қарсыластым.
Кобб мырза басын иіп, адымдауды жалғастырып:
— Бұдан бұрын біз, тарих негізінен — куәліктерге негізделген өткен өмір туралы білім деп анықтама берген болатынбыз. Осы жағдайда Мәсіхтің ертедегі ізбасарлары мен елшілерінің өмірлерінің өзгергені арқылы куәлік өзінің рас екендігінің дәлелін тапты. Олар қудалауларды, азаптауларды және қиындықтардың барлық түрлерін бастарынан өткізуге дайын болып, солардың бәріне төзді, өйткені олар Мәсіхтің Құдайлық болмысы мен Оның өлімнен қайта тірілгеніне шынымен сенді. Олардың ешқайсында өздерінің көздері жеткен шындықтың рас екендігінен бас тартамыз деген ниет болмады, олар шындықтан бас тартуды қаламады да, — деді.
— Әдепсіз болып көрінгім келмейді, мырза…
— Тыңдап тұрмын сізді, жігітім.
— Шынымен сенген нәрсесі үшін, өзінің өмірін құрбан еткендер аз ба? Бірақ бұл нені дәлелдейді? Екінші дүние жүзілік соғыс кезіндегі камикадзе-ұшқыштар да өздерін құрбан етті ғой.
— Мен сізді түсіндім. — Кобб мырзаның қастары ұйытқыған желмен желбіреп тұрған ту сияқты, жоғары көтеріліп, қайтадан орнына түсті. — Енді сіз менің сұрағыма жауап беріңіз: сіз қандай да бір жалған үшін өміріңізді құрбан ететініңізді
— Иса тұтқындалып, айқыш ағашқа шегеленген кезде, Оның шәкірттері қашып кетіп, жасырынып қалды. Олар өздерінің өмірі үшін қорықты. Олардың сеніп жүрген, ең жақсы көретін Құтқарушы Мәсіхі мүлдем Ол емес сияқты болып көрінді. Керісінше, Ол айқыш ағашта азапталып жан тапсырған кезде, Оның тірі кезіндегі айтқан сөздерін тыңдап рахаттанған олардың, бүкіл армандарының күл-паршасы шықты. Содан бірнеше күн өткен соң, күтпеген бір таңқаларлық жағдай орын алды: бұрынғы қорқып қашып кеткен адамдар енді көзді ашып-жұмғанша батыр адамдарға айналып шыға келді. Олар енді ешкімнен қорықпай, жасырынбай, қоғамдық орындарда пайда болды. Иерусалимде Исаны тұтқындап, айқышқа шегелеген адамдардың көз алдында, олар өлімнен қайта тірілген Иса туралы уағыз айта бастады. Оларға үндерін өшіріп, адамдардың көзіне түспеуді бұйырады. Алайда, олар ол бұйрыққа бағынбады. Сонда оларды түрмеге жауып, Оның атын жариялауға тыйым салды, бірақ олар адамға емес, Құдайға мойынсұнуды артық деп санады. Сол үшін оларды ұрып-соғып, сабады. Кейбіреулерін таспен ұрып өлтіріп, тіпті айқышқа да шегеледі. Енді біреулерінің басын шауып тастады. Алайда, олардың өз көздерімен көріп, өз құлақтарымен естігендерін уағыздауына, адамдарға шындықты үйретуіне, бүкіл дүниеде ешкім кедергі жасай алмады. Олар жалған үшін өлуге дайын болды ма, сонда?! Мен үшін бұл бір-ақ нәрсені білдіреді, — деп сөйлеуін тоқтатып, өзінің жүрісін де тоқтатты.
Біз залдың ортасында тоқтап тұрып қалдық. Мен Кобб мырзаға қарадым, маған ол қазір есінен танып қалатын адам сияқты болып көрінді. Ол тек өзінің алдына қадала қарап тұрды, еріндері дірілдеп, алақанымен қастарын сүртті де, сосын көзін жұмды. Мен абайлап оның қолынан ұстадым. Ол терең күрсінді де, бұрылып маған қарады, маған оның көзіне жас толып қалғандай көрінді. Сәлден соң ол ешнәрсе болмағандай қайтадан адымдап ілгері жүруін жалғастырды, ал мен оның ендігі айтатын сөздерін ести алу үшін, оған жақындай түстім. Ол сөзін жалғастырып:
— Киелі кітапта Исаның өлімнен қайта тіріліп, Өзінің ізбасарларына көрінгені жайында айтарлықтай егжей-тегжейлі баяндалған. Олардың батыл әрекеттері мен олардың әрі қарай да өмірдегі ерліктерін түсіндіретін бірден бір нәрсе міне осы, — деді.
Біз Кобб мырза екеуміз әңгімемізді әрі қарай жалғастырдық және сұхбатымыздың соңында мен өзімді бірнеше шақырым жол жүріп тастаған кісідей сезіндім. Кеш түсіп қалды, біз қоштасқан кезде, залдың іші мүлдем қаңырап бос қалған еді.
Лондонда мені тағы да Кобб мырзамен бірге өткізетін екі күн күтіп тұр еді. Иса мен Киелі кітап жайлы және көне замандағы оқиғалар мен мәсіхшілік туралы сұхбаттасып, Олд-Холлдың ұзынынан да, енінен де, қаншама рет адымдап жүргенімізді айтып жеткізе алмаймын. Британдық Мұражайдың қабырғаларында сақталған, таңқаларлық көлемдегі ғылыми ақпараттарға қолымызды тигізіп көру үшін, біз оған тағы да барып қайттық. Өзім қаламасам да, мен болып өткен оқиғалардан бар болғаны елу-алпыс жыл кейін жазылған, Жаңа Өсиеттің ертедегі мәтіндерінің растығын аздап мойындай бастадым.
Біздің арамызда ешқандай тыйым салынған тақырыптар болмады, біз біртіндеп Исаның өлімнен қайта тірілу тақырыбына көңіл аудара бастадық. Мен Келлог колледжінің мәсіхшілік үйірмесінің студенті Оливердің менің алдыма қойған мақсатын атап өттім, ол маған:
Біз Кобб мырза екеуміз «қате қабір» теориясын талқыладық: мүмкін, шәкірттері Исаны іздеп жүргенде қабірді шатастырып алып, басқа бір бос қабірге тап болып, Ол өлімнен қайта тіріліп кетті деген аңыз таратқан шығар.
— Иә, осы теорияда бірінің екіншісіне сәйкес келмейтіні, үйлеспейтіні анық, — деп мойындауға мәжбүр болдым. — Оны теріске шығару оп-оңай: жерленген денені қабірден алып шығып, кез келген қауесеттерді таратпауға мәжбүрлеу. Менің пікірім бойынша, сектаның аузын жауып басып тастауды қалайтындар, осылай әрекет еткен болар еді.
Содан кейін біз «елестеушілік теориясын» қарастырдық, осы теорияны жақтаушылар, Исаның өлімнен қайта тірілгеннен кейінгі, көзге көрінген сыртқы келбеті елес немесе қиял болды деп айтады. Кобб мырза екеуміз осы теория бойынша да негіздерге сүйеніп қарап шықтық: иә, егер елестеушіліктің ықпалына бір-екі адам түсіп қалса, оны жоққа шығаруға болмайды деп мойындауға болар еді. Алайда, елші Пауыл айтып өткендей; болған оқиғаны бір мезгілде көзімен көрген бес жүзден астам адамды қайтеміз? Елес көргендігі туралы мүлдем ешнәрсе айтпайтын, Исаның ізбасарлары туралы не айтуға болады! Жоқ, елестеушілік теориясын адам сенерлік дәлел деп есептеуге болмайды. Қайта бұл түкке тұрғысыз сылтауға ұқсайды.
Сонымен қатар, біз Карл Фридрих Барт деген неміс теологы ұсынған, «естен тану теориясына» қатысты, оны қолдайтын пікір мен оған қарсы пікірлерді талқыладық. Осы теория бойынша; Иса айқыш ағашта жан тәсілім еткен жоқ, Ол тек есінен танып қана қалған, ал содан кейін қабірде өзіне келген деген пікір айтылады.
Алайда, Кобб мырза бұл теорияны тез арада теріске шығарды. Ол:
— Римдіктер Исаны әбден сабап, айқышқа шегелегеннен кейін, Оның өлмей, шынында да тірі қалғанын көз алдымызға елестетіп көрейік. Мұндай жағдайда, Оның бет-әлпеті ауыр соққылардан әбден қалжыраған, бейшара күйде болады деп болжауға болады, ал шәкірттері өздерінің өлімнен қайта тірілген Құтқарушысымен кездескен кезде, Оны сондай күйде көріп сүйсініп қастерлеуі және Оның алдында құрметпен тізе бүгуі екіталай деп ойлаймын! — деді.
Содан кейін кезек «ұрланған дене» мен «ауыстырып қойған дене» теорияларына және «ұқсатып қою теориясына» келді, бұл теорияларда мәсіхшіліктің негізгі қағидалары ежелгі гректер мен римдіктердің құпия діни ұйымдарынан (мистериясынан) алып пайдаланылған деп айтады. Біз осы теориялардың әрқайсысының кемшіліктерін бірінен соң бірін зерттеп шығып, олардың әрқайсысын шеберлікпен теріске шығардық.
Әрине, бұл менің Мәсіхтің өлімнен қайта тірілуін тарихи шындық деп қабылдағанымды білдірмейді. Мәсіхтің өлімнен қайта тірілгеніне сену, мен үшін әлі де тым мүмкін емес, ақылға сыймайтын сияқты болып көрінді!
Ақыры, біз өлімнен қайта тірілу туралы пікірталасты шамалы уақытқа тоқтатуды ұйғарып, Иса жер бетінде өмір сүрген кезде, қандай адам болды деген сұрақты зерттеуге кірістік. Ол Будда, Конфуций немесе Лао-Цзы сияқты, жәй әншейін өнегеліліктің ұлы ұстазы болды ма? Олардың да Иса сияқты өнегелі қасиеттерге ие болғаны, шүбәсіз. Егер де біздің заманымызға Исаның тек Таудағы уағызында айтқан сөздері ғана жеткенде, онда Ол солармен бір қатарда тұрған болар еді. Бірақ Иса Өзі туралы өнегелілік ұстаз ретінде айтқан жоқ. Иса Өзі туралы Құдай ретінде айтты.
Кобб мырза мені К. С. Льюистің шығармаларымен таныстырды, бір қызығы, ол да кезінде агностик болған екен. Алайда, Кобб мырза Клайв Льюистің жазған «Жәй ғана мәсіхшілік» деген кітабынан, жазушының өзінің көзқарасының күрт өзгергені туралы жазған жерін маған көрсетті:
«Ол туралы: мен Исаны ұлы өнегелілік ұстазы деп қабылдауға дайынмын, бірақ Оның Өзінің — Құдай екені туралы айтқан сөздерін қабылдамаймын деген, жиі естуге тура келетін ақымақтықты басқалардың қайталамауы үшін, мен осыны жазып отырмын. Міне, осылай айтудың қажеті жоқ. Егер адам қарапайым адам бола тұра, Мәсіхтің айтқан сөздерінің бәрін айтатын болса, — онда ол қандай өнегелілік ұстаз болуы мүмкін! Бұл не есі ауысқан (өйткені адам өзі туралы, шала қуырылған жұмыртқа деп айтатын деңгейде тұр) немесе нағыз әзәзіл шайтанның өзі. Қалай болған жағдайда да, сіз бен біз біреуін таңдау керекпіз: не бұл кісі Құдайдың Ұлы болған және қазірде Құдайдың Ұлы болып табылады, не ол ақымақ, немесе одан да бетер біреу».[8]
Ал біздің пікірталасымыз жалғаса берді және оның шеті де, шегі де жоқ сияқты болып көрінді. Менде ол айтқан барлық нәрсеге қатысты қарсылықтар табылатын. Кобб мырзаның келтірген кез келген «дерегі» мен әрбір дәлеліне мен күмәнмен, қарсылықпен, сұрақпен жауап бердім. Ақыры Лондоннан кететін күн келгенде, біз екеуміз де жеңілдікпен күрсіндік деп ойлаймын..
Мен Линкольнс-Иннің тамаша, баптап күтілген бау-бақшаларымен біржолата қоштасу үшін келдім.
— Кембриджден кейін қайда барамын деп ойлап тұрсыз? — деп сұрады Кобб мырза менен.
— Оксфордқа қарай жылжитын шығармын, — деп жауап бердім.
Кобб мырза басын изеп:
— Иә, Оксфорд баруға тұрарлық жер. Ал, әрі қарай мен сізге солтүстікке, Манчестерге сапар шегуге кеңес берген болар едім. Джон Райланд университетінің кітапханасында сіз Жохан жазған Ізгі хабардың үзіндісін көре аласыз, — деп өзінің кеңесін айтты.
— Солай істеймін, мырза, — дедім мен.
Кобб мырза ризашылықпен басын изеді де, пенжагының қалтасынан конвертті алып:
— Мына жерде менің еуропалық жақсы екі жолдасымның аттары мен мекен-жайлары жазылған: доктор Зауэр Гейдельбергте және профессор Цендер Женевада тұрады, — деді.
— Үлкен рахмет, мырза!
— Мен оларға телефон шалып, сіздің оларға да жолуығыңыз мүмкін екенін ескертіп қойдым. Олар археология мен лингвистика саласындағы беделді кісілер. Екеуі де ағылшын тілінде сөйлейді.
Біз біраз уақыт үндемей тұрдық. Жаз мезгілінің таңертеңгі тамаша жаймашуақ күні еді. Мен оған қолымды созып:
— Маған көрсеткен көмегіңіз үшін дән ризамын, Кобб мырза. Енді сіздің арқаңызда мен көп нәрселер туралы ойланатын боламын, — дедім.
Кобб мырза бірден жауап бермей, сәл кідіріп тұрды да:
— Мен сіздің көзіңізді жеткізе алдым ба, тіпті білмеймін. Сенсеңіз де, сенбесеңіз де, менің негізгі мақсатым — барлық нәрсенің ақ-қарасын өзіңіздің ажыратып алуыңыз болды.
Мен жауап ретінде басымды изеп:
— Мүлдем күмәнім жоқ. Бұған қоса, сіз маған қаншама көңіл бөлдіңіз, — сіздің жұмыс күніңіздің әрбір сағаты үшін ақы төлеу қажет болмағанының өзі, қандай бақыт! — дедім.
Кобб мырза жауап ретінде тек гүрілдеп күлді. Ақыры соңында біз бір-біріміздің қолымызды қысып, басымызды изедік. Оны соңғы рет көріп қалу үшін артыма бұрылып қарағанымда, Кобб мырзаның тамаша раушан гүлінің иісін рахаттанып иіскеу үшін еңкейгенін көрдім. Мен күлімдеп, қақпа арқылы бақтан шығып кеттім. Ал бірнеше минут өткен соң, мен Холборн-стриттің адамға толы көшесіне еніп кеттім.
Иә, Кобб мырзаның мені қамтамасыз еткен ақпараттар байлығы, маған әлі ұзақ уақытқа жетуі қажет. Алайда менің жүрегімде ерекше әсер қалдырған Кобб мырзаның шын жүректен менімен бөліскен білімінің көлемі емес. Оның өзі мені таңқалдырды. Жоқ, ол мені Құдайдың бар екеніне сендіріп, Оған деген сенімді қабылдатқан жоқ. Алайда, егер мен бір күні осындай шешім қабылдайтын болсам, онда мен өзімнің нанымдарымның күші мен батылдығы, ішінара болса да Кобб мырзаның нанымына ұқсағанын қалар едім. Баспалдақпен Лондондағы жерасты жолына түсіп бара жатып, мен өзімнен алдымда мені тағы да қандай таңғажайып оқиғалар күтіп тұр екен деп сұрадым.
Мен сағатқа қарадым. Кембриджге баратын пойызға үлгіру үшін, сағат 9:30 да мен Ливерпуль-стритте болуым қажет еді.
Кембридж бен Оксфорд университететтерінің кітапханаларында мен өздерінің зерттеу жұмыстарынан кейін мәсіхші болған скептиктердің шығармаларымен танысумен ғана шектелдім. К. С. Люьистің «Жәй ғана мәсіхшілік» пен «Кереметтер» кітабынан басқа, мен тағы да ағылшын жазушысы Альберт Генри Росс Фрэнк Морисонның алғаш рет 1930 жылы Френк Морисон деген лақап атпен жарық көрген «Тасты орнынан жылжытқан Біреу» атты кітабын оқып шықтым. Мені ерекше қызықтырғаны, бұл кітаптың оның өлімнен қайта тірілуді теріске шығару мақсатымен жазған шағын очеркінен келіп шыққаны.
Мен көптеген туындыгерлердің шығармаларын бірінен кейін бірін тез оқып шықтым, әйтсе де, — мысалы, лорд Литтлтон мен Гилберт Уэст сияқты беделді ғалымдардың шығармаларын қаламасам да, олармен келісуіме тура келді. Олар екеуі де 1740-шы жылдары Оксфордта профессор болған және екеуі де мәсіхшілік — бұл «сезім шегінен шығып кеткен ертегі» деген пікірде болған. Олар екеуі бірге осы «аңызды» біржолата әшкерелеп, теріске шығаруды ұйғарған. Литтлтон Тарстық Саулдың мәсіхшілікті қабылдамағанын дәлелдеу үшін бар күшін салған, сонымен қатар Гилберт Уэст Мәсіхтің өлімнен қайта тірілгенінің жалған екенін дәлелдеуге кіріскен.
Арада біраз уақыт өтіп, олар өздерінің тапқан дәлелдерін салыстыру үшін кездеседі. Олардың әрқайсысы қарама-қарсы қорытындыға келгені анықталған кезде, олар қалай қатты таңқалды десеңші! Содан кейін екеуі де Мәсіхтің сенімді ізбасарларына айналады. Лорд Литтлтонға келесі сөздер қатысты: «Мәсіхшіліктің — Құдайдың Аяны екеніне, ақылға қонымды пайымдау бойынша, қасиетті Пауылдың Құдайға бет бұруы мен оның елші болуының өзі де жеткілікті дәрежеде дәлел бола алады», деген сөздер лорд Литтлтонның қаламынан шыққан.[10]
Менің назарымды өзіне аударған тағы да бір оксфордстық профессор, Томас Арнольд болды. Ол көп томдық әйгілі «Рим тарихы» кітабының туындыгері. Бұрын тарих факультетінің деканы және ертедегі скептиктердің бірі болған, мәсіхшілікке қатысты айтатын болсақ, ол, әрине, ақыр аяғында мәсіхшілікті мойындап, мынадай таңқаларлық сөздер жазып қалдырған:
«Мен көптеген жылдар бойына ерте заман тарихын оқып-үйреніп жүрмін, ерте замандағы оқиғалар туралы жазған кісілердің куәліктерін зерттеп, таразыға салудамын. Мен Құдайдың бізге Мәсіхтің айқыштағы өлімі мен қайта тірілуі арқылы беретін, ұлы кереметінен артық… жақсы дәлелденген немесе барлық мүмкіндікті пайдаланып, толығымен негізделген, адамзат тарихындағы басқа мұндай шындықты білмеймін».[11]
Ақырында мен Гарвард университетінің құқық бойынша беделді профессоры және мәсіхшіліктің танымал қарсыласы, доктор Саймон Гринлифтің өмірі мен шығармаларын мұқият оқып шықтым. Он тоғызыншы ғасырда американдық құқықтанудың классикасына айналған, «Дәлелді құқық туралы ғақлия» (A Treatise on the Law of Evidence) деп аталған оның үш томдық кітабы, барлық заңгер-студенттердің қолдан түсірмейтін, күнделікті кітабы болды. Үздік, маңдай алды лектор, доктор Гринлиф өзінің дәрістерінде мәсіхшіліктің үстінен жиі келемеждейтін. Алайда, бір күні оның студенттерінің бірі, профессордың өзінің қолынан шыққан дәлелдер заңын, Мәсіхтің қайта тірілуіне қатысты қолданып көруін ұсынады. Ұзаққа созылған пікірталастан соң Гринлиф осы міндетке кірісіп, ақыр аяғында «Сот мекемелерінде қолданылатын, дәлелдік құқық ережелері бойынша, төрт Ізгі хабардың туындыгерлерінің куәліктерін зерттеу», деген кең көлемді атпен кітап шығарды. Қол жетерлік барлық ақпараттарға егжей-тегжейлі зерттеу жүргізе отырып, доктор Гринлиф деректердің өзі бәрін айтып тұр деген қорытындыға келеді де, былай деп жазады: «Егер де Иса шын мәнінде өлімнен қайта тірілмеген болса, елшілердің өздері жариялап жүрген уағыздарының шындық екенінен қайтпай тұрып алатындай, олардың соншалықты қайсар болулары мүмкін емес еді»[12].
«Әрине, мұның бәрі жақсы, Доктор Гринлифтың ұлы ойшыл болғанына ешкімнің де күмәні жоқ. Алайда ол немесе сол сияқты кез келген басқа адам, қалайша соңғы сатыдағы шындықтың тек оған ғана белгілі екенін айта алады?», — деп ойладым мен, өзімнің қойын дәптеріме керек болып қалатын деректерді жазып алған соң, кітапты әрірек итеріп қойып жатып.
Мен жеңіл-желпі тамақтанып алу үшін, кітапхананың жанындағы кафетериге түсіп бара жатып, 1455 жылғы Гуттенбергтің Киелі кітабы қойылған, шыныдан жасалған сөренің қасынан өттім. Латын мәтіні маған түсініксіз болса да, мен бәрібір оның беттерінен көзімді ала алмадым. Менің басымда: «
Мен бес күнді Кембридж бен Оксфордта өткізіп, содан соң солтүстікке қарай екі жүз шақырымдай жерде орналасқан, Манчестер қаласына пойызбен жол жүріп кеттім. Менің тағы да бір уәдені орындауым керек болатын. Манчестерге келген соң мен ең алдымен, Оксфорд-стритке қалай жетіп алуға болатынын сұрастырдым, сол жерде Джон Райландтың университетінің кітапханасы орналасқан болатын. Кітапхана күзетшісінің ілтипатты болғаны соншалықты, тіпті Жохан жазған Ізгі хабардан үзінді қойылған, шыныдан жасалған сөреге дейін мені шығарып салуға ұсыныс жасады, Кобб мырза маған оны көруге кеңес берген болатын. Екінші ғасырдың басы деп мерзімі көрсетілген бұл үзіндіде, «Исаның жақсы көретін шәкірті» деп елші Жоханның жазған сөздері жазылған болатын (Жох. 21:7).
Үзіндінің грекше мәтінінің қасында, оның аудармасы да болды:
Шындықты ашық жариялау үшін осы дүниеге келдім. Шындықты жақтаушы әркім Менің үніме құлақ салады, — деді. Пилат Исадан: — Шындық деген не? — деп сұрады. Осыны айтты да, тағы да сарайынан шығып, яһуди басшыларына барды. Оларға тіл қатып былай деді: — Мен Одан ешқандай кінә таппай тұрмын!
Бұл аударманы оқып шығу үшін, екі секундтай ғана уақыт кетті. Арадан бір сағаттан көбірек уақыт өтіп, мұражайдың жабылатын кезі болды, ал мен әлі, осы шыныдан жасалған сөренің алдында тұрмын. Менің аяғымды басуыма шама бермейтіндей, екі иығымнан бір ауыр жүк басып тұрған сияқты болды. Мені сөреге дейін шығарып салған күзетші, қайтадан менің қасыма келіп, шынтағымнан ұстады да, үндемей шыға беріске жетелеп әкелді.
Асығыс жеңіл-желпі тамақтанып алып, ендігі қалған бірнеше сағатты Манчестердің көшелерінде сандалып жүріп өткіздім, Қайта тірілуді теріске шығарып, Келлог колледжінің мәсіхшілерін орнына қоямын деген менің қырсық, тіпті арсыз ойымның, мен ойлағаннан да әлдеқайда күрделі нәрсеге айналып кеткені туралы ойландым.
Мен өзім орналасқан студенттер қонақ үйіне қасиетті Петірдің алаңы арқылы өтіп бара жатып: «Сен, өзі, нені дәлелдеуге тырысып жүрсің?» — деп өзіме-өзім дауыстап сұрақ қойдым. Жаңбыр сіркірей бастады және жеңіл тұман осы жағдайға бұл дүниелік емес күй беріп тұрды. Мен плашымның жағасын көтеріп, қолымды қалтасына салып алдым.
Мен төбедегі үйді орнынан көшірген кезде, Кішкентай мен ата-анамның қарым-қатынасындағы ауыр айырылысудан соң, өзімнің астық қоймасында тығылып отырған кездегі уақытты есіме алдым. Сол кезде мен Құдайды қарғап, мәңгі-бақи Оның жауы болып қалуға уәде берген болатынмын. Басыма түскен күйзелістердің кесірінен, мен: егер тіпті дүниеде қандай да бір Жоғары Күш Иесі бар болса (егер қаласаңыз, оны Құдай деп атаңыз), онда Ол адамдарды азапқа салып, олардың азап шеккеніне қарап рахаттанады деген пікірге келген болатынмын. Он бір жасымнан бастап, Құдайдың менің өмірімнен орын алуына қарсы болдым. Ал кәмелеттік жасқа жеткен соң, Құдаймен өзара қарым-қатынасы туралы ашық айтқан әрбір адамды ақымақ деп санауды әдетке айналдырдым. Мен олардың Құдайымен менің арамызда ортақ ешнәрсенің болғанын қаламадым. Олардың Иесі әрі Құтқарушысы осы сәтке дейін маған мүлдем керек емес болған еді. Туған үйімнен көптеген мыңдаған шақырым жол жүріп, өзіммен-өзім қалған кезде, шәлкестігім мен теріс түсінігіме қарамастан, мен кенеттен Келлог колледжіндегі мәсіхшілердің Құдайы, мен ойлағаннан да әлдеқайда шынайы болып шыққанын сезіндім. Алайда, одан да бетері, маған күтпеген жерден — егер Ол кенеттен, менің өміріме де қызығушылық танытатын болып шықса ше? — деген оқыс ойдың келуі. Мен шынымен де есімнен адасқан шығармын?!
Елшінің жарғаққа жазып қалдырған: «Шындықты жақтаушы әркім Менің үніме құлақ салады», деген сөздері менің жүрегімде үн қатуын жалғастыра беріп, менің тынышымды алды. Мүмкін, осы өткен шақтың еншісінде қалған бүкіл жүзжылдықтар арқылы, мені шақырып жатқан Оның дауысын мен де ести бастаған шығармын?
Енді Францияға қарай жол жүретін уақыт жетті. Бәлкім, менің сұрағымның жауабы, мені сол жерде күтіп тұрған шығар.
Келесі күні мен пойызбен Манчестер қаласынан Лондонға келіп, сол жерден «Түнгі паром» деп аталатын халықаралық пойызға билет алдым, ол әр күні кешкісін Лондонның Виктория деген вокзалынан аттанып, он бір сағатта Париждің орталығындағы Гар-дю-Нор вокзалына келіп жететін. Ал таңертеңнен бастап, мен Эйфель мұнарасына жақын жердегі, Сенаның жағалауындағы, Елисей алыңда серуендеп жүрдім. Иә, музыкасыз және қыздарсыз болғаным болмаса, мен «Парижде жүрген американдық» болдым.
Францияда мен тоғыз күн болып, Париждің барлық көрікті жерлерін көзден таса етіп алмауға тырыстым, сөйтіп екі күн Луврда, бір күн Версальда болып, ал үш күнді Лионда өткіздім, бұл қаланың тарихи орталығының тамаша ғимараттарында орналасқан, бір-біріне ұқсамайтын таңғажайып мұражайлар бар екен.
Ал Лионнан кейін Швейцарияның француз тілінде сөйлейтін бөлігіндегі әсем көрінісінің арасындағы темір жолда сапар шектім, сол жерде Кобб мырзаның досы, профессор Ив Цендер менің келуімді күткен болатын. Біз Женева университетінде кездестік, ол кісі сол университетте теологиядан сабақ береді екен. Кобб мырзамен болғаны сияқты, мен профессормен де әр түрлі тақырыптар бойынша сұхбаттастым. Біз жергілікті өңірді де, профессордың өзінің ғылыми қызығушылықтарын да есепке алғандықтан, біздің ұзын-сонар сұхбатымыз ғасырлар бойы келе жатқан тек мәсіхшілікке ғана қатысты болған жоқ. Ол кісіден мен протестанттық Реформация мен оның негізін қалаған адамдар жайында, яғни Мартин Лютер мен Жан Кальвин туралы да көп нәрселерді біліп алдым.
Сонымен қатар, профессор Цендер мені Киелі кітаптық текстологияның негіздерінен хабардар етті. Ол кісінің арқасында мен нағыз түпнұсқалық қолжазбаларды анықтауға және сонымен бірге мәтінге елеусіз кіріп кетуі мүмкін болған, аударманың қателіктерін жоюға мүмкіндік беретін, ертедегі мәтінге сыни талдау жасаудың не екенін жақсы түсіне бастадым. «Түпкі нәтиже — бұл Киелі кітап, біз оған Құдайдың шынайы Сөзі ретінде өзіміздің сенімімізді жүктей аламыз», — деді ол. Ол мені солтүстікке, Германияға қарай бағыттаған кезде, мен өзімнің алдымда таразылап ойлайтын және табиғаттан тыс нәрселерге сенуге жүрегі ашық, тағы да бір ғалымды көріп тұрғанымды мойындауға мәжбүр болдым.
Гейдельбергте мен Кобб мырзаның тағы да бір досы, доктор Генрих Зауэрмен кездестім. Бұл бойы ұзын, шашы сирек, шүңірейген көк көзді, арық кісі болып шықты. Ол мені Philosophenweg «Пәлсапашылар сапары» деп аталатын, тік әрі ирелең соқпақ жалғыз аяқ жолмен, Бүкіл Қасиеттілер тауының оңтүстік баурайымен екі сағатта көтерілуге болатын шыңға шығу үшін, оған серік болуға шақырды. Ол шыңнан бүкіл Гейдельбергті көруге болады.
Доктор Зауэр әңгіменің басында-ақ мені таңқалдырды — ол мәсіхшілік немесе Киелі кітап тақырыптары туралы әңгіме қозғамай, әңгімені менен бастады. Оның мен туралы: менің қай жерден екенімді және менің өмірдегі алға қойған мақсаттарымды білгісі келді.
— Бір күнi заңгер боламын деп үміттеніп жүрмін. Ал содан кейін… саясатпен айналысам ба деген ой бар, — дедім мен оның сұрақтарына жауап беріп.
— Мен осы тақырыпқа қатысты бір қалжың әңгімені білемін, — деді доктор Зауэр байсалды кейіппен. Содан кейін: — Неліктен қорғаушы жолдың арғы бетіне өтті? — деп сұрады.
— Түсінсем бұйырмасын, — дедім мен, шынымен де ешнәрсе түсінбей.
— Сол жақта апатқа ұшырау үшін! — деп жауап берді доктор Зауэр, қатты қарқылдап күліп.
Менің күлмей тұрғанымды көріп, ол мені арқамнан қақты да:
— Бұл қалжың ғой! Сіз түсінбедіңіз бе? — деді.
Мен жымиып, басымды изедім.
— Мен түсіндім, түсіндім. Өте күлкілі! — деп айқайлап, жеңілген кісі сияқты екі қолымды көтеріп, белгі бердім.
— Өте күлкілі ғой, солай ма? — деп қайталады доктор Зауэр.
Алайда біз таудың төбесіне көтеріле бастаған кезде, бұл кісінің байсалды да зерек мінезі маған толығымен ашылды. Доктор Зауэр адамды тамаша тыңдай білетін де адам болып шықты. Шыңның басына қарай шығып бара жатқанда, мен қолымнан келгенше өзімнің қиыншылықпен өткен балалық шағым туралы оған егжей-тегжейлі айтып бердім.
— Алан маған сіздің тарихыңыздың бұл бөлігі туралы ештеңе айтпады. Ол тек сіздің шындықты іздеуші екеніңіз туралы айтқан болатын, — деді доктор Зауэр.
— Мен Кобб мырзаға өзімнің мұндай жеке мәселелерімді айтпағандықтан болар деп ойлаймын. Міне, мен бұл туралы сізге айтып беріп жатырмын, неге екенін тіпті өзім де білмеймін, — дедім.
Доктор Зауэр жауап ретінде тек басын изеді. Біз сол уақытта соқпақ жолдың орындықтар тұрған бөлігіне жетіп қалған едік. Сол жерден Ескі қаланы да, Неккар өзеніндегі Гейдельберг қамалын да асықпай қарап шыға бастадық. Батар күннің шапағындағы көрініс теңдесі жоқ, тамаша болып көрініп тұрды. Біраз уақыт біз осы көріністі тамашалап, үндемей отырдық.
— Джош, сізге бір сұрақ қоюыма бола ма, — деп сұрады доктор Зауэр байсалды дауыспен.
— Тыңдап тұрмын сізді, мырза, — дедім мен.
— Сіздің Көктегі Әкені қабылдауыңыз, жердегі әкеңізбен қарым-қатынасыңыздағы атап өткен, қарапайым емес қиыншылықтардың ықпалымен қалыптасуы мүмкін екендігі туралы, сіз ойланып көрмедіңіз бе? — деп сұрады.
Мен оған бірден не деп жауап берерімді білмей тұрдым да, ақыры:
— Менің Құдайға деген сенімім бар деп алдаусыратуымның ешбір қажеті жоқ екенін түсінемін, — дедім.
— Киелі кітап бойынша Ол — біздің Әкеміз. Біздің Көктегі Әкеміз. Ол бізді сүйеді және біз қандай болсақ, сол күйімізде қабылдайды, — деді жұмсақ үнмен.
— Түсініңіз, мен екі жүзді, жасанды қылыққа қарсымын, — дедім.
Доктор Зауэр дегенінде тұрып алмады.
— Маған өзіңіздің ізденістеріңіз туралы көбірек айтып беріңізші, — деп биязылықпен ұсыныс жасап, — Менің түсінуімше, бұл шындықты іздеу ғой, солай ма? — деп сұрады.
— Маған әлі оған жету қайда, — деп күлдім мен. — Мен жәй әншейін Кобб мырзаның пікірлерінің тізбегімен жүріп, тоқтап қалмай, мүмкіндігінше оның сұрақтарына жауап табуға тырысудамын деп ойлаймын, — дедім.
— Ал, енді сізді не абыржытып тұр? Аланның тағы да қандай сұрақтары сіз үшін қиындық туғызып жатыр? — деп сұрады.
Мен ойланып қалдым. Қандай да бір мағынада, менің теріс жауап беруіме әбден болатын еді. Шын мәнінде қоятын сұрақтар да, алатын жауаптар да қалмады. Қалай болғанда да, менің басыма ешнәрсе келе қоймады. Алайда, неге екені белгісіз, менің мұны айтқым келмеді.
— Кобб мырза мені көп нәрселер туралы ойлануыма мәжбүр етті, — дедім мен жәй әншейін.
— Құдайға жақындататын соңғы қадам тек сенім қадамы, — деді доктор Зауэр, менен көзін алмай. — Сенім — сенім артудан келіп шығады, ал сенім арту — сүйіспеншіліктен келіп шығады. Ал, Құдай — бұл сүйіспеншілік, — деп қосты.
Біздің сұхбатымыздың жылжып бара жатқан бағытынан өзімді аздап ыңғайсыз сезініп:
— Білесіз бе, менің әлі Киелі кітапқа қатысты сұрақтарым бар, әсіресе Жаңа Өсиетке қатысты, — дедім мен.
— Ол қандай сұрақтар еді? — деп сұрады доктор Зауэр.
— Мені бір нәрсе қатты мазалайды… Біздің қазіргі оқып жүрген Киелі кітап пен түпнұсқалық қол жазба екеуі — бұл шын мәнінде бір нәрсе ме? Басқаша сөзбен айтқанда, біздің сүйенуге тура келетін нәрсеміз — бұл тек қолжазбалық көшірмелер ғана болғандықтан, біз мұның дәл солай екенін қайдан білеміз?
Шынымды айтсам, менің мұндай күмәнім болған жоқ. Мен жәй ғана сұхбатымызды жалғастыруға тырыстым.
Доктор Зауэр ынты-шынтысымен басын изеп:
— О, осы жерде мені сіздің жағыңызда деп есептеңіз! — деді.
— Сіз менің жағымдасыз ба? Шынымен бе? — деп таң қалдым мен.
— Өзімше айтқанда, солай. Мұның мәнісі мынада, біз бір кездері жазылған Ізгі хабардың барлық көшірмелерін алып тастауымызға Климент, Игнатий, Поликарп және басқалар сияқты, ертедегі қауым ақсақалдарының шығармаларының негізінде, он бір аятты қоспағанда, бүкіл Жаңа Өсиетті қайта қалпына келтіруімізге әбден болады. Олардың әрқайсысы өздерінің түпнұсқалық еңбектерінде Жаңа Өсиеттен көп аяттар келтіреді.
— Олар, менің айтуыма рұқсат етіңізші, бірінші және екінші ғасырларда өмір сүрген ғой.
Доктор Зауэр күлімдеп:
— Егер мен қателеспесем, сіздерде, американдықтарда, мұндай жағдайда «Бинго!» деп айту әдетке айналған.
Иә, — деп мен күлімдеп, жауап ретінде басымды изедім.
Ашығын айтқанда, мұндайда Доктор Зауэрді ұнатпау мүмкін емес екені, анық.
— Иә, біз мұндай жағдайларда «бинго» деп айтамыз, — дедім.
— Егер тауға жоғарырақ көтерілетін болсақ, біз қасиетті Михаилдің қираған үйіндісін көреміз. Көргіңіз келе ме? — деп сұрады доктор Зауэр.
— Ал мынау не? Қамал ма? — дедім.
— Бұл он бірінші ғасырдағы монастырь. Егер біз соқпақ жолмен әрі қарай жүре беретін болсақ, тура соған барамыз. Сонымен, сапарымызды жалғастырамыз ба? — деп сұрады ол орнынан тұрып жатып.
Мен доктор Зауэрдің соңынан ілесіп бара жатып:
—
—
— Айтпақшы, неге оны бұлай атайды? — деп сұрадым.
— Ғасырлар бойына біздің ақындар мен пәлсапашылар — мысалы, Иоганн Вольфганг фон Гете — демалу және сырттан қарап пайымдау үшін, осы соқпақ жолмен серуендеуді ұнатқан екен. Ақындар мұнда маңызды сұрақтар… біздің заманымыздағы қандай да бір мерзімі жеткен мәселелер туралы, айталық, өмірдің мәні туралы ойлану үшін келетін болған деп айтып жатады. Мүмкін, әйелімен ұрысып қалған кезде де келетін болған шығар — кім білсін, — деп жауап берді.
Мен күлдім де:
— Гете, егер мен қателеспесем, «Фаусты» жазған кісі ғой.
Дәл соның өзі, — деп басын изеп, доктор Зауэр менен:
— «Фаусты» оқып па едіңіз? — деп сұрады.
Мен оқымағанымның жауабы ретінде басымды шайқап:
— Бірақ, егер сіз кеңес беретін болсаңыз, міндетті түрде оқып шығамын, — дедім.
— Кеңес бергенде қандай! Көп кешікпей, оқып шығыңыз, — деді доктор Зауэр, —
Менің түсінбей аң-таң болып қалғанымды көріп, сол мезетте-ақ кешірім сұрап:
— Сіз мені кешіріңіз… біздің тілімізде бұл шамамен былай деген сөз: «Қателесу адамға тән нәрсе… алға қарай ұмтылуды жалғастыра беруде де, осылай болады», бұл Иеміздің пьесада айтқан сөзі, — деп түсіндірді доктор Зауэр.
Монастырьдың үйінділерінде тыныштық. Тек таудың төбесінде соғып тұрған желдің ысқырығы ғана естіліп тұрды. Доктор Зауэр екеумізден басқа, тағы да бірнеше саяхатшылар үйінділерді қызығушылықпен қарап тұрды.
Мен осы жерде бұрын монастырьдың әрекет етіп тұрған кезінде, бұл орынның қандай болғанын көз алдыма елестетіп көруге тырысып, үгітіліп қалған қабырғаларға қарап тұрып қалдым. Шамасы, тақуалар қарапайым өмір сүріп, әдейі осы қарапайымдылығын ұстанған болса керек. Олар жан аямай таңертеңгі, түскі және кешкі мінажат ету мен тұрақты ораза ұстау және ұзақ уақыт бойына ешкіммен әңгімелеспей оқшаулану арқылы, өз мүдделерінен бас тартып, — қарапайым өмір сүрген. Егер мен де сол тақуалардың бірі болғанымда, менің өмірімнің қандай болатынын көз алдыма елестетіп көруге тырыстым. Сол кезде де менің қазіргі күмәндарым жүрегімді шынымен де билеп алған болар ма еді? Монастырьдың бастығы маған Құдайды қастерлеуді үйрету үшін, Киелі кітапты көне грек тілінен латын тіліне көшіртіп қойғызған болатын шығар. Менің қазіргі өзім қол жеткізе алмай жүрген жан тыныштығына сол кезде ие болуым мүмкін ғой, дәл осы жерде — барған сайын жоғарылап бара жатқан, оның соқпақ жолдарының болашақта жолаушылардың жүрегіне қандай ойларды ұялататынын тіпті сезіктенбей тұрған — Қасиеттілер Тауының төбесінде, жұлдызды аспан астында рухани көзім ашылған болар еді.
Төрт күн өткен соң мен Лондонда болдым және бірінші болып көзіме көрінген автоматты телефоннан Кобб мырзаға қоңырау шалдым. Оның екі жолдасынан және өзімнің көріп-білгендерімнен онымен бөліскім келіп, мен Кобб мырзамен кездесуге асықтым. Алайда, менің жолым болмады — Кобб мырза қалада жоқ болып шықты, ол тек келесі аптада ғана келеді екен.
Телефонның тұтқасын орнына қойған кезде, кенеттен менің жүрегімді мұң басты. Мен енді Лондонда тек екі күн ғана болып, содан кейін үйге қайта оралуым керек. Ал, мен өзімнің сапар барысында алған әсерлеріммен Кобб мырзамен бөлісуге, тіпті оның барлық пікірлерімен келісуге де дайын едім. Алайда, күте тұруға тура келетін сияқты.
Мен Темзаның жағалауында асықпай серуендеп, қайтадан студенттер қонақ үйіне қарай бет алдым. Тамаша жайма-шуақ күн болатын, менің ештеңені де ойламай, жәй ғана демалғым келді. Орындыққа отырып, әйгілі өзенде асықпай жүзіп жүрген, үлкен жүк кемелері мен шағын кемелерге көз жібердім. Менің қарсы алдымда, өзеннің арғы бетінде Парламенттің үлкен ғимараты мен Биг-Бен шіркеуінің биік мұнарасы көрініп тұрды. Тал түс болған кезде, қоңыраудың терең дауысы өзеннің үстінен гүрілдеп өткендей естілді. Көзімді жұмып, мен күннің жылы сәулесіне бетімді тосып тұрғанда, менің есіме: «Қателесу адамға тән нәрсе», деген Фаусттың дәйексөзі түсті.
Мен Келлог колледжіндегі мәсіхшілерді есіме алдым. Біз жаңадан танысқан кезде, олардың «соқыр» сенімдері мені сондай қатты, тіпті шектен тыс ашуландыратын. Олардың дұрыс емес істеп жүргендерін дәлелдеймін деген оймен, мен осындай ұзақ жерлерге сапар шектім. Алайда, мен негізінде: өмірдің ешқандай мағынасының жоқтығына, тіпті болуының да мүмкін емес екеніне, ал адамдар өздерінің азаптарын қандай да бір жолмен жеңілдету үшін, олардың бүкіл тарих бойына діндерді ойлап тапқанына біржолата көзімді жеткізу үшін осы жерге келдім. Мүмкін, жалпы дүниежүзілік көлемдегі қайғы-қасіреттің — соғыс пен аштық сияқты себептерін ғана емес, одан да әлдеқайда маңыздырақ, өзімнің жеке басымның қайғы-қасіреті: зорлық-зомбылық пен кемсітудің, құлдыраған отбасымның, әкемнің маскүнемдігінің себептерін өзіме-өзім түсіндіру үшін, мен осы жерге келген шығармын. Мен өзімнің алақандарыма қарап, жұдырығымды түйіп алғанымды көрдім.
Мен отырған орындықтың шетінде егде тартқан бір адам кептерлерді тамақтандырып отыр еді. Ол нанның ұсақтарын аяғының қасына тастап, өзінің дорбасын ақырындап босата бастады, алайда бет-әлпетінен оның бақытты адам екені байқалмады. Бәлкім, ол әрбір кептерге аз да болса тамақ тисін деп алаңдап, өзінің қазір істеп отырған ісіне беріліп кеткен шығар. Мүмкін, ол өзінің өмірі мен айналасындағы кептерлермен өткізу үшін берілген қас қағым сәтке риза шығар.
Кенеттен, Кобб мырзаның маған Лондон кітапханасына баруға кеңес бергені есіме түсіп кетті. Біз кезінде бірге барамыз деп жоспарлаған едік, бірақ ол кезде уақыт жетпей қалды. Міне, «Бейкер-стрит» метросының қасында орналасқан «Інжілдік кітапхана», — деп жазылған бір жапырақ қағазды әмияныма мұқият салып қойған едім.
Жиырма минут өтпей-ақ, мен сол жерге келіп жеттім. Кітапханашы маған ескі кітаптарды табуға көмектесті, бұл кітаптар Кобб мырзаның айтуы бойынша, кітап сататын дүкендердің сөрелерінен әлдеқашан жоғалып кеткен. Өзіне тапсырылған аманатты орындаған адамдай, мен оларды оқуға кірістім. Сағат та тық-тық етіп, ақырын өзінің жылжуын жалғастыруда.
Мен кітаптарды әрірек қойып, орындықтың арқасына шалқайған кезімде, сағат кешкі алты жарым болған еді. Төбеге қарап, мен көзімді сүрттім де, өзімнен-өзім:
— Бұл — шындық, — дедім.
Содан кейін тағы да қайталадым:
— Бұл — шындық.
Соңында, үшінші рет, қаттырақ дауыстап:
— Шындық, — дедім.
Бұл жолы кітапханашының шыдамы таусылып, мені жұлып жейтін адамдай басымнан аяғыма дейін қарап шықты. Мен жаңа ғана әрірек итеріп қойған кітаптарымның біріне қолымды создым, алайда кітаптың бетіндегі сөздер менің көз алдымда далиып жатты. Сол сәтте менің көз алдыма біржолата тоқтар алдында, будақтатып соңғы түтінін шығарып, жолаушылардың пойызға шығатын алаңына жақындап келе жатқан пойыз елестеді. Мен не дерімді және қай жерде отырғанымды білмедім. Мен тек соңғы бекетке жеткенімді ғана білемін.
Бірнеше минут өткен соң, кітапхананың баспалдағымен төмен түсіп, сыртқа қарай бет алдым. Лондон көшелерінде ымырт қоюлана түсті. Мен өзіме-өзім сенбей, басымды шайқадым: Кобб мырза, К. С. Льюис, доктор Гринлиф пен қалған барлық басқалары — иә, шындық олардың жағында болды. Киелі кітап мәңгілік шындықтардан тұрады. Мен өлімнен қайта тірілуді теріске шығару үшін және мәсіхшілікті мұқатып әшкерелеу үшін сапарға шықтым, бірақ шындықтар мен деректерден қашып құтылу мүмкін емес болды. Мен құрмет тұтатын Бернард Рассел: — адамдар мәсіхшілікті сезімге беріліп, соның негізінде қабылдайды деп пікір айтқанда — қателескен екен. Маған қатысты айтатын болсақ, менің де мәсіхшілікке қарсы пікірлерім теріске шықты. Қайта мен мәсіхшілік сенімді осы
Маған ашылған шындықтың, — уақыты да, орны да — осы күнге дейін мен үшін жұмбақ болып қала береді. Жоқ, мен Құдайдың алдында тізе бүгіп, қас қағым сәтте мәсіхшіге айналған жоқпын. Иә, расында да менің шындыққа қатысты көзім ашылды, алайда, менің күмәншіл Томадан айырмашылығым, мен әлі де болса қарсыласып, шындықты қабылдауға асықпадым. Тіпті, мен енді — шындықты теріске шығаруға болмайтынын білсем де, оны қабылдамадым. Бұл менің өзімнің ойымның сәтсіздікке ұшырағанын түсініп, қатты ұялып, қобалжығанымнан болса керек?!
Мичиганға қайтар ұзақ жолда осы және көптеген басқа да нәрселер туралы ойландым.
Күзде Келлог колледжінде сабақ басталған кезде, студенттердің көсемі және екінші курстың барлық кештерінің міндетті түрдегі қатысушысы, бұрынғы бейғам Джош Макдауэллдің бейнесін сақтап қалу үшін, маған бар күшімді салуыма тура келді. Бұл семестрдегі менің жазған бірінші курстық жұмысым «Мичиган штаты қарыздарынан қалай құтыла алады?» деп аталды. Менің жұмысым штаттың Жоғарыдағы Жартылай Арал аймағын Висконсин штатына сатуға және Мичиган штатының астанасы Лансингте талапқа сай салық төлетіп, жезөкшелікті ресмилендіруге қатысты билік иелеріне тасталған үндеуден тұратын. Менің жұмысымдағы қоғам дамуының статистика көрсеткіші, жерді сатудан қалған ақшалай қаражаттың кірісі мен жезөкшелікті ресмилендіруден алынған салықтың пайдасы, Мичиганға өзінің қарызынан шығып кетуіне көмектесетінін көрсетті. Бұл жұмыс үшін мұғалім маған ең жоғары бағаны қойды!
Оқыс әрекетім мен даңғойлығыма қарамастан, әрі қарай өмір сүруім қажет еді. Мен өзімнің жүрегімнің екіге бөлінгенін, тіпті екі жүзді адамдай өмір сүріп жүргенімді анық білдім. Достарымның мені көрмей тұрғанына көз жеткізіп алып, мен мәсіхші-студенттермен олардың сенімі туралы әңгіме қозғадым. Мен оларға бірден өзімнің тек жәй ғана қызығушылық танытып жатқанымды білдірдім, алайда, енді бұл тақырып туралы олардың кейбіреулерінен тіпті көбірек білетін болғандықтан, өзімнің сұрақтарыма жиі өзім жауап беріп отырдым! Мүмкіндікті пайдаланып, мен тіпті мәсіхшілік топтың мүшелерімен қауымға да бардым. Бірақ, сонда да мен қауымға барып тәубе етіп, ашық түрде мәсіхшілікті қабылдаудан өзімді тежедім. Мен де олар сияқты сенуді қаладым, бірақ менің ақылым маған мәсіхшіліктен оба ауруынан қашқандай аулақ жүру керек екенін есіме салды. Маған өзімнің балалық шағым мен жасөспірім шағымды жоғалтып алғанымның себебі, Құдайдың менің өміріме араласпағандығынан сияқты болып көрінген еді. Бұл жолы енді, Құдайды өзімнің өміріме араластырып, болашағыма балта шапқым келмеді.
Бірде жұма күні колледждің ауласында мені біреулердің шақырғанын естідім:
— Ей, Джош! — Бұл менің достарым Сэм Коллинз бен Дьюи Лонгворт еді. — Қалың қалай, қария? Сен бүгін сауық кешіне келесің бе? — деп сұрады Сэм.
— Ол неғылған сауық кеші? — деп сұрадым мен.
— Лейк-Хаусте! Сен есіңнен алжасқансың ба? — деді.
— Ол жерге жаңа адамдар келеді, бірінші курстың барлық сұлулары жиналады! — деп қосты көзін сығырайтып Дьюи. — Сондықтан шертіп жүріп таңдауыңа болады!
— Жоқ… мен — бара алмаймын. Менің бүгін сүйіктіммен кездесуім бар.
— Олай болса, бірге келіңдер! — деді Сэм. — Халық неғұрлым көп болса, соғұрлым көңілді болады.
— Ол сүйкімді қыз кім екен? Ол туралы бірінші рет естіп тұрмын! — деп сұрастыруды жалғастырды Дьюи. — Демек, сенің мойныңа да қамыт салған екен ғой?
Мен өзімнің екі досыма қарап:
— Оның есімі Линн, — дедім. Сэм мен Дьюи үндемей, әңгіменің жалғасын күтіп тұрды.
— Жарайды, менің кетуім керек. Сабаққа кешігіп барамын, — деп кете бергенімде,
— Ей, тоқта, қария, сен қайда асығып барасың? Сенің өзіңнің қызыңмен қауымда танысқаның рас па? Соны айтшы. Менің құлағыма сондай қауесеттер жетті, — деп Сэм менің соңымнан ілесті.
— Саған бұны кім айтты? — деп сұрадым.
— Сауысқан құйрығымен әкелді, досым. Жұрттың тағы да не айтып жүргенін білесің бе? — деді.
— Тағы не?
— Ең жақсы қыздар, қауымға баратын қыздар деп айтып жүр.
— Онда менің де қауымға баруым керек! Ол жерде қойылымдар қай күндері болады? — деп қосты Дьюи.
Сэм ашуланып, Дьюиге бұрылып:
— Саған ол кинотеатр емес, қылжақпас! Сен ешқашан қауымға барып көрмеп пе едің? — деді.
— Барғанмын. Бірақ ең соңғы рет қашан барғанымды есіме де түсіре алмаймын? — деп ренішпен жауап берді Дьюи.
Сэм тек басын шайқап:
— Сол қауым қайда екен өзі? — деп сұрап, олар қыр соңымнан қалмай, мені қоршап алды.
— Факторивиллде.
— Факторивилль? — Сэм мен Дьюи тіпті тоқтап қалды, түсінбей аң-таң болып бір-біріне қарап тұрды да:
— Ал, ол қай жерде? — деп сұрады.
— Картадан тауып аласыңдар, — дедім мен айқайлап, сөйтіп бұрылдым да, олардан құтылу үшін жүгірген адамдай тез-тез адымдап жүріп кеттім.
Шын мәнінде, Бэттл-Криктің оңтүстік жағында отыз шақырымдай жерде орналасқан, Атенс шағын қалашығынан келетін ирелең жолды — Факторивилль деп атайтын. Жалпы мен сол жерді қала деп айтқанда, Сэм мен Дьюиді алдаған жоқпын. 1800-шы жылдары осы жерлерде шын мәнінде қандай да бір фабрика болған, оның айналасында фабрика қыстағы, — Факторивилль бой көтерген. Алайда, бұл фабрика әлдеқашан жойылып кеткен, онымен бірге қаланың өзі де жоғалған. Олардан қалғаны бар болғаны — бір көше мен шағын ауылдық қауым ғана.
Факторивиллдегі «Киелі кітаптық қауымның» бағушысының есімі де ерекше: Фэй Логан. Оның жасы шамамен елуден асқан, ол өзінің сыпайылығымен ерекшеленетін. Маған деген қарым-қатынасының жасанды емес, керісінше кәдімгі шынайы қарым-қатынас екені көрініп тұрды.
Оның қауымдағы жиналыстарына қатысу маған шынымен де ұнайтын. Енді мәсіхшілікке қатысты өзімнің қаруланған біліміммен, мен көп кешікпей бағушы Логанның ерекше білгір және жан-жақты білімді кісі екенін түсіндім. Неліктен оның осындай айдалада жатқан, көзге еленбейтін шағын қауымда қызмет етуді ұйғарғаны, мен үшін тіпті қызық болды. Ал менің ешқашан өзімнің ұялшақтығыммен ерекшеленбегенімді есепке алатын болсақ, бір күні қызмет аяқталған кезде, мен бұл туралы одан тікелей сұрауды ұйғардым.
Ол маған бірден жауап бермеді. Қауымдағы адамдар біртіндеп сыртқа шығып, іштегілер едәуір азайып қалған еді, мен әдеттегідей ең соңғы жағында шығып бара жатқан адамдармен бірге кетейін деп тұрған едім. Бағушы Логан бүтіндей ішіне тартып сіңіріп алғысы келген адамдай, залды көзімен бір шолып шықты. Қарапайым терезеден ішке қарай түсіп тұрған күн сәулесі қауымның ішіндегі бұйымдар мен жиһаздарын тартымды етіп көрсетіп тұрды. «Білесің бе, Джош, осы үлкен дүниеде қайда барсаң да, барлық жерде кішкентай істерді жасайтын… кейде тіпті бүкіл әлемді өзгертетін қарапайым, ешкім елемейтін адамдарды кездестіресің», — деді ол жылы жүзбен. Ол қауым ғимаратының есігін жапты, сөйтіп біз екеуміз бірге баспалдақпен төменге түстік. Осы сәтте мен әрқашан өзімнің әкемнен қалаған және ие болсам деп үміттенген жақындықты, бағушы Логанмен сөйлескенде сезіндім. Бұған қоса, менің не үшін Факторивиллдегі «Киелі кітаптық» қауымға бара бастағанымның тағы да бір себебі болды.
Алғаш рет мен Линн есімді қызды Келлог колледжіндегі бірнеше мәсіхші жігіттерiммен бірге кезекті жиналысқа келген кезде көрдім. Ол қатар тұрған орындықтардың ең шетінде отырған еді. Мен ол қызды көрген бойдың өзінде-ақ, оған көңіл аударып, оның отырған орындығына жақын жердегі орындыққа барып отырдым. Ол ерте ме, кеш пе, әйтеуір басын бір бұрып қарап, мені көретінін білдім. Ал ол мені байқап, маған жүзін бұрған сәтте, мен оның көзіне бірден өзімнің керемет көзқарасыммен қарап үлгердім. Бұлай сүйсіне қараудан тоймайтын, есі кете таңданатын-қиялшыл көзқараспен қарау үшін, мен ванна бөлмесінде айнаның алдында тұрып, көп сағаттар бойына жаттыққан едім. Мен танысуға дайындала бергенімде, кенеттен қыздың қасында отырған егде жастағы ер кісіні байқап қалдым. Ол алға қарай еңкейіп, маған тесіле қарады. Қыздың әкесінің бет-әлпетінен менің орынсыз қылымсуымды байқап қалғаны көрініп тұрды.
Бәрі де солай болып шықты. Бұл Линннің әкесі, мистер Меррик екен, — ол осы қауымның топ басшысы еді. Алайда біз Линн екеуміз кездесе бастаған кезде, оның маған шыдамдылық танытқаны, мені қатты таңқалдырды. Бәлкім, бұған өздерінің кішкентай қарындастарын қатты жақсы көретінін және оны ренжіткен адамға күн көрсетпейтінін меңзеп түсіндіретін, оның екі ағасының менің үстімнен үнемі төніп тұрулары себепші болған шығар.
Енді демалыс күндері мен Мерриктердің үйінде болуды бәрінен де артық көретін болдым. Ол үйге тек Линнмен көрісу үшін ғана емес, ол үйге баруымның тағы бір себебі, Меррик ханым барып тұрған үздік аспазшы болатын. «Студенттер асханасында қалай тамақ дайындайтынын, сіз тіпті көз алдыңызға елестете де алмайсыз», — деп аянышты дауыспен айтатынмын мен, оған екінші рет өзімнің тәрелкемді созып тұрып. Меррик ханым күлімдеп менің тәрелкеме біріншісіне қарағанда көбірек тамақ салып беретін. Меррик мырза мен оның ұлдарының менің арсыздығыма қандай көзқараспен қарап отырғандарын байқамаған адамдай, тезірек тамаққа бас салатынмын. Осындай сәтте Линнің әпкелерінің бірі бір әзілді айтып салатын да, дастарқан басында отырғандардың бәрі күлкіден жарылатын. Бұл ынтымағы жарасқан бір үлкен отбасы болатын. Мен олардың үйіне барсам, өзімді сондай қуанышты сезінетінмін.
Осы жексенбіде Линн қалаға әлі қайтып келмегендіктен, мен таңертеңгілік жиналысқа бармай, колледждегі студент-математик досым Ларри Майнор екеуміз кешкі жиналысқа бардық. Біз жиналысқа кешігіп келдік, сөйтіп кіре беріске жақын жердегі орындыққа жайғасуды ұйғардық. Хабарландыру жасалып, ән айтып болған соң, бағушы Логан уағыз айту үшін, мінбеге шықты. Оның тақырыбы, айқыш ағашқа шегеленген қарақшының, Исадан Өзінің Патша болып қайтып келген кезінде, есіне алуын өтінгені жайлы айтылған Лұқа жазған Ізгі хабардың үзіндісі болды.
«Сондықтан турасын айтайық, — деп сөзін жалғастырды сол кезде бағушы Логан, — Құдайдың құтқаруы — бұл зияттық жаттығу емес. Шын мәнінде Киелі кітапта «Бірақ осы дүние кімдерді «ақымақ» деп санаса, Құдай «данышпан-ақылгөй» делінгендерді ұялту үшін соларды таңдап алды» (Қор. 1-хат 1:27) деп айтылған. — Өзінің сөздерін мақұлдап басын изеп, ол тура маған қарап тұрған сияқты болып көрінді: «Олай болса, біз қалай құтқарыламыз?», — деді де, Киелі кітапты ашып, Римдіктерге арналған хаттың 10-шы тарауындағы 9-шы мен 10-шы аяттарын оқыды: «Өз аузыңмен Исаны Жаратқан Ием деп мойындасаң, жүрегіңде Құдайдың Оны өлімнен қайта тірілткеніне сенсең, онда құтқарыласың. Себебі Мәсіхке жүрегімен сенуі арқылы адам күнәсінен ақталады, Оны аузымен мойындауы арқылы құтқарылады».
Найзағайдың болатынынан алдын ала хабар білдіретін бұлт сияқты, менің маңдайымда тер тамшылары бұрқ ете қалды. «Олай болса, айтыңдаршы маған, достар, — деп сөзін жалғастырды бағушы Логан, — бүгін сендердің орындарың қай жерде? Сіз Исаны Ием деп мойындадыңыз ба? Сіз Оның қайта тірілгеніне сенесіз бе? Егер сіз шынымен сенсеңіз, тәубе етуге дайынсыз ба? Келіңіздер, тәубе ету деген нені білдіретінін толығырақ қарастырайық…»
Бағушы Логанның уағызы тағы да біраз уақыт жалғасты, содан кейін ол адамдарды Мәсіхті өзінің жүрегіне қабылдауға шақырды. Мен өзімнің осы шақыруға жауап беруім керектігін білдім, бірақ орнымнан қозғала алмадым, сөйтіп отырған орныма жабысып қалған адамдай, сол орнымда мелшиіп отыра бердім. Мен бұл шақыруды бұрын да естіген болатынмын, бірақ өзімнің достарымды жоғалтып аламын, зияткерлік жағынан өзімді-өзім өлтіремін деген ескі қорқыныш мені байлап ұстап тұрғандай болды.
Жүрегімнің түкпірінде мен осы шақыруға жауап беруді қаладым. Мен орнымнан тұрып, адамдардың алдына шығып, жазда Еуропада істеуім қажет болған қадамды жасағым келді. Сол жерде мен шындықты таптым, алайда, осы шындықты өз өміріме қабылдаудың орнына, мен әлі де болса асықпадым.
Бағушы Логан Еремия пайғамбардың кітабынан 31:3 аятын келтіріп, тағы да өзінің шақыруын қайталап: «Ежелде Жаратқан Ие бізге аян беріп былай деген еді: «Саған деген сүйіспеншілігім мәңгілік, берік мейіріміммен сені Өзіме баурап келемін». Киелі кітаптан басын көтеріп, ол құшағын жайып: «Киелі Рух: «Кел!» деп шақырып тұр. Ол сені, қандай болсаң, сол күйіңде кел деп шақырады. Исаға кел! Қазір кел!», — деді.
Күтпеген жерден менің басыма: егер Иса айқыш ағашта құрбан болған күні, мен жер бетіндегі жалғыз адам болсам да, Ол бәрібір мен үшін құрбан болатын еді. Ол бәрібір маған қол ұшын созып, мен үшін өмірін аямаған болар еді. Бірақ неліктен? Құдай неліктен бұлай істеді? Менің Оған не қажетім бар? Менің тұла бойым күнәға толы және күнәлі өмір сүріп жатырмын, Ол не үшін маған осыншалықты Өзінің сүйіспеншілігін төкті екен?
Менің толғанысымды сезіп, Ларри маған бұрылып қарап: «Қаласаң, мехраптың қасына екеуміз бірге барайық?» — деді. Оның ұсынысы менің алға шығуыма түрткі болды. Осы түрткі маған қажет-ақ еді. Мен орнымнан асығыс тұрып, алға қарай бет алдым. Мен өзімнің бағушы Логанның алдында тұрған кезімдегі, оның маған қараған көзқарасын ешқашан ұмыта алмаймын. Ол менің алақанымды өзінің алақанына қойып, маған ешқандай шарт қоймай, мені қабылдады. Мен өзімді ақыр соңында үйіне қайта оралған адасқан ұл сияқты сезіндім. Біз бірге мінәжат еттік, ал содан кейін бірнеше сағат бойына мәсіхші болу нені білдіретіні туралы сұхбаттастық. Осы сұхбат дана әрi шынайы сенуші кісімен ұзаққа созылған және рақымға толы шәкірттіктің бастамасы болды.
Қауымнан сыртқа шыққанымда қас қарайып қалған екен, мен аздап кешкі салқын ауа жұтып, демалу үшін өзімнің көлігімнің қасына келіп тұрдым. Сол сәтте мен өзімді, шөл далада бір тамшы суға зар болып өлгелі жатып, ақыр соңында шөлімді қандыратын әрі керемет қуанышқа кенелтетін алқапқа жол тапқан жолаушы адамдай сезіндім. Мен осы үшін не айту керек екенін немесе кімге алғыс айту керек екенін білмедім. Менің осы суды қайта-қайта іше бергім келді. Жып-жылы ащы көз жасы менің бетімнен домалап ағып жатыр, ал мен қуаныштан айға қарап күлімдеп тұрмын. Құдайдан өзімнің тастай болып қасарысқан жүрегім үшін кешірім сұрадым, сонымен қатар қандай да бір ақылға сыймайтын құпия жолмен Оның менің қасымда екенін және Оның маған деген сүйіспеншілігі мен кешірімін сезіндім.
Менің өмірім біржолата өзгерді, енді осы бір таңғажайып сәт мәңгілікке ұласса екен деп тіледім.
Сол жылы қыс өте суық болып әрі ұзаққа созылды, бірақ Мәсіхпен байланыстағы менің жаңа өмірімнің жалыны менің жүрегімде жалындап жануын әрі қарай жалғастырды. Оқуым болса өз кезегімен жүріп жатты, ал Логан бағушы маған мәсіхшілік сенімнің негізін үйретуді жалғастырды. Біз кешірім тақырыбына келгенде, мені шегі мен шеті жоқ үлкен жұмыстың күтіп тұрғаны белгілі болды.
Кейінге қалдыруды жөн көрмей, мен қаланың орталығындағы Ритц кафесінде әкеммен кездесу үшін, жаңа жылдан кейін дереу Бэттл-Крикке барып қайттым. Әкем менен бұрын келіп, сол жерде терезенің қасында кофе ішіп отыр екен. Ол мені бірінші көрді деп ойлаймын, өйткені мен оны байқаған кезде, ол бірден бетін бұрып әкетті. Бұл кездесуді белгілеу менің ниетім болған еді, солай болғанына қарамай, мен енді мұныма өкіне бастадым.
Алайда, мен бәрібір кафеге кірдім де, әкем мен оның жаңа құрбысы Гейл отырған үстелдің қасына жақын келіп, оларға қарама-қарсы отырдым. Әкем Гейлге: «Бұл менің ұлым, Джош», — деп таныстырды. Ол жасқаншақтанып басын изеді де, маған ақырын ғана қолын созды. Оның осы әрекетінен әкем оған мен туралы көп нәрселер айтқан болса керек деп ойладым.
— Қандай тапсырыс бересіз? — деп сұрады даяшы қыз, ойда жоқта төбеден түскендей.
— Кофе әкеліп беріңізші, — деп жауап бердім мен.
Әкем қолымен ымдап:
— Өзіңе тамаққа тапсырыс берсеңші. Мен сені қонақ етіп күтейін, — деді.
Бірақ мен оның ұсынысын қабыл алмағанымды білдіріп, басымды шайқап:
Маған керегі кофенің өзі ғана, — дедім.
Бұдан кейін бір шама уақыт бойына біз әкем екеуміз бір-бірімізге кезек-кезек қараумен болдық. Нақтырақ айтқанда, білдірмей бір-бірімізге ұрланып қарап, ал содан кейін назарымызды тез басқа жаққа бұрып әкетіп отырдық. Мардымсыз, мағынасыз әңгіме бізді шексіз ажыратып тұрған түпсіз тұңғиықты одан да айқын ашып көрсетті. Кенеттен мен:
— Әке, — деп сөзді бастап едім. — Әкемнің жүдеу денесі, тепкіні күтіп отырған ит сияқты, ширай түсті. — Әке, — деп қайталадым мен, қажетті сөздерді өзімнің аузымнан әрең дегенде шығаруға тырысып. Ақыр соңында, өзімнің мойнымдағы ауыр жүкті тастағандай болып: — Әке, мен сені жақсы көремін, — дедім.
Осы сөзді айтқаннан кейін, менің сөздерімді естіп әкем таңқалды ма, әлде бұл сөздерді айтқан мен таңқалдым ба, біздің қайсымыздың көбірек таңқалғанымызды, мен тіпті де білмеймін. Менің жүрегімде өз әкемді кешіруге немесе оны сүюге деген ниетім мүлдем жоқ еді. Анамның қайтыс болуы мен біздің отбасымыздың құлдырауы, соның кесірінен екеніне менің ешбір күмәнім жоқ болатын. Көптеген жылдар бойына мен ұйықтар алдында, өзімнің қиялымда қалай болғанда оны өлтіріп, полицияның қолына түсіп қалмауға болатынын көз алдыма елестетіп өмір сүрдім. Тіпті, Құдайға бет бұрған болсам да, менің жүрегімде оны әрі қарай да жек көре беруімді жалғастырамын деген шешім болды.
Адам төзгісіз үнсіздік орнады. Мен, кофе құйылған кесенің түбінен бір нәрсені көріп отырғандай және болашақтың бізге не дайындап қойғанын білуге тырысқан адамдай, кеседен көзімді алмай қарап отырдым. Ақыры, әкем қырылдаған дауысымен екеумізге де ыңғайсыз болып тұрған үнсіздікті бұзып:
— Сен, мен сияқты әкені қалай жақсы көресің? — деп сұрады.
Менің оған жауап бергім келмеді. Иә, сол сәтте жауап бергім келмеді. Алайда, бағушы Логан бекерге менімен уақыт өткізбеген екен, мен әкеме жәй ғана:
— Енді мен мәсіхшімін, — дедім.
Осыны айттым да, мен басқа жаққа қарадым, ол да солай істеді. Маған қазір оның не ойлап отырғанын белгісіз еді. Тіпті, осы сәтте де мен өзінің отбасының ойранын шығарған осы адамды әрі қарай да жек көруге маған рұқсат етуін сұрап, іштей Құдайға мінәжат еттім. Алайда, мінәжатым Құдайға бармай жатты. Ал, жек көрушілік сезімі ғайып болуды жалғастырды. Оның өзі сүйіп, қорғауы қажет болған адамдарға қаншама азап бергені туралы айтатын сөздер, менің тілімнің ұшында тұрды. Алайда, мен ауызымды ашсам болды, менің ауызымнан қайтадан: «Әке, мен сені жақсы көремін» — деген сөздер шығатынын түсіндім.
Дәл осы сәтте мен мәсіхшіліктің ойдан шығарылмағанын, мәсіхшілік — бұл еріккеннің ермегі емес екендігін түсіндім және осы жерге айтамын деп ниет етіп келген сөздерді айттым. Әрі қарай не істерімді білмедім, орнымнан тұрып, бір ауыз сөз айтпай кете бардым.
Бағушы Логан менің әкеммен кездесуімнің қалай өткені туралы әңгімемді зейін қойып тыңдады. Расын айтсам, мен сол кездесуге қатысты онша жақсы пікірде болмадым.
— Құдайдың өсиеттеріне мойынсұну — бұл сезім емес, керісінше бұл — іс-әрекет, — деді бағушы Логан.
— Біз мойынсұнуға шақырылғанбыз, ал нәтижеге Құдайдың Өзі жеткізеді, — деп қостым мен.
— Дәл солай, — деп жауап берді бағушы күлімдеп, — және бұл менің ойымша, бізді сенің өміріңде жүрегіңе ауыр жара салған, тағы да бір тұлғаға әкеледі, — деді.
Мен осыдан бір секунд бұрын Құдайға мойынсұну туралы нық сеніммен мәлімдеген пікірім үшін қатты өкіндім. Бағушы Логан меңзеп тұрған сол кісінің ауызынан шыққан сасық иісі осы жердің ауасында сезіліп тұрғандай болды. Орнымнан қарғып тұрып, мен Логан бағушының бөлмесіндегі еденнің үстінде адымдап ары-бері жүре бастадым.
— Тіпті өтінбеңіз де! Сіз қалжыңдап тұрған шығарсыз? — дедім мен соңында.
— Мен шынымен айтып тұрмын, Джош, — деді бағушы Логан.
— Жоқ, бұл мүмкін емес, — деп мен ашуланып кеттім.
— Құдайға мүмкін емес нәрсе жоқ, Оның қолынан бәрі де келеді, — деді ол.
Бағушы Логан мені арқа жағымнан итеріп жатқандай, мен оған бұрылып қарадым да:
— Осыншама жыл бойына оның маған не істегенін сіз білмейсіз бе?! Мүмкін, тек маған ғана емес, басқа балалар мен жасөспірімдерге де зұлымдық жасаған шығар? Сіз маған сондай адамды кешіруің керек деп қалай айтасыз? Ол тозақта жансын! Мен оны сол жаққа өзім-ақ аттандырамын! — дедім.
Бағушы Логан камин пештегі біркелкі жанып тұрған отқа қарап тұрып, маған:
— Сенің кешірімің оның істеген ісін ақтамайды, Джош. Алайда, кешірім үдерісті қозғалысқа келтіреді, осылайша сен өзіңді өткен өміріңнен қалған бұғаулардан азат етесің. Кешірім саған өз өміріңде әрі қарай жылжуыңа, сонымен қатар адасқан жанның тәубе етуіне мүмкіндік береді, — деді.
Енді отқа қарау кезегі маған келіп, мен оған:
— Егер мәсіхшілік деген осындай болса, маған оның қажеті жоқ, жетер енді. Мінсіз, кемелді дүниеде кешірудің — дұрыс іс екенін мен түсінемін. Алайда, сіз менен тым көп нәрсені сұрап жатырсыз. Мен Уэйн Бейлиді кешіре алмаймын, — дедім ашуланып.
— Мен сенен Уэйн Бейлиді кешіруіңді сұрап жатқан жоқпын, Джош, — дей беріп еді, мен ол кісіге:
— Алайда, Құдай осыны қалайды ғой? — деп салған жерден ойланбай айтып салдым. —
Бағушы Логан бір сәтке үндемей қалды, ал мен одан көзімді алмай қарап тұрдым. Ол сондай мейірімді кісі болатын, алайда көп жыл бойына осылай өткен менің өмірімнің ағысын өзгертуге оның да күші жетпейді. Енді бұл туралы ойлау тым кеш.
— Мені ешкімнің түсінгісі келмейді. Ешкімнің, — деп мен оған емес, өзіме-өзім айтып жатқандай болдым.
Бағушы Логан маған бір нәрсе айтқысы келген адамдай қарап тұрды да, кейін қолын созып Киелі кітапты алды. Кішкене жөтеліп алып, ол Лұқа жазған Ізгі хабарды (23:33, 34) оқи бастады: «Олар «Маңдайтөбе» деген жерге жеткен соң, Исаны айқыш ағашқа керіп шегелеп іліп, көтеріп қойды. Сондай-ақ, сол екі қылмыскерді де, біреуін Исаның оң жағына, екіншісін Оның сол жағына айқыш ағаштарға керіп шегелеп іліп, көтеріп қойды. Сонда Иса көктегі Әкесіне сиынып: «Әке, оларды кешіре гөр! Олар не істеп жатқандарын түсінбейді», — деді».
Мен оның оқып жатқан сөзін бөліп жіберіп:
— Уэйн Бейли өзінің не істеп жатқанын жақсы түсінді, — дедім.
— Иса да Өзінің не істеп жатқанын түсінді, — деп жауап берді бағушы Логан.
Бұл бірден бола қойған жоқ, — маған тағы да бірнеше ай қажет еді және бағушы Логанмен бірнеше рет сенімді сұхбаттар өткізу керек болды. Алғашында мен тіпті Уэйн Бейлидің қайда тұратынын біле алмай, онымен кездеспейтін шығармын деп үміттенгенім әлі де есімде. Алайда, оның мекен-жайы тез арада табылып, мен оған телефон шалдым. Сұхбатымыз ұзаққа созылған жоқ. Мен оған өзінің үйінде мені күтуі керектігін айттым.
Ол осы жерде, Мичиганда, Джексон қалашығының алыс түкпіріндегі махаллада тұрады екен. Мен ескі түтесі шыққан есікке жақын келіп, тақылдаттым, ол есікті ашты, мен ішке кірдім. Иә, өзінің үйінен гөрі, ол біздің үйді әлдеқайда жақсы қараған екен: әдемі шәйнектер де, тоты құстар да жоқ. Мен самайы ағарған, бүкірейіп мазасызданып тұрған кісіге қарап, алғы сөзсіз әңгімемді бастадым:
— Уэйн, сенің маған істеген ісің — жиіркенішті. Иә, өте жиіркенішті! Алайда, мен енді Иса Мәсіхті Құтқарушым және Ием ретінде білдім. Мен бұл жерге… саған… саған…
Менің әбден дайындалып жаттыққан сөздерім кенеттен ғайып болды. Мен Құдайдан маған күш беруін сұрап сиындым, — қазір айтатын сөздерімнің бәрі ақыл-ойымнан емес, жүрегімнен шығуы керектігін түсіндім.
Мен терең күрсініп алдым да, сөзімді жалғастырып:
— Уэйн, біз бәріміз де күнәкармыз және біздің бірде-біреуіміз Құдайдың кемелдік өлшемдеріне лайықты емеспіз. Біз бәріміз де құтқарылуға мұқтажбыз, сондықтан… бір сөзбен айтқанда, мен сенің естуің қажет болған сөздерді айту үшін, осы жерге келдім, — дедім.
Ол кірпік қақпай өзінің түссіз көздерімен маған қадала қарап тұра берді.
Қандай да бір сәтке бұның бәрінің өтірік екеніне өзімнің сенгім келді. Алайда, бұл шындық еді, оған қоса мен оны бар дауысыммен айтуым қажет болатын. Мен оған:
— Мәсіх сен үшін де, мен үшін де құрбан болды. Мен сені кешіремін, Уэйн, — дедім де, бұрылып, есік жаққа қарай бет алдым, бірақ соңғы рет бұрылып оған қарадым да: — Тағы да бір нәрсе, Уэйн. Егер күтпеген жерден, мен сенің кішкентай балаға қол тигізгеніңді еститін болсам… қара да тұр — өмірге келгеніңе өкінетін боласың! — дедім.
Көлік тұрағына келіп, өзімнің көлігіме мініп, оны оталдырып жатып:
Бэттл-Крикке қайтар жолды мен бір сағатта жүріп өттім. Бүкіл жол бойына жаңбыр жауып тұрды.
Бірде мен әдеттегідей аптаның ортасында оған кезекті сабаққа келген кезде, бағушы Логан маған:
— Джош, мен жақында мына нәрсе туралы ойладым… — деді.
— Шынымен солай ма? Маған сіз үнемі бір нәрсе туралы ойлап жүретін адам сияқты болып көрінесіз, — деп тапқырлықпен жауап бердім.
Бағушы Логан күлімдеп, үстелдің басынан тұрып:
— Серуендеп қайтсақ қалай болады? Күн де тамаша болып тұр, — деп өз ұсынысын айтты.
Көктемнің соңғы жағы болатын, ал Мичиганда әрдайым жылдың осы мезгілінде айналадағы жап-жасыл ағаштар мен құлпырған жабайы гүлдердің әр түрлі түстері бүкіл жер бетіне керемет рең беріп тұрады.
— Жылдың осы мезгілінде мен Мартин Лютердің сөздерін еріксіз есіме алдым, — деп әңгімесін бастады бағушы Логан, оның үйінің қасынан басталатын, орманның соқпақ жолымен келе жатқанда. — Ол Құдай Ізгі хабарды тек Киелі кітаптың беттеріне ғана емес, сонымен қатар ағаштарға, гүлдерге, бұлттарға және жұлдыздарға да жазады деп айтқан, — деді.
Мен жауап ретінде үнсіз басымды изедім. Ол менімен мүлдем басқа нәрсе туралы сөйлескісі келіп тұрғаны, айдан-анық еді. Алайда, мен бағушыны асықтырмадым және өзімнің сұрақтарыммен де оны мазалағым келмеді.
— Сен Уитон колледжі туралы естіп пе едің? — деп сөзін жалғастырды ол.
— Жоқ, — деп жауап бердім мен. — Ол қай жерде?
— Чикагоға жақын жерде. Ол колледжде бір кездері Билли Грэм оқыған.
— Билли Грэм?
— Иә-иә, Билли Грэм. Бұл мәсіхшілік гуманитарлық колледждерінің ішіндегі ең жақсысы. Сен сол жаққа ауысып, оқуыңды сол колледжде аяқтасаң жақсы болар еді деп ойлаймын.
— Не үшін?
— Өйткені сен келесі қадамды жасауға дайынсың, Джош. Мен сені қолымнан келгенше жетеледім.
Мен мүлдем күтпеген сөздерді естіп, тіпті тоқтап қалдым да:
— Бағушы Логан, маған сіз сияқты осыншама уақыт және көңіл бөлетін, колледж немесе колледждегі мұғалім табылады деп, тіпті көз алдыма да елестете алмаймын.
— Тіпті егер солай болса да, Джош, бәрібір менің білімім мен тәжірибем шектеулі, — деп жауап берді ол, соқпақ жолмен адымдап жүруін тоқтатпай. Одан бір елі де артта қалып қоймау үшін, маған аяғымды шапшаңырақ басуыма тура келді. — Уитон — бұл саған болмашы, ұсақ-түйек білім ордасы емес екені түсінікті. Ол жерде оқуға бар күшіңді салуға тура келеді, алайда…
Ол бұрылып, әдеттегідей жігерлендіретін күлкісімен күлімдеп маған қарады да:
— Сен бұған дайынсың деп ойлаймын.
— Бұл колледждегі оқу, заңгер мамандығына жақсырақ дайындалуға көмектеседі деп ойлайсыз ба?
— Сен өзің үшін қандай жолды таңдасаң да, Уитон саған жоғары лауазымда қалуға көмектеседі. Мен сол жерде бір кісілерді білемін, сондықтан сен колледжге менің саған беретін ең жақсы кепілдемеммен барасың. Егер қаласаң мен оларға телефон шаламын, содан кейін бұдан не шығатынын көреміз.
— Иә, мырза, сіздің кепілдемеңіздің маған өте қатты көмектесетініне ешбір күмәнім жоқ.
Мен әдемі күннің тәтті хош иісін ішіме тартып демалдым, менің төбемдегі көк аспанда қалықтап көтерілген ақ мамық бұлттардан, айналамдағы жап-жасыл ағаштар мен әдемі гүлдерден Құдайдың Ізгі хабарын көріп сүйсіндім де, іштей:
Мені ресми түрде Уитон колледжінің үшінші курсына ауыстырды, сөйтіп колледждің жүз жылдық мерейтойына тұспа-тұс келген 1960 жылдың күзінде мен сабаққа кірістім. Менің оқу бағдарламама экономика, тарих, мемлекет пен құқық, ағылшын тілі және Құдайдың Сөзін талқылау кіретін. Енді колледждегі сабақ пен қатар жарты күндік жұмыс, менің бүкіл уақытымды алатын болды. Мен Мичиганға телефон шалып, Линнмен әңгімелесу үшін әрең дегенде уақыт бөлетінмін. Бірақ бәрібір мен бақытты едім және өзімнің болашағыма үлкен үмітпен қарадым.
1961 жылы қаңтар айында Джон Ф. Кеннеди Құрама Штаттардың отыз бесінші президенті ретінде ант қабылдады. Өзінің ұлықтау рәсіміндегі жолдауында ол дүние жүзіндегі халықтарды «адамның ортақ жаулары болған: зорлық-зомбылықпен, кедейлікпен, ауру-сырқатпен және соғыстың өзімен»[13] күресуге шақырды. Иә, бұл бір керемет ізгі сезімдер болды, бұл жолдауды мен толығымен мақұлдадым, бірақ дүние жүзіне Иса Мәсіхтің Ізгі хабарын уағыздамай, мұндай мақсатқа жету мүмкін емес екенін, мен жақсы түсінетінмін.
Менің оқуға деген ынтам әлсіреген жоқ, қайта бұрынғыдан да бетер заңгер болуға деген шешімге толы болды. Уитондегі сабақтар маған грамматика мен тіл мәдениетін біртіндеп анық және мәнерлі етуге көмектесіп, менің бойымда зерттеу дағдылары мен өзімнің ойымды қағазға түсіре білу шеберлігін қалыптастырды. Маған екі кәсіпкер-мәсіхші келіп, ұсыныс жасады — олардың әрқайсысы колледжді бітірген соң, заңгерлік мектептегі менің оқуымды төлеуге ұсыныс жасады!
Ұзаққа созылған қыс баяу әрі еріксіз болса да, біртіндеп көктем мезгіліне орын бере бастады. Енді маған Құдай да, өмірдің өзі де менің жағымда сияқты болып көрінді.
Дәл осы уақытта адамның ойына кіріп шықпайтын бір жағдай орын алды.
Темір жол өткелінде, көліктің ішінде радио тыңдап отыр едім, кенеттен бір жүк көлігі келіп мен отырған көлікті қатты күшпен соққаны соншалық, көлігім аударылып, рельстің үстіне ұшып түсті. Пойыздың машинисті не болғанын көрмегеніне күмәнім жоқ, тіпті көрген жағдайдың өзінде де, оның бұл жағдайға орай тиісінше әрекет етуге шамасы да келмес еді.
Менің көлігім жүйткіп келе жатқан пойыздан алақандай ғана ара қашықтықта тоқтап қалды. Тағы да бір-екі сантиметр болғанда — бәрі де бітер еді, өмірмен қоштасатын едім. Кейінірек анықталғандай, мені соққан пикаптың жүргізушісі мас болған екен.
Қатты соққының мені арт жаққа лақтырып жібергені соншалық, көліктің еденіне бекітілген жүргізушінің орындығының болат шыбықтары жиырма сантиметрге дейін майысып қалған. Бізді сол сәтте-ақ осы оқиғаның көптеген куәгерлері қоршап алды, ал оқиға болған жерге жетіп келген полиция түсініктемені алып болған соң, менің бақытсыз жағдайға тап болғаныма жаны ашыған бір бейтаныс кісі, өзінің көлігімен мені жатақханаға апарып салды.
Мен оның көлігінен түсіп жатқан кезде, ол тіпті менен: «Бәрі жақсы екеніне сенімдімісің бе?» — деп қайтадан сұрады. Сол сәтте менің жарақатым жәй ғана терісі жырылған жара сияқты болып көрінді, алайда келесі күні мен есімнен танып қалып, жедел жәрдем мені ауруханаға жеткізіп салыпты. Менің алған жарақатым едәуір ауыр болып шықты: менің көлігімнің орындығының бас қоятын тіреуіші жоқ болғандықтан, басым қатты күшпен орындықтың арт жағына қарай тартылып кетіп, мойыным мен арқамның жоғарғы бөлігіндегі байлаулары үзіліпті.
Ауру адам төзгісіз болды.
Төрт күн бойына менің өмірімді сақтап қалу үшін үздіксіз жүргізілген терапевтік емдеуден кейін, мен ауруханада тағы да он күн жаттым. Бір күні таңертең дәрігер маған ауруханадан шығатынымды және қалған ем-домды үй жағдайында жалғастырып сауығуым үшін мені үйге апарып салатыны жайында хабарлап:
— Бұл емдеу үдерісі ұзаққа созылатын сияқты, сондықтан да сіздің үйде болғаныңыз дұрыс болады, — деді.
Бір қарағанда бұл әбден ақылға қонымды сияқты болып көрінді, алайда егер дәрігер менің үйімдегі жағдайдың қандай екенін білсе, оның мені үйге қайтаруы екіталай болар еді. Дәрігер өзінің ұсынысының мені қобалжытқанын сезген болса керек, ол маған:
— Сізге тиісті түрде күтім жасау үшін, әкеңіз күтуші жалдауға уәде берді, — деді.
— Сіз менің әкеммен сөйлестіңіз бе? — деп сұрадым.
— Иә, біз бәрін сөйлесіп, келісіп алдық, — деді ол.
— Менің басыма түскен жағдайдан кейін, әкемді ешкім таба алмайды деп ойлаған едім.
Дәрігер менің кереуетімнің қасына келіп отырды да маған қарап:
— Біз онымен бірнеше күн бұрын хабарластық, — деді.
Мен бір күрсініп алдым да:
— Айтыңызшы, менің үйде қанша уақыт болуым қажет? — деп сұрадым.
— Үш апта, бәлкім, төрт апта деп ойлаймын. Жағдайыңның қалай болатынына қарап көреміз, — деп жауап берді дәрігер.
— Ал, менің сабағым қалай болады? Жақында менің емтиханым басталады ғой.
— Менің білуімше, бұл туралы сіздің колледждің әкімшілігі қамын ойластырып қойған сияқты. Қазір сізге тезірек сауығып кету туралы көбірек ойлану керек. Алайда ол үшін сізге төсектен тұрмай, толық тыныштық жағдайында жату қажет болады.
Алайда мені бұған сендіру оңай болмады. Мен дәрігерге:
— Ал, мен үйге қалай жетіп аламын? — деп сұрақ қойдым.
— Жедел жәрдем көлігі сізді жеткізіп салады.
— Сонау Юнион-ситиге дейін бе? Дәрігер, бұл екі жүз километрден де көп қой!
— Түстен кейін жолға шығасыз. Сізді жол бойына селкілдетпеу үшін, сізді зембілге жатқызып, мықтап байлап қояды. — Дәрігер менің иығымнан қақты, ал мен менің мойыным ауырғанша денемді тырыстырдым.
— Сенің жағдайыңды жете бағаламады деп ойлама, балам, — деп қосты дәрігер, — алайда сен тырысып көр… тіпті бұны қалай атауды да білмеймін… бұны жоспардан тыс демалыс деп көз алдыңа елестетіп көр. Қалай, саған осылай айтқан ұнайды ма?
— Жақсысы, мен бұл туралы мүлдем ойламай-ақ қояйын.
Дәрігер менің соңғы айтқан сөзімді естісе де, оны елемеді. Оның басқа да науқастарға барып, олардың жағдайларын білуі керек болғандықтан есікке қарай беттеді. Мен төбеге тесіле қарап жаттым. Қояншық ауруы бар адамның шамалы уақыттан соң ұстамасы ұстайтынын алдын ала сезетіні сияқты, мен де үйге қайту мен үшін нені білдіретінін жақсы түсінетін едім. Алайда, оның алдын алуға менің мұршам келмеді. Менің басымнан өткен өмірімдегі жан түршігерлік оқиғалар бірінен соң бірі есіме түсіп, көз алдымнан өтіп жатты. Мен анамның көз жасын көріп, оны ұрып-соғып жатқан әкеме қарсыласқан анамның әлсіз даусын естідім. Мен бұрынғыдай әкемді буындырып жатқанымды сезіндім және оның басын унитазға батырғаным, су ағызатын бактан құйылып жатқан судың дауысы, менің қолымнан әкемді ажыратып алып жатқан полицияның қарулы қолы, сонымен қатар әкемнің қан аралас суды түкіріп жатқаны есіме түсті.
Мен мінәжат етуге тырыстым. Бақытыма орай, енді мен Исаның тірі және Оның мені еститінін білемін. Ең болмағанда, Онымен сөйлескенде менің жүрегімде күйініш пен қобалжу болмайды. Ол менің Досым және Жұбатушым болды. Мен бірте-бірте жұбаныш алдым да, болып жатқан жағдайлардың бәріне басқаша көзқараспен қарауға тырыстым.
Бәрінен де бұрын мен өзіме, біз әкеміз екеуміз тіл табысатын ортақ бір нәрсе таптық деп ескерттім. Менің жүрегімде оған деген жек көрушілік сезімі болмады, қайта өткен өмірімнің кейбір жағдайларында оған көрсеткен зәбірім үшін тіпті, ар-ұжданымның қиналғанын сезіндім. Солай болса да бұл маған оңайлықпен келмеген татулықтың нышаны еді. Менің үйге барғым келмеді. Менің үйім — бұл мен баруды қалайтын, жер бетіндегі ең соңғы орын болатын.
Дәрігер түскі ас ішетін уақыттың болғанын ескертті, бірақ менің ешнәрсеге тәбетім болмады. Студенттер жатақханасындағы менің бөлмедегі көршім Дик Пёрнел аурухананың қасынан өтіп бара жатып, менің халімді білу үшін келіп еді, мен оған енді толық сауыққанша, біраз уақыт үйде болатынымды айттым, ол маған:
— Сенің жолың болғыш екен! — деді.
— Сен не деп тұрсың, қайдағы жолы болғыш? — деп мен жақтырмай қалдым.
— Солай болмағанда ше: үйдің тамағы, өзіңнің кереуетің, ескі достар…
— Иә, егер осы жағынан қарайтын болсақ, — онда, әрине менің жолым болды.
Үйдегі менің жағдайымның шын мәнінде қандай екенін, Диктің де Уитондағы менің достарымның да білгенін, мен мүлдем қаламадым. Дәл осы сәтте зембілдерін көтеріп, жедел жәрдемнің екі санитары палатаға кіріп келді. Олар қара униформа киіп алған, мүмкін олардың үстіндегі киімдері қара түсті болғандықтан, олардың бет-әлпеті маған боп-боз болып көрінген болса керек — сондықтан олар күтпеген жерден кіріп келгенде, мен тіпті селк ете қалдым. Олардың біреуі ұзын бойлы, екіншісі аласа бойлы екен, бірақ олардың екеуінің де бет-әлпеті маған қайғылы болып көрінді. Мен оларға:
— Ей, жігіттер сендер жерлеу компаниясынан келген жоқсыңдар ма? Мені қайда әкетіп бара жатырсыңдар? — деп қалжыңдауға тырыстым.
Сірә, менің қалжыңым санитарларға жақсы әсер қалдырмаған сияқты, тіпті мен оларды әңгімеге де тарта алмадым. Олар үндемей мені зембілге салып, белдікті түймелеп қойды да, мені аурухананың дәлізімен көтеріп ала жөнелді. Дик менімен асығыс қоштасып жатып:
— Жақын арада көрісеміз, Джош! Досым, біз сен үшін мінәжат етеміз! — деп қолын бұлғады.
Менің де оған жауап ретінде қолымды көтергім келді, бірақ мен қолымды да, аяғымды да қозғалта алмайтын едім. Төбедегі шамдар қарама-қарсы бағытта қалықтап, басым айналып, көзім тұманданып кетті, ал сол кезде екі санитар мені жедел жәрдемнің қабылдау бөлмесі арқылы кіре беріске қарай көтеріп өтіп кетті, сол жерде көлік күтіп тұр екен. Бұл қызғылт сары түске боялған жұмсақ жүретін, іші кең «кадиллак» еді.
Ұзын бойлы санитар жедел жәрдем көлігінің ішінде менің қасыма келіп жайғасып:
— Менің атым Гантер, — деп өзін таныстырды.
Мен оның айтарлықтай ентігіп қалғанын байқап:
— Бәрі дұрыс па өзі? — деп сұрадым, оған өзімнің зембілдегі орнымды ұсынып, онымен орнымды ауыстыруға қарсы емес екенім туралы ойланып.
— Соңғы кезде жүрегім сыр беріп жүр, — деді ол ешбір қалжыңсыз.
— Неге бұлай болды? — деп сұрадым мен.
— Менің жүрегім қанды тиісті түрде айдағысы келмей жүр. Дәрігер бұл аурудың тіпті аты бар деп айтқан болатын — қандай да бір дана сөз еді — бірақ мен оны өзімше «Пульсты жоғалту ауруы» деп атаймын.
— Пульс жоғала ма, сонда?
Гантер басын изеді де, алақанын жоғары қарай созып:
— Мына жерде пульс жоқ, — деді ол, сөйтіп аздап аяғын көтерді де — мына жерде де пульс жоқ, — деді.
— Сен сирек кездесетін бағалы туындысың, Гантер. Сен тірі экспонатсың, — деп жауап бердім мен.
Ал Гантер болса, сол бір сарынды дауысымен өзінің ауруларын тізіп шығуды жалғастырып:
— Сол жақтағы көзіммен мүлдем көрмеймін, ал оң көзіммен қандай да бір ақ нүктелердің қалқып жүргенін көремін. Оған қоса басым айналады… естен тану… бас ауруы…
— Осындай бола тұра өзіңнің жұмысыңды меңгеріп жүрсің…
Гантер ернімен бір тістеніп алып:
— Мені үш рет о дүниеге шығарып салды деп санай бер. Ал, мен соның үшеуінде де аман қалып, қайтып келдім, — деді.
— Санитар болып жұмысқа орналасу үшін, бұл ең жақсы кепілдеме деп ойлаймын, — дедім мен, оның көңілін көтеріп.
Гантер қарқылдап күлді. Не де болса, әңгімеміз жаман болған жоқ. Өйткені алдымызда әлі бізді ұзақ жол күтіп тұр еді.
Алайда, мен жолдың көп бөлігін ұйқымен өткізгенге ұқсаймын.
— Біз келіп қалдық. Қазір Юнион-Сити арқылы өтіп барамыз, — деді Гантер.
Жедел жәрдем көлігінің екі жағында да ұзын терезелері бар болатын, мен көзімді сығырайтып, шағын қаланың қандай да бір белгілерін көріп үлгірдім. Міне, ең басты көшеден өтіп барамыз. Бұл үлкен көшеде: «Реджистер Трибьюн» редакциясы, Хенсли дүкені, Уитинг дәріханасы мен Фабиано балмұздақ кафесі, жергілікті фермерлер сүт өткізетін сарымай кәсіпорны, азық-түлік дүкені, және жаман аты шыққан «Даффи» сыраханасы орналасқан.
Сент-Джо-ривердің суына шағылысып, жарқырап тұрған күннің сәулесін сезіндім. Бұдан кейін біз Юнион-Лейк көлін айналып өттік, тағы да бірнеше минут өткен соң, мен біздің ферманың маңынан өтетін жолға шыққанымызды түсіндім. Ферманың өзіне апаратын қара жолға бұрылған кезде әрбір соқпақ, ағын су мен ой-шұңқыр, менімен «амандасуды» сабырсыздықпен күтіп жатқандай болып көрінді. Мен тіпті қазір өзімді сол баяғы, күнге көбірек күйдірініп және құрдастарымның әзілдесіп, менің күнге күйген арқамнан алақанымен қағуға ұмтылған жігітпін деп ойладым.
Қандай да бір сәтке мен біздің үйдің қасындағы өсіп тұрған үлкен ағашты көріп қалдым. Оның икемді солқылдақ бұтақтары, маржандай ұсақ перде сияқты шайқалып тұрды. Ең болмағанда, бір жағымды естелік. Үйдің қасында өсіп тұрған ағаштың, әлі сол баяғы күйінде жайқалып тұрғаны туралы ойдың өзі, кенеттен бір жеңілдік әкелгендей болды.
Жедел жәрдем көлігі тоқтады да, есікке жақындау үшін артқа қарай жүрді. Алайда, мені күтіп алатын ешқандай күтушіні көрмедік.
— Бәрі дұрыс па, Гантер? — деп сұрадым мен одан.
Гантер көтеріп келе жатқан зембілді жерге қойып:
— Маған аздап демалып алу керек сияқты, — деді.
— Сізге не болды? — деп әкемнің оған сөйлеп жатқанын естіп:
— Оның пульсі жоқ, — деп жауап бердім мен Гантердің орнына.
— Не бопты? Мен әлі ешкімді де құлатып алған жоқпын, — деп асығыс сөйледі Гантер, зембілдің тұтқасынан ұстап жатып.
Әкем қонақ бөлмедегі жиһаздардың бәрін шығарып тастап, кереуетті маған да, басқаларға да ыңғайлы болатындай етіп қойыпты. Гантер мен жәдел жәрдемнің жүргізушісі белдіктің түймесін ағытқан кезде, мен бетімді тыжырайттым, олар мені зембілден көтеріп алып, кереуетке жатқызды. Үйдің төбесіне қарап жатып, аулада санитарларға олардың көмектескені үшін алғыс айтып жатқан әкемнің дауысын естідім. Біраз уақыт өтіп жедел жәрдем көлігінің кетіп бара жатқаны естілді, ал содан кейін мен бөлмеде әкемнің үндемей тұрғанын сездім де:
— Ал, күтуші қайда? — деп сұрадым.
— Ол бүгін келе алмады. Ертең келеді, — деп жауап берді әкем.
Мен үндемей қалдым. Әкемнің даусынан, әдеттегіден өзгеше бір нәрсе байқалды. Ол бұрынғыдан басқаша сөйледі. Ол қайтадан сөйлеген кезде, мен қандай өзгешеліктің бар екенін түсіндім — ол мас емес еді.
— Саған бір нәрсе қажет пе? — деп сұрады ол.
— Қазірше ешнәрсе қажет емес, — деп жауап бердім мен.
Мен әкемнің басқан қадамдарын естідім — ол ақырын қонақ бөлменің қасындағы кең бөлмеге шығып, өзінің сүйікті креслосына отыра кетті. Кенеттен, үй ішінде әдеттен тыс, тіпті қорқыныштылау тыныштық орнады. Сосын мен әкемнің тағы да темекі тарту үшін быж еткізіп сіріңке жаққанын естідім. Бөлменің ішінде шыбын ызыңдай бастады. Барлық дыбыстар әдеттен тыс қатты естіліп жатқандай болды. Мен шыбынның әрлі-берлі ұшып жүргенін қарап жатқанымда, кенеттен дәрігердің мені үйге шығарып салып жатқанда: «Бұл жоспардан тыс демалыс деп көз алдыңа елестетіп көр», — деп айтқан сөздері есіме түсіп кетті. Бұның бәрі дұрыс. Бұған қосымша ретінде, жедел жәрдем көлігімен мені ауруханадан алып кетер алдында маған гипноз сеансы да, артық болмас еді.
Арада қанша уақыт өткенін білмеймін, осы аралықта ұйықтап тұрдым ба, жоқ па, оны да айта алмаймын. Кенеттен, бөлмеде менен басқа біреудің отырғанын сездім — ол бір ауыз сөз айтпай, тып-тыныш маған қарап отыр. Бірақ, мен оның кім екенін көру үшін, басымды әлі де көтере алмайтын едім.
— Әке? Бұл сенбісің? — деп сұрадым мен.
Жауап ретінде тек ақырын ғана өксіп жылап жатқан дауысты естідім. Жақсылап қарау үшін мен отыруға тырыстым. Алайда, мойным қатты сыздап ауырып кетті де, мен қайтадан жастыққа жатып қалдым. Бөлмеде кімнің бар екенін көру үшін, тек көзіме күш салуға тура келді. Сосын мен көзімнің қиығымен әкемді көрдім — ол асқазаны ауырып тұрған адамдай, сәл еңкейіп, терезенің қасында тұр екен.
— Әке, сен неге жылап тұрсың? — деп сұрадым мен одан.
Ол жауап бермеді. Жауап берудің орнына ол үндемей, бөлменің ішінде әрлі-берлі жүрді.
Кенеттен әкем менің қасыма келіп, кереуетімнің шетіне отырды. Мен одан:
— Әке, не болып қалды? — деп сұрадым. Мен оны бұрын-соңды ешқашан мұндай күйде көрген емес едім. Оның көзінен аққан жасты көріп, мен шынымен қатты қорқып кеттім.
Ақырында, ол даусы дірілдеп:
Сен қалай… — деді де, сөйлей алмай, тоқтап қалды. Ол кенеттен сөйлеген кезде, неге екені белгісіз, мен қазір ол орнынан тұрып, кетіп қалатын шығар деп ойладым. Бірақ ол сөздерін үзіп-үзіп жалғастырып:
— Мен сияқты әкені… мен сияқты әкені… сен қалай жақсы көре аласың? — деп сұрағанда, мен тілін жұтып қойған адамдай, сөйлей алмай қалдым.
Біраз уақыт ол да маған қарап үндемей отырды, сосын көзінен тоқтаусыз ағып жатқан жасты сүртіп, жүзін терезе жаққа қарай бұрды.
— Сол күні… кафеде… сен маған жақсы көремін деп айттың ғой.
— Иә, әке.
Оның көз жасы қайтадан жаңа күшпен ағып жатты. Ол тағы да сұрақ қойып:
— Бірақ, қалайша? — деді.
Мен тіпті оған не деп жауап берерімді білмедім. Менің басымда әр түрлі ойлар құйындай айналып жатты, алайда айтатын қажетті сөздерді таба алмадым. Ол орнынан тұрды да, қайтадан бөлменің ішінде ары-бері адымдап жүре бастады.
— Әке, әке… — дедім мен ақыры.
Ол жүруін тоқтатты. Мен ашық тұрған терезедегі перделердің шайқалып жатқан дыбысын естідім, сосын әкемнің қайтадан кереуеттің шетіне келіп отырғанын сездім. Көзімді ашқанымда, мен өзімнің көріп тұрғаныма алғашында сене алмадым. Әкемнің басқаларға ашық түрде жылы ықылас пен ілтипат көрсететін әдеті жоқ еді. Ол ешкімге ешқашан ерекше сүйіспеншілік көрсеткен емес, маған тіпті де көрсетпейтін. Алайда, енді ол жүрегіне толып жиналып қалған сезімдерінен толқып тұрғаны соншалық, тап қазір есінен адасып қалатын адамдай болып көрінді.
— Әке, — деп сөзімді қайтадан бастадым, содан соң біраз уақыт үндемей тұрдым да: — Мен өзімнің өмірімді толығымен өзгерткен бір шындық туралы білдім. Құдай адам кейпінде осы дүниеге келді, Оның аты — Иса. Осылай, әке, Иса сенің де Оған келгеніңді және Онымен бірге болғаныңды қалайды, — дедім.
Әкем менен көзін алмай маған қарап тұрды, мен оның таңырқаған көзқарасын сездім. Осындай сәтте басқа адамдардың ойларын оқып білу қабілеті үшін, барымды берген болар едім. Ол қазір не туралы ойлап тұр екен? Осы сәтте уақыт тоқтап қалған сияқты болды. Сосын ол орнынан тұрып, үйден шығып кетті.
Қанша уақыт өткенін білмеймін. Бөлменің іші жып-жылы болатын, шыбын да тоқтамай ызыңдап ұшып жүрді. Арадан шамасы бір сағаттай уақыт өткен болса керек, әкем қайтадан бөлмеге кірді. Ол маған қарай еңкейгенде, оның көзінен аққан жастан әлі де суланып тұрған бет-әлпетін көре алдым.
— Джош, егер Иса сенің өміріңде істеген өзгерісті, менің де өмірімде істей алатын болса, онда менің Ол туралы білгім келеді, — деді.
Енді менің көздерімнен жас ағып:
— Әке, сен Оны өз өміріңе шақыруың керек. Оның алдында өзіңнің жүрегіңді ашып, мінәжат етуің қажет, — дедім.
— Ұлым, мен қалай мінәжат ету керек екенін білмеймін, — деп ағынан ақтарылды.
— Құдайға жәй ғана жүрегіңдегіні айтсаң болғаны, — деп түсіндірдім мен әкеме.
Әкем басын изеді де, қарапайым — «фермердің мінәжатын» айтты: «Құдай, егер Сен — Құдай болсаң, және егер Мәсіх — Сенің Ұлың болса… егер Сен менің өзімнің отбасыма істеген істерімнің бәрін кешіре алсаң…». Оның даусы үзіліп қалды. Алайда, ол өзін-өзі қолға алып, терең күрсініп алды да, жүрегінің түкпірінен шыққан қаншама азап көрген адамның сөздерін айтып мінәжат етуін жалғастырды: «Сен менің ұлымның өмірін өзгерткеніңді көрдім… және егер Сен менің ұлымның өміріндегі өзгерісті, менің де өмірімде істей алатын болсаң, онда… Сенен өтінемін… — Әкем өзінің төсін жұдырығымен соғып: — Өтінемін, жүрегіме кірші!» — деп айқайлады.
Ол жүрегіндегі толып қалған өксігін баса алмай, еңіреп жылады да, ұнжырғасы түсіп көңілсіз отырды, болған жәйттің бәрінен оның сағы сынғаны анық еді. Мен де еңіреп жыладым, көзімнен жас аққан кезде, мен судың астында жүргендей және жүзетін әуіттің түбінен жоғарыға қарап тұрғандай, маған айналадағының бәрі көмескі, бұлдыр болып көрінді. Мен өзімнің бет-әлпетімнің суланып кеткенін сездім, алайда ешнәрсе істей алмадым, өйткені мен тіпті қимылдай алмайтын едім. Әкем қолын созып, менің көз жасымды сүртті. Алайда, менің жүрегімдегі бұрын-соңды болмаған таңғажайып қуаныш, мені одан бетер жылауға мәжбүр етті.
Сіз білесіз бе, біреу өзінің өмірін Мәсіхке тапсырса, оның өмірінде бәрі басқаша болады. Мен тәубе еткен кезде, менің ойларым мен әрекеттерім өзгере бастады, бірақ бірден емес — бұған шамамен бір жылдан астам уақыт қажет болды. Алайда, менің әкем Мәсіхке келгенде, бұл өзгеріс әрі бірден, әрі күрделі түрде болды. Ол менің көз алдымда бірден өзгерді! Әлдекім оның тереңде жатқан сырлы жан дүниесіне қолын созып, шамды жағып, бұрынғы қап-қараңғы бөлменің ішіне бірден жарық түсіргендей болды.
Күннің қалған бөлігі білінбей өтіп кетті. Біз әкеміз екеуміз әңгімемізді кеш батқанға дейін жалғастырып, мауқымыз басылғанша сөйлестік. Ұйықтайтын уақыт болған кезде мен, әкемнен терезені ашық қалдыруын өтіндім. Ұзақ жаққа кетіп бара жатқан пойыздың алыстан естілетін даусын тыңдағым келді.
Келесі күні медбике Джиббс келді. Ол шебер және тәжірибелі, бірақ мүлдем сөзге сараң, тұйық адам екен. Мен өзіме, егер де медбике бүгін емес, әкемнің жоспарлағанындай кеше келгенде не болар еді? Әкем өзінің сезімдеріне ашықтан-ашық ерік берген болар ма еді? Менімен осы уақытты өткізуге келісер ма еді? Мінәжат ететін бе еді? деген сұрақтарды қоюмен болдым. Менің ойымша, бұлай болуы екіталай. Әрине, бұл тек Құдайға ғана аян, алайда Киелі кітапта біздің Оған барлық жағдайлар үшін алғыс айтуымыз керектігі туралы жазылған. Сондықтан енді осы жағдайдың қандай болғаны туралы ойлана отырып, сәл болмағанда өмірмен қош айтысуыма тура келген, Уитондағы менімен болған жағдай үшін Құдайға алғыс айтуым керектігін сезіндім.
Мен үш апта бойына төсекте жаттым. Әр күні кешке медбике Джиббс күндізгі ауысымнан кейін үйіне кеткен соң, әкем менің қасыма келіп, орындыққа жайғасып отыратын. Жаз жақындап қалған болатын, ал күн болса әжептеуір ұзарып қалған еді. Әкем менің барлық өтініштерімді қуанышпен орындап жүрді. Ол мәсіхшілік өмірді қалай сүру керектігі мен Құдайға қалай ұнамды болуға болатыны туралы маған сұрақтар қоятын. Ол өзінің бостан-босқа жіберіп алған уақытының орнын толтырғысы келді.
Менің өзімнің Киелі кітабым бар еді, әкем Жазбаны мүлдем білмегендіктен, мен оған кейбір негізгі үзінділерді көрсете бастадым. Ол айтарлықтай оқымысты емес еді, алайда Жазбаның сөздері оған түсінікті болды және өзінің жүрегіне ерекше әсер еткен бір аятты дауыстап оқығанда, бөлменің ішінде терең тыныштық орнайтын.
«Сендерге тағы бір маңызды шындықты айтайын: кімде-кім айтқан сөздеріме құлақ асып, Мені Жібергенге сенсе, сол мәңгілік өмірге ие. Ол қиямет сотына тартылмайды, керісінше, рухани өлімнен шынайы өмірге өтті» (5:24), — деп ол Жохан жазған Ізгі хабардағы аятты ақырын ғана дауыстап оқып шықты.
— Исаға сенім арт, әке. Құдайға сенім арт. Оның Сөзін оқы және соған сай әрекет ете бер, — деп мен оны ынталандырдым.
Міне, осылай екеуміз Киелі кітап оқып, оқыған шындықтарымызды талқылап, кешкі уақыттарды бірге өткізіп жүрдік.
Бір күні кешкісін әкем бөлмеге кіріп келді, мен оның түтігіп кеткен түрін көргенде, бір жағдайдың болғанын түсіндім. Солай болып шықты да. Терең күрсініп алып, ол, ақыры, болған жәйтпен менімен бөлісіп, былай деді:
— Ұлым, мен маскүнеммін және мен мұны жақсы білемін. Мен осы әдетті біржолата тастау үшін «Анонимдік маскүнемдер» қоғамына жазылдым, алайда бұрынғы өміріме қайта оралмауым үшін, менде әрқашан менің сақадай сай болып тұруым керек деген ой болды. — Ол мені бір нәрсе айтар ма екен деп көз жеткізу үшін маған қарады, бірақ мен үндемедім. — Жағдай былай, бүгін таңертең ерте тұрып, мен сиырлардың қорасын тазалау үшін күректі қолыма алғаным сол-ақ екен, маған ішімдік ішу туралы ой келді, осы ойдан қашып құтыла алмадым, тіпті осы ойға қарсы тұра алмадым. Бұндай ой мен қалаудың қайдан келгенін білмеймін, өйткені бұл ой мен қалау кенеттен, аяқ астынан келді, оның күшті болғаны соншалықты — менің төзімім жетпеді, мен өзімді өзім билей алмай қалдым. Ал менің есіме қай жерге ішімдік жасырып қойғаным түсті — сол жерде әлі жарты бөтелкедей шарап болатын. Мен барып оны алып ауызын аштым да, әжептеуір жұтып жібердім.
Менің бет-әлпетімде қатты көңілім қалып, түңілгенімнің жазылып тұрғанына күмәнім болған жоқ, келесі сөздерді әкем өзінің көзі жеткен сенімімен айтты:
— Міне, солай болды: бірақ қалайша бұлай болғанын, өзім де әлі түсіне алмай тұрмын, алайда у ішкендей сезімде болдым… Әуелі ол от сияқты тілімді күйдірді, содан мен шарапты жұта алмай, сол сәттің өзінде-ақ түкіріп тастадым, ал одан кейін бөтелкедегі ішімдікті соңғы тамшысына дейін жерге төктім.
Менің тіпті кереуетке отырып алғым келді, егер денем қатты ауырмағанда, мен отырып алар едім.
— Әке, мен мұндай жақсы жаңалықты көптен бері естімеген едім! — деп қуанғанымнан дауыстап жібердім де: — Иса Мәсіхтің сенің өміріңді басынан аяғына дейін барлығын толығымен қағып сілкілегенін, енді көрдің бе? — деп сұрадым.
— Дәл солай, ұлым. Шынымен, солай, — деп, әкем де қуанып тұр.
«Анонимдік маскүнемдердің» келесі жиналысында әкем өзінің басынан өткен оқиғасын айтып беріпті. Ол енді олардың әкемді қалай қабылдағаны туралы куәлігін маған айтып бергенше асығып:
— Сен білесің бе, олардың бәрі маған қол шапалақтап нағыз қошемет көрсетті! — деп қуанып айтты.
Жиналған адамдардың арасынан біреу әкемнен, осындай ерік-жігерді көрсетуге қалай шамаң жетті деп сұрағанда, ол оларға өзінің жүрегін Исаға ашқаны туралы айтып беріпті, тіпті ол Киелі кітаптан: «Қиналып қатты шаршап-шалдыққандар, Еңселерін тым ауыр жүк басқандар, Менің қасыма келіңдер, бәрің, Жандарыңды Мен рақатқа бөлеймін!» (Мат. 11:28), — деп жазылған аятты келтіріпті.
— Әке, бір күні осы сөздерді айтамын деп бұрын ешқашан ойламаған едім, бірақ мен сені мақтан тұтамын. Анамның қасымызда болмағаны, өкінішті-ақ, ол да сенің өзгергеніңді көріп қуанар еді, — дедім шыдамсыздықпен оның сөзін бөліп жіберіп.
Әкем тек басын изеді де:
— Енді біздің тобымыз менің олармен бірге екі аптадан кейін Джексонға, жергілікті түрмеге барғанымды қалайды, — деді.
— Түрмеге дейсің бе? Өзіңнің басыңнан өткен оқиғаны сол жердегі тұтқындарға айтып беру үшін бе? — деп сұрадым мен.
Әкем күлімдеп, қолымен менің иығымды қысып:
— Иә, солай, — деді.
Кенеттен, Уэйн Бейлидің менің иығыма қолын қоятыны есіме түсіп кетті. Сол кезде мен, бала едім, маған әкемнің мықты құшағы жетіспейтін… әкем тарапынан болатын кез келген қамқорлыққа және оның маған көңіл бөлуіне мұқтаж едім. Уақыт сағаты келмейінше… мен оның әкелік сүйіспеншілігін көре алмадым.
Уитонға қайта оралатын уақыт жақындап қалғанда, менің көңілімді сұрап бағушы Логан келді.
— Уитонға дейін қалай жетіп алмақшысың? — деп сұрады ол менен.
— Автобуспен жетіп алатын шығармын деп отырмын, — дедім оған.
— Жоқ, бұлай болмайды. Мен сені өзім апарып саламын, — деді менің әрі досым, әрі тәлімгерім болған Логан мырза, қарсылық білдіруімді қаламаған сыңай танытып.
— Жақын жер емес қой, мырза, — деп едім,
— Есесіне жол қысқартатын жағымды серіктесім боласың, — деп табандылықпен қайталады ол.
Менің бақыттан басым айналды. Әкем Мәсіхті қабылдаған кезде, мен бағушы Логанға дереу телефон шалғанмын, бұл хабарды естіп ол қатты таңқалып, қуанған болатын. Менің оларды бір-бірімен таныстырғым келді, алайда бұның орайын қалай табу керектігін білмей жүргенмін, өйткені басыма түскен пәлекеттен кейін мен қауымға бара алмай қалдым. Енді міне, маған Уитонге кетпей тұрып, оларды бір-бірімен таныстырудың орайы келді. Бәрі де өз ретімен жүріп жатты.
Ал бірнеше күн өткен соң, Ларри Майнор және тағы да менің Бэттл-Криктегі бірнеше достарым демалыс күндерді табиғат аясында бірге өткізу үшін, мені Бентон-Харбордағы Мичиган көліне шақырды. Күтуші қыз мені мойын жақшаны (бандаж) киюге көндірді, өйткені мен ауыр апаттан кейін үйден бірінші рет шыққалы тұр едім. Біз жағажайға келе салысымен-ақ, бірден волейбол ойнауға кірісіп кеттік. Алайда, алғашқы бірнеше секундтың ішінде мен мойнымның қатты ауырғанын сездім, сол мезетте-ақ бұл ойынның мен үшін қауіпті болатынын түсіндім. Менің волейбол алаңынан шығып, уақытша өзімді әлжуаз қария сияқты сезініп, көк шөптің үстінде отырып, демалуды қанағат етуіме тура келді. Менің достарымның көңілді ойынына қосыла алмағаныма аздап көңілім түскенімен, қынжылысым ұзаққа созылған жоқ — айналамдағы табиғаттың әсем көрінісін тамашалап отырып, менің жүрегім алғыс сезіміне толды. «Бала бақша!» — дедім мен достарыма айқайлап, достарымның допқа таласып, құмға аунап ойынға беріліп кеткенін сырттай бақылап отырып, қалжыңмен оларға тағы да: «Бала бақша!», — деп айқайлап қойдым.
Көлдің көкпеңбек суы күннің сәулесімен шағылысып жарқырап тұрды. Мен көзімді жұмып, Құдайдың менің әкемді құтқарғаны үшін, күннің қыздырып тұрған керемет жылуы үшін, тағы да басқа үлкенді-кішілі істері үшін, Оны мадақтап мінәжат еттім. Енді үш күннен кейін — мен студенттік өмірдің өзеніне сүңгіп кетемін, алдымда мені бақылау жұмыстары мен қорытынды емтихандар күтіп тұр. Алайда, қазір мен жіберіп алған сабақтарымның орнын толтыру туралы ойлағым келмеді.
Мен үйден кететін күні, таңертеңнен қимылдап жолға жинала бастадым. Көп кешікпей көліктің дыбысы естілді — бұл бағушы Логанның көлігі еді, үйдің алдындағы көк шалғынға келіп тоқтады. Әкем есікті ашып, менің киімдерім салынған жол сөмкені қолына алды да, оған қарсы асығыс жүріп кетті.
— Сәлеметсіз бе, Макдауэлл мырза, — деді бағушы Логан, көліктен түсіп, кіре берістегі баспалдақтан көтеріліп келе жатып. Олар бір-бірімен қол алысып амандасты. — Сізбен танысқаныма қуаныштымын. Мен ұлыңыздан сіз туралы көп естігенмін.
Әкем көзін басқа жаққа бұрып:
— Бұл мақтаулы сөздер болмаған шығар деп қорқамын, — деді.
— О не дегеніңіз, мырза! Мүлдем, олай емес, — деп жауап берді бағушы Логан.
Мен де кіре беріске шығып:
— Сен менің рухани әкем бағушы Логанмен танысып үлгірген сияқтысың ғой, — дедім әкеме қарап.
Ол басын изеп:
— Ал, енді мен сенің рухани балаң боламын ғой? Солай ма, Джош? — деп сұрады ол, маған көзін қысып, сосын бағушы Логанға қарап күлімдеп: — Олай болса, сіз енді менің рухани атам болсаңыз керек, — деп қосты.
Бағушы Логан тек қарқылдап күліп, біздің екеумізді де иығымыздан құшақтап:
— Біз бәріміз — Құдайдың балаларымыз, — деді, сөйтіп біз көлікке қарай жүрдік.
— Сізді біздің қауымда көремін деп үміттенемін. Келіңіз біз сізді күтеміз, — деді бағушы Логан әкеме қарап.
— Баруға тырысамын. Расын айтсам, менің бос уақытымның бәрі «Анонимдік маскүнемдердің» жиналысына кетеді, — деді әкем бағушы Логанға қарап.
— Бұл да маңызды қызмет, әке. Бірақ «Анонимдік маскүнемдер» тобында сенің Құдайдың Құдыреті туралы айтатын сөздеріңнің Иса Мәсіхке нұсқайтынын ұмытпағайсың, — дедім мен әңгімеге араласып, алайда бағушы Логанның бірдеңені алдын ала ескерткендей сыңай танытқан көзқарасын байқап қалдым да, дереу тақырыпты өзгертуге асығып: — Айтпақшы, қауым Факторивилль-роудте. Сен әр кез сол жерден өтесің, сондықтан адаспай тауып аласың.
Әкем есікті ашып, менің көлікке мінуіме көмектесті.
— Сенің кетіп бара жатқаның, өкінішті, ұлым. Сенімен сондай жақсы уақыт өткіздік.
— Былай, әке, түнгі үстелдің үстінде мен саған Киелі кітапты қалдырып кеттім. Оны әр күні оқимын деп уәде бересің ғой?
— Уәде беремін.
— Және мен үшін мінәжат етуге?
— Сөз беремін.
— Мен де сен үшін мінәжат етемін, әке.
Бағушы Логан көлігін оталдырып жатқан кезде, мен әкемнен көзімді алмай қарап тұрып:
— Әке, мен сені жақсы көремін, — дедім.
Жауап ретінде ол менің қолымды қатты қысып:
— Мен де сені жақсы көремін, ұлым, — деді.
— Мен жазда келгенде, екеуміз бірге балық аулауға барамыз.
— Бұл тамаша болар еді!
— Демек, келістік қой! — дедім мен қатты дауыстап, қоштасып жатып.
Көлік жүріп бара жатқан кезде, мен әкеме соңғы рет қарау үшін, арт жақты көретін айнаны бұрдым. Мен оның кіре берістегі баспалдақта тұрып, біз жаққа қарап тұрғанын көрдім, көлік бұрылып, оған көрінбей қалғанша, ол қолын бұлғап тұрды.
Иллинойсқа дейінгі қайтар жолда біз бағушы Логан екеуміз мауқымыз басылғанша көп сөйлестік. Біз уақыттың қай мезгіл болғанын да байқамай қалыппыз — әңгімеге кірісіп кеткеніміз соншалықты, бағушы Логан спидометрге де назар аудармай қойған сияқты. Біздің соңымыздан полицей дабылы айқай салды, көп кешікпей біздің көлігімізді жолдың жиегіне қыспаққа алып тоқтатты. Бағушы Логан терезені төмен түсірген кезде:
— Сәлеметсіз бе, мырза. Ғафу етіңіз, көлік жүргізу куәлігіңізді көрсетсеңіз екен, — деді полисмен.
Бағушы Логан жүргізу куәлігін полисменге беріп жатып:
— Офицер, не болып қалды,? — деп сұрады.
Полисмен куәлікке шала-шарпы қарады да, жәй ғана:
— Қоршалмаған мектеп ауласы — көшеде алдыңыздан балалар шығып қалуы мүмкін. Ал, сіз мектепке жақын жерде жылдамдықты асырдыңыз. Арт жағыңызда ескертуші белгі ілініп тұр, — деп жауап берді.
— Мен оны көрмей қалыппын, — деді бағушы Логан.
— Менің не істеуім керек? Белгінің аты белгі.
— Мен оны байқамағаным үшін кешірім сұраймын. Белгіде не көрсетілген?
— «Балалар 40 ш/с. жылдамдықты шектеу», — деді сарбаз ресми дауыспен, айыппұл жазылған түбіртекті бағушы Логанға беріп жатып. — Ал, сіз алпыспен жүріп келе жаттыңыз. Сондықтан енді сотқа барып, айыппұлды төлеп қайтыңыз.
— Немесе айыппұлға қарсылық білдіріңіз, — деп айттым мен.
Полисмен еңкейіп, мені жақсылап көру үшін терезеден қарады да:
— Бұл жерде қарсылық білдіретін түк те жоқ, жас жігіт. Бұл жерде екі жердегі екі төрт болатынындай, бәрі де айдан-анық, — деді өзіне деген сенімділікпен.
— Ал, мұны біз әлі сотта көреміз, — дедім мен ақырын.
— Сен не деп тұрсың? — деп сыбырлады бағушы Логан, маған үрейлене қарап.
Ал мен оған қарап, жәй ғана жымиып қойдым.
— Олай болса, онда менің соңымнан ілесіңіздер, — деді полисмен, өзінің көлігіне қарай жүріп бара жатып.
Болған жағдайдан құты қашқан бағушы Логан, тезірек айыппұлды төлеп, болған оқиғаны ұмытқысы келді, ал менің пікірім басқаша еді.
Менің соттағы қорғаныс сөзім қарапайым және қысқа болды. Мен сотқа:
— Жоғары мәртебелім, белгіде «Балалар. 40 ш/с. жылдамдықты шектеу» деп жазылған, алайда біз осы ауданнан өтіп бара жатқан кезде, ол жерде тек бір ғана бала болды.
Соттаушы үстелден басын көтеріп, көзін сығырайтып, маған қарап:
— Сіз не туралы айтып тұрсыз? — деп сұрады.
— Белгі туралы айтып тұрмын, Жоғары мәртебелім… Жүргізушілерге жылдамдықты төмендету туралы ескертуші белгі, нақты түрде: «
Соттаушы біраз уақыт үндемей маған қарап отырды, сосын бағушы Логанға қарады, ақыр соңында, бізге айыппұл жазып берген полисменге қарап:
— Мен бұл жерде неше жылдан бері соттаушы болып істеп келе жатырмын? — деп сұрады.
— Нақты айта алмаймын, Жоғары мәртебелім. Алайда, мен полицияға қызмет ету үшін енді ғана келген кезде, сіздің бұл жерде жұмыс істеп жүргеніңізге біраз жыл болып қалған еді, — деп жауап берді ол.
— Балам, — деді соттаушы, мені жоғары бағалайтын көзқараспен маған қарап: — Сенің дәлелдеріңнің заңды көзқарас тұрғысынан қаншалықты салмақты екенін, мен білмеймін, бірақ сенің мені таңқалдырғаның — шындық! Ла-Порт аймағында мен соттаушы болып істеген көптеген жылдардың ішінде, сенің мына айтқан сөздерің — менің естуіме тура келген ең таңқаларлық қорғану пікірі екені, сөзсіз. Осымен іс жабылды, — деді.
Біз сот ғимаратынан шыққан кезде, бағушы Логан қуанғаннан менің иығымнан қағып:
— Міне, нағыз заңгер деп сені айтса болады! Енді сенің бұл мамандықты бекерге таңдамағаныңа көзім жетіп тұр, — деді.
Бағушы Логанның сөздерінен кейін, менің көкірегімді көтергім келді. Оның көлігіне мініп, есікті жабудан алдын, мен әдейі әдептілікпен полисменге басымды изедім. Біз Уитонге келіп жеткенде, бағушы Логан «Жеті ергежейлі» деп аталатын мейрамханада мені түскі аспен қонақ етті. Ал, тамақ жеп болған соң, мен шайқалған қаймақ құйылған бананға тапсырыс бердім. Біз университеттің маңынанан пәтер жалдайтынбыз, біз сол жерге жетіп келгенде менің достарым Дик Пернел мен Фрэнк Кифер сол үйдің қасында бізді күтіп тұр екен, олар менің пәтерге орналасуыма көмектесті. Оқудың аяқталуына бар болғаны бір ай қалған еді. Менің бас көтермей емтиханға дайындалуыма тура келді, алайда мен емтихандардың бәрін ешбір қиындықсыз тапсырып шықтым.
Енді келесі жылғы оқу жылы маған ешқандай мәселе туғызбайтын болғандықтан, мен әкеме телефон шалып, балық аулайтын қармақтарды дайындайтын уақыттың келгенін ескерттім.
Менің үйге оралуымның бірінші аптасы біздің, Макрэя деп аталатын өзінің үй тағамдарымен әйгілі болған мейрамханаға барып, әкем екеуміздің таңғы асты бірге ішуімізден басталды. Мен таудай болып үйіліп тұрған құймақты жеуге дайындала бергенде, біреудің: «Қайырлы таң, Уилмот. Көріспегенімізге көп болды!» — деп әкеммен амандасқан таныс дауысты естідім.
Бұрылып қарағанымда, мен біздің қасымызға Остин мырзаның келгенін көрдім, ол әкемнің достарының бірі және Сент-Джозеф-стриттегі көлік шеберханасының иесі болатын.
— Егер мен сендермен бірге отырсам, қарсы емессіңдер ме? — деп сұрады Остин мырза.
— Әрине, — деді әкем, өзі отырған диваннан оған орын босатып беру үшін жылжып отырып жатып: — Сіздер бір-біріңізді танисыздар ма? — Бұл Джош, — деді.
— Әрине, таныспыз — деді Остин мырза, маған үстелдің үстінен қолын созып жатып: — Жазғы демалыста үйге келдің бе? — деп сұрады.
— Иә, мырза. Енді ғана үшінші курсты бітірдім, — деп жауап бердім.
— Дұрыс болған екен. Меніңше, оқу — маңызды іс, — деді Остин мырза. — Бұрынғыдай ұлыңмен бірге жұмыс істеп жүрсің бе, Уилмот? — деп әкеме қарады.
— Бұған қажеттілік жоқ. Фермада қазір жұмыс онша көп емес. Бұған қоса, Кішкентайдың өзі-ақ істің бәрін өзі тамаша басқара алады.
— Иә, менің хабарым бар. — Содан кейін Остин мырза қайтадан маған бұрылып: — Балам, жұмыс істеп ақша тапқың келе ме? Маған ақылды механик керек еді, — деді.
— Рахмет, Остин мырза, маған өзімнің фирмамның жұмысы да жетіп жатыр, — дедім мен.
— Ол қандай фирма?
— «Алғашқы сырлау компаниясы», — деп менің орныма әкем жауап берді. — Енді оған бүкіл бригада жұмыс істеп жатыр. Басым көпшілігі жастар, бәрі де ақылдысымақ — студенттер.
— Маған салса, мен осы көзілдірікті мылжыңдарды ешқашан жалдамаған болар едім, — деген, Остин мырзаның күмәнді кекесінін байқап қалып:
— Неге? — деп қызығушылық таныттым.
— Олар тым ақылды. Оларға бірауыз сөз айта алмайсың, — деп жауап берді Остин мырза.
— Алайда, сіз маған жұмыс істеуге ұсыныс жасадыңыз ғой, Остин мырза, — дедім мен оған.
— Міне, көрдің бе? — деп қолын сілтеді Остин мырза, әкеме қарап: — Мен саған айтпап па едім: сөз тапқанға қолқа жоқ! — деді.
Біз үшеуміз де оның әзіліне күліп алдық. Сол уақытта біздің үстеліміздің қасына даяшы қыз келіп, ас мәзірін ұсынып жатып:
— Тағы да кофе қалайсыз ба, Остин мырза? — деп сұрады.
— Әрине, — деп жауап берді ол, кофе құйып беруі үшін даяшыға өзінің кесесін созып: — Сенің реңің кіріп қалыпты, Уилмот, тіпті өте жақсы көрінесің. Ал, сенімен бірге тұрып жатқан ханым қайда? — деп сұрады.
Әкем маған жалт қарады да:
— Ол қазір Такомда. Алайда, шілденің бірінші жартысында келеді, — деді.
— Сен кім туралы айтып тұрсың, әке? Ол кім? — деп сұрадым мен.
— Берта. Берта Симпкинс. Мен саған ол туралы кейінірек айтып беремін, — деді.
— Міндетті түрде айтып бер, — деп мен басымды изедім.
Сол аралықта Остин мырза ойға шомып, өзінің кофесін қасықпен қозғап отырып:
— Не болды саған, Уилмот? «Даффиге» кіруді қойдың ғой, — деп еді, әкем оған:
— Менің одан да басқа жақсы істерім пайда болды, Фрэнк, — деп жауап берді.
— Иә-иә, менің хабарым бар, — деді Остин мырза.
— Оған қоса, бұнымен бәрі бітпейді, — деп жалғастырды әкем.
— Маған бұл туралы да айтып үлгірді, — деп жауап берді Остин мырза, ернін тістелеп.
— Біз қанша уақыттан бері таныспыз, Фрэнк? — деп сұрады әкем одан.
Остин мырза кофені бір ұрттап алды да:
— Егер жиырма жыл деп айтсам, қателеспеймін, тіпті одан да көп болмаса, аз емес. Тіпті мынаның дүниеге келген күні де менің есімде, — деді Остин мырза, мен жаққа қарап, басын изеп. — Сол күні кешке сенің әкең «Даффидегі» адамдардың бәріне темекі сыйлаған.
— Мен туылған күні достарына темекі сыйлады ма? — деп сұрадым мен.
— Жәй әншейін темекі емес, нағыз Гавана темекісін сыйлады, — деді Остин мырза, әкемнің сөйлеуіне жол бермей. — Оған қоса бәріне үш реттен, жоқ, төрт реттен ішімдік қойып сыйлады! — деді.
— Солай болғанына, еш күмәнім жоқ, — деді әкем, — Менің саған мынадай шындықты айтқым келеді, Фрэнк: егер де мен сендердің әрқайсыңа енді бір нәрсе ұсына алатындай жағдай туса, бұл Иса болар еді. Ол менің өмірімді адам танымастай етіп өзгертті. Ол үшін қасымда отырған — менің ұлыма, рахмет.
Остин мырза маған жалт қарады да:
— Демек, бәріне сен кінәлі екенсің ғой, — деді.
— Оның ешқандай кінәсі жоқ, — деп жауап берді әкем, мен сөйлемей тұрып. — Ұлымның Құдайға дер кезінде бет бұрғаны үшін, мен Оған алғыс айтамын. Олай болмаған жағдайда, мен әрі қарай да қаланың ой-шұңқырларында шошқа сияқты аунап жатқан болар едім.
— Мен қалжыңдадым, Уилмот. Қалада сен туралы және сенің қалай өзгергенің туралы жұрттың бәрі айтып жүр. Олардың айтуынша сен жақсы жаққа қарай өзгергенсің, — деді Остин мырза.
— Сен өзің қалай ойлайсың, Фрэнк? Міне, мен сенің алдыңда отырмын. Менің өзгергенім көрініп тұрған жоқ па?
Алайда, Остин мырза үндемей, кофені ұрттап отыра берді. Оның бұл сұраққа жауап бергісі келмей отырғаны көрініп тұрды. Бірақ әкем де айтқан сөзінен қайтайын деп тұрған жоқ еді. Ол:
— Фрэнк, Құдай менің өмірімде істеген істерді, сен үшін де істей алады. Біліп ал, Құдай адамдарды алаламайды. Ол біздің бәрімізді бірдей сүйеді. Ол мен үшін айқышта қалай құрбан болған болса, сен үшін де солай құрбан болды, — деген соң, ескі достардың көздері бір-бірімен түйісті, сөзін әрі қарай жалғастырудан алдын, әкем үнсіз үзіліс жасады да:
— Неге саған дәл қазір Оған келмеске, Фрэнк? — дегенде, Остин мырза тіпті қызара бөртіп кетіп:
— Сен не деп тұрсың өзі? Осы жерде ме, дәл осы жерде ме? — деді.
— Не болыпты? Әбден әдепті тәп-тәуір жер, осы жердің басқа жерлерден несі кем?
— Айтпақшы, «Оған кел» дегенде сен нені меңзеп тұрсың, түсіндіріп берші?
— Оған өз өміріңді сеніп тапсыр. Оған өзіңнің жүрегіңнің кілтін тапсыр. Оған деген сүйіспеншілікпен, Оның алдына кел.
— Құдайым-ау, Уилмот! Бұл не деген сөздер? Сен бұл сөздеріңді қауымда айту үшін сақтап қойсаң жақсы болар еді!
— Фрэнк, егер мен бұл сөздерді қауымда айту үшін сақтап қоятын болсам, онда бұдан кейін саған айтуға мұндай мүмкіндіктің болатыны, екіталай.
Кенеттен даяшы қыз тағы да тапсырыс қабылдауға дайындалып, қайтадан үстелдің қасына келіп:
— Сіз өзіңізге бір нәрсе таңдадыңыз ба, Остин мырза? — деп сұрады.
Ол ас мәзіріне көзінің қиығымен қарап:
— Маған да, мыналар тапсырыс берген тағамды әкеле салыңыз және үшеуміз үшін де есеп-қисапты бірге ала келіңіз, — деді.
— Фрэнк, сен не істегелі жатырсың… — деп қарсылық білдірді әкем.
— Мен солай шештім. Не, қарсылық бар ма? — деп сұрады Остин мырза.
— Менің тарапымнан — ешқандай қарсылық жоқ, — дедім мен, ақыры олардың әңгімесіне қыстырылып, бірауыз сөз айтуды ұйғарып.
Сол күнгі таңғы ас кезінде Фрэнк Остин Исаны өзінің Құтқарушысы ретінде қабылдамады, бірақ, әкем оған Ізгі хабарды түсіндіргенде, ол әкемді өте мұқият тыңдағанға ұқсайды. Тамақ жеп болған соң, біз бәріміз шыға беріске бет алдық, бізді адамдар қайта-қайта айғайлап шақыра берді, олардың әрқайсысы әкеммен сөйлесуге немесе жәй ғана онымен амандасуға асықты. Шағын қалашықта жаңалықтың тез тарайтыны бәріне белгілі ғой, ал басты жаңалық — бұл Уилмот Макдауэлл енді мүлдем басқа адам деген жаңалық еді.
Менің өмірімде әкеммен бірге жұрттың алдында жүруге қуанған кездерімнің қашан болғанын, мен тіпті есіме де түсіре алмаймын. Қалалық маскүнемнің ұлы — бұның қандай сұмдық жағдай екенін, тіпті сөзбен де айтып жеткізе алмаймын! Анамның мені, оны тауып алып үйге әкелуге мәжбүрлеп бір-екі рет үйден қуып жібергені есімде. Бірде мен әкемді ес-түссіз жатқан жерінен тауып алдым: біз, Уитондағы студенттер тобы, баспанасы жоқ адамдарға еркін қызметші ретінде қызмет ету үшін барған кезде, Чикагоның шалғай жерлеріндегі қаңғыбас адамдардың бірі сияқты, көшенің бір бұрышында аунап жатыр екен. Енді міне, мен — Уилмот Макдауэллдың ұлы болғаным үшін, өмірімде бірінші рет жүрегім қуанышқа толып, мақтанышпен басымды жоғары көтеріп тұрмын. Ол біртіндеп Юнион-ситидің көрікті адамына айнала бастады. Олай болмағанда ше — басқа адамдар да жақсы жаққа өзгере бастады, өйткені одан үлгі алды! Ол түрмеге барып, өзінің Мәсіхпен тығыз байланыстағы жаңа өмірі туралы айтып бергенде, оның оқиғасы да адамдардың жүрегіне әсер етіп, олардың өміріне де ықпалын тигізгені туралы естідім.
Біз мейрамханадан шығып, біздің қаламыздың күннің сәулесіне шомған орталық көшесіне келгенде, адамның Мәсіхті мойындауының күші мен Мәсіхтің ізбасарларының өзгерген өмірі, Исаның — Иелердің Иесі, Патшалардың Патшасы екенін білдіретін ең ұлы куәліктердің бірі деп айтқан Кобб мырзаның сөздері менің есіме түсті. Менің әкем Иса Мәсіхтің шәкірті болды! Бұлай болады деп кім ойлап еді?
Тіпті менің өзім үшін күтпеген жерден ауызымнан:
— Әке, мен сені жақсы көремін. Ешбір шартсыз. Мен жаңылысып айтып тұрған жоқпын, шынымды айтып тұрмын, әке, — деген сөздер ағылып жатты.
Әкем тоқтап қалып, менің сөздерімді ойша іштей қайталап жатқан адамдай, біраз уақыт үндемей тұрды. Ақыры, ол:
— Мен де сені жақсы көремін, ұлым, — деп жауап берді.
Біз көшемен асықпай, менің көлігіме қарай жүрдік.
— Маған Берта туралы айтып берші, — деп өтіндім мен.
— Берта туралы?
— Иә, сенімен бірге тұратын әйел туралы. Әйтпесе, мен бәрін ең соңынан білетін болып жүрмін.
— Оның аты Берта Симпкинс, — деді әкем. — Біз келесі айда үйленгелі жатырмыз.
— Не-не? — дедім мен, өзімнің таңқалғанымды жасыра алмай.
— Мұнда тұрған не бар екен? — әкем менің бұл сөздерді қандай дауыс ырғағымен айтқанымды аңғармай қалған сияқты.
— Сен үйленейін деп жатырсың ба?
— Иә. Ал, сен бұған не айтасың?
Мен жауап бермедім. Оның осы сөздерді айтқан кездегі, жүзінің жарқырап тұрғаны мен күлімдеп жымиғаны, мені бәрінен көбірек ашуландырды деп ойлаймын. Үйленгелі жатыр? Иә, мен оның бақытты болуын тілеймін, бірақ сонда да қазір ең қарама-қайшы сезімдер менің жүрегімнің тоз-тозын шығарды. Кенеттен менің жүрегімде, табандылықпен жерді тесіп көктеп өсіп келе жатқан өскін сияқты, қандай да бір реніш пайда болды.
Жолдың қалған бөлігін біз үнсіздікте өткіздік. Әкем де менен неге кенеттен үндемей қалғанымды қазбалап сұрамады. Оны жол-жөнекей үйге қалдырып, мен әрі қарай, Атенс қалашығына жүріп кеттім, ол жерде менің бригадам үйді сырлап жатқан еді. Мен жолда кетіп бара жатырмын, бірақ ойымда өзімнің әкеме:
«Мен рухани жағынан Мәсіхпен бірге айқышқа шегеленіп өлдім, — деп жазды елші Пауыл, — сондықтан өзім бұдан былай өмір сүріп жатқаным жоқ, қайта, бойымда Мәсіх өмір сүруде» (Ғал. 2:19 қараңыз). Иә, мен өмір сүріп және тыныс алып жүрмін, бірақ менің бойымда Мәсіх бар ма? Мен қашан рухани жағынан Мәсіхпен бірге айқышқа шегеленіп өлемін және Иемізге Өзінің жолымен мені бағыттауына қашан мүмкіндік берер екенмін? Мен бұл сұрақтарға жауап бере алмадым.
Таяудағы жексенбіде мен әкемді Факторивиллдегі «Киелі кітаптық қауымға» шақырдым. Ал қызметтен соң әкемді Линнмен және оның отбасымен таныстырдым.
— Менің ұлыма күйеуге шыққалы жатырсыз ба? — деді әкем онша көп ойланбай, қызығушылық танытып.
— Әке! — деп, қарсылық білдіргенімді көрсетіп, басымды шайқадым. «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі» — деген мақал менің әкем сияқты адамдарға қатысты айтылған.
— Не болыпты? Сондай сұлу, бұған қоса, қауымға барады екен! Саған тағы бұдан артық не керек? — деп сұрады.
— Шынында да, — деп жауап берді Линн, ешнәрсе болмағандай, — менің ойымша, сіздің ұлыңыз, мен білетін жас жігіттердің ішіндегі ең сүйкімдісі. Ал біздің дос болғанымыз — мен үшін үлкен абырой.
— Міне, көрдің бе! — деді қатты дауыстап әкем, Линнің оны қолдағанына риза болып. — Мен баяғыдан бері не деп отырмын? Оның өзі де саған күйеуге шығуға кет әрі емес, көрдің бе…
— Кешірім өтінеміз, біз біраз уақытқа сіздерді оңаша қалдырамыз, — дедім мен Линн мен оның туыстарына қарап, сөйтіп қауымнан әкемді асығыс ертіп шықтым.
— Біз қайда бара жатырмыз, ұлым? — деп сұрады әкем, мен оны шынтағынан қатты қысып ұстап, көлік қоятын тұраққа жетелеп әкелдім де, оған:
— Бір жерге барып таза ауада түскі ас ішіп қайтайық, — деп қысқа жауап қайырдым.
— Өте жақсы! Бүгін күн де жайма-шуақ, тамаша болып тұр, — деп әкем келісе кетті.
Күн шынымен де тамаша болып тұр еді. Ағаштар да жап-жасыл жапырақтарды жамылып үлгерген, күн де ақ мамық бұлттардың арасынан өзінің жарық сәулесін шашып тұрды. Мен радиоқабылдағышты қостым, сөйтіп көліктегі жүргізушінің орындығына шалқайдым:
— Әке, менің біраздан бері бір жерге барғым келіп жүргенін сен білесің бе?
— Айта бер, мен сені мұқият тыңдап тұрмын.
— Анамның қабіріне. Менімен бірге барасың ба?
— Әрине, — неге бармасқа?
— Ол қай жерге жерленген еді?
— Сенің есіңде жоқ па?
Мен басымды шайқап:
— Есімде жоқ, әке. Мен әскерде жүрген кезде, басымнан жарақат алдым, содан кейін есте сақтау қабілетіме бір нәрсе болған сияқты. Біраз уақыт менде ұмытшақтық болды, — дедім.
— Мен мұны білмеген едім.
— Мен саған бұл туралы айтып берген едім ғой! — дедім мен ренішпен.
— Менде де ұмытшақтық болған сияқты, — деді әкем ақырын. — Тек басқа себептермен.
— Бір сөзбен айтқанда, сол кезде болған жағдайлардың көбі менің есімде жоқ, — деп қостым мен. — Анамның жерлеу рәсімі менің мүлдем есімде қалған жоқ. Мүлдем ешнәрсе.
— Олай болса, кеттік. Тұрақтан шығып, — бірден солға қарай бұрыламыз, — деп бұйырды әкем.
Он бес минут өткен соң, біз қабірдің басына келіп, көліктен шықтық. Әкем мені анамның аты жазылған, оның қарапайым қабіріне алып келді. Қабірдің басында гүл жоқ, қабірді арам шөп басып кетіпті. Біз құстардың сайрағанын және жазғы жылы желдің жеңіл сыбдырын, гүлдеп тұрған қызыл тал мен ырғының тербелгенін естіп, үнсіз тұрдық.
— Бәлкім, мен бұл жерге жиірек келіп тұруым керек пе еді, — деді әкем.
— Неге? — деп сұрадым мен.
Әкем менің сұрағыма жауап бермеді.
— Саған бір өтінішім бар — менің кезегім келгенде, мені анаңның қасына қой, — деді де, еңкейіп арам шөптерді жұла бастады.
— Ал, Берта ше? — дедім мен.
— Ол мені түсінеді, — деп жауап берді ол жәй ғана.
Мен әкеме қабірді шөптен тазартуға көмектестім. Бір апта өткен соң біз тағы да анамның қабірінің басына келіп, ескерткіш тастың қасына бір бума гүл шоғын әкеліп қойдық.
Күтілгеніндей, көп кешікпей Берта да қалаға келді. Онымен біраз уақыт бірге тұрып, мен оны мүлдем басқа жағынан көрдім. Ол ақкөңіл әрі мейірімді әйел екен, менің әкеммен де қарым-қатынасы жақсы, — бір сөзбен айтқанда, ол әкеме қазір нағыз керек адам еді. Расын айтсам, олар үйленген соң, оның үйде жүргені менің аздап ызамды келтіре бастады. Мен өзімді қолға алуға қанша тырыссам да, олардың отбасылық бақыты маған тыныштық бермеді. «Жаңа Уилмотты» иелену құқығы мен оның мінез-құлқынан орын алған барлық жағымды өзгерістер тек қана оның үлесіне тиді. Ал, анама тек бұрынғы, маскүнем, сотқар, төбелескіш Уильмотты қанағат етуіне тура келген еді.
Бірде менің туылған күнім жақын қалған тамыз айының жылы кешінде, мен верандада жалғыз отыр едім, әкем үйден шығып:
— Егер мен сенімен бірге отырсам, қарсы емессің бе? — деп сұрады.
— Бұл сенің үйің ғой, әке, — дедім.
— Ұлым, менің азғантай ғана өмірім қалды, — деді ол, өзінің сүйікті креслосына отырып жатып.
— Әке, сенің не айтқың келіп тұр? — дедім мен, аң-таң болып.
— Мен бұ дүниеден өткен соң, бұл үй сендерге яғни менің балаларыма тиесілі болады.
— Сенің әлі ұзақ өмір сүретініңе күмәнім жоқ, әке. Сенің балаларыңа бұл үйдің керегі жоқ.
— Иә, сенің айтқаның дұрыс. Біраздан бері бұл жерге ешкім де келмейді.
— Өкінішті-ақ, — дедім мен, әкемді жігерлендіруге тырысып. — Олар жаңа әкелерін бір рет өз көздерімен көрсе болар еді. Айтпақшы, Кішкентай туралы не хабар бар?
— Кішкентай? Ол Ист-Лансингке көшіп алды.
Мен бұған таңқалған жоқпын. Кішкентай біздің үйден әйелі екеуі кеткен соң, біздің отбасылық байланыстарымыздың бәрі үзілген болатын. Менің ол туралы естіген ең соңғы хабарым — ол Мичиган штатындағы университеттегі сабаққа барып тұру үшін, жақында Ист-Лансингке көшіп өтіпті. Мен Кішкентайдың қаражат жағынан да табысқа жеткені туралы естідім.
— Әке, мен көптен бері сенен бір нәрсені сұрағым келіп жүр еді.
— Сұрай ғой.
— Сол кезде төбенің басында Кішкентаймен араңда болған жанжал…
— Мен бұл туралы ұмытып та үлгірдім.
— Бірақ жанжалдың өзі сенің есіңде шығар?
— Иә… жалпы есімде.
— Әке, сен шын мәнінде Кішкентайға ферманың жартысын беріп пе едің?
Әкем жауап берерден алдын, біраз уақыт креслода тербетіліп отырды да:
— Сен түсінуің керек, Кішкентай күніне сегіз сағаттан жұмыс істейтін, бұған қоса тегін істейтін…
— Олай болса, сен оған ферманың жартысын бергенсің ғой, солай ма? — деп мен оның сөзін аяқтауына мүмкіндік бермедім.
— Джош, егер де Кішкентай болмағанда, біз бүкіл фермадан айырылып қалар едік. Менің сол кезде қандай жағдайда екенім, сенің есіңде ғой.
— Әрине, есімде! — жүрегімде бір нәрсе бұл тақырыпты тоқтату керек деп сыбырлап айтып тұрғандай болды, бірақ мен тоқтай алмадым: — Алайда, жағдай солай болғанмен, сен Кішкентайдың Мичиган университетіндегі оқуының төлемақысын төледің ғой, солай ма?
Әкем басын изеп:
— Әпкең Джунның оқуы үшін де біз анаң екеуміз төледік.
— Алайда, мен колледжде оқитын уақыт келгенде, сенің маған көмектесуге шамаң келмейтін болып шықты.
— Ұлым, сенің колледжде оқитын уақытың келгенде, мен тақырға отырған едім. Менің ешнәрсем қалмаған болатын.
— Иә, ешнәрсең қалмаған шығар, — дедім мен, қоюланып келе жатқан ақшамға қарап.
— Ешнәрсе қалмады деп айтуға болады.
— Ешнәрсенің қалмағаны соншалықты, тіпті электр үшін де төлейтін ақшаң болмай қалды ма? — деп сұрадым мен, Келлог колледжінің бірінші курсында оқып жүрген кезде, ақшамды үнемдеу үшін үйде тұрғым келген кездегі, оның айтқан жауабын тұспалдап.
Әкем тербелуін тоқтатып, басын төмен түсірді де:
— Өзімнің істеген қылығым үшін ұяламын, Джош. Мен дұрыс істемедім. Сен бұл үшін мені кешіретін шығарсың деп үміттенемін, — деді.
Мен кейінірек өзім өкінетін сөзді қазір айтып қоймауым үшін, өзімді қолға алуға тырысып, жауап бермедім. Қара шегірткелердің шырылдағаны және үйде теледидарда болып жатқан бағдарламаның әрең естілген даусы біздің үнсіздігіміздің орнын толтырып тұрды. Әкем қайтадан тербеле бастады.
— Ал, қазір Кішкентай немен шұғылданып жүр? — деп сұрадым мен.
— Сақтандыру полисін сатады, — деді әкем.
— Шынымен бе? Мен оны агрономдыққа оқып жүр деп ойлап едім.
— Солай болған. Алайда, қандай да бір сәтте ол сақтандыру полисін сатуға кірісіп кетті. Менің естуімше, ол үлкен табысқа жеткен. Біреу ол тіпті бұнымен қалай шұғылдануға болатыны туралы, қандай да бір көмекші құралды жазыпты деп айтқан болатын. Алайда, мен мұны түсіне бермеймін.
Мен бұған мүлдем таңқалмаймын, — Кішкентай нені қолға алса да, барлық нәрседе табысқа жететін.
— Бірақ менің соңғы естігенім, — деп сөзін жалғастырды әкем, — ол Дүниежүзілік Корпусқа жазылайын деп жатыр екен.
— Не?
— Карла мен Джулияны алып Африкаға кетпекші.
— Мен бұған сене алмаймын.
— Соған қарамастан, бұл шындық.
— Бәрібір сенбеймін.
— Колледждегі сабағың басталғанша әлі уақыт бар ғой, егер қаласаң — барып, оны көріп қайт.
Әкемнің тербелме-креслосының сықырлағаны әрең естіліп тұрды және ол биязы дауыспен:
— Білесің бе, ұлым, менің мүмкіндігім болса және қолымнан келсе, мен көп нәрсені басқаша істеген болар едім. Мен енді ешнәрсені түзете алмайтынымды түсінемін, бірақ маған сондай мүмкіндік берілсе, көп нәрсені өзгертер едім. Жәй, сенің осыны білгеніңді қалаймын, — деді.
Мен күрсініп, аспанға қарадым. Баяу қалықтап бара жатқан бір топ бұлттың артында тұрған айдың сәулесі маған жарқырап түсіп тұрды. Мен шынында да, өзімнің әкеме жүрегімде реніш сақтауға құқықтымын ба?
— Айтшы, сен нақты нені өзгертер едің? — деп сұрадым мен.
Тербелме-кресло қайтадан секунд сайын сықырлай бастады. Мен әкемнің жөтелгенін естіп, қайтадан оған қарағанда, оның бір нәрсе айтуға тырысып жатқанын түсіндім. Айдың сәулесінен оның көзінен шыққан жас жылтылдап тұрды. Кенеттен үйден дауыс естілді, — Берта әкемді шақырып жатыр екен. Бертаның бізді тез арада тауып алатынын түсініп, екеуміз де бір ауыз сөз айтпай отыра бердік.
— Сендер мұнда екенсіңдер ғой, — деді ол жылы шыраймен есікті ашып. — Ал, мен — бәрі қайда кетіп қалған деп ойладым?
— Сәлем, Берта, — деді әкем, жөтеліп.
— Кел, отыра ғой, — деп мен оған орын бердім.
— Жоқ, о не дегенің, Джош! Менің сендердің әңгімелеріңе кедергі жасағым келмейді.
— Сен кедергі жасамайсың, — дедім мен, әкеме қарап. — Мен тіпті былай ойлағам — мен ертең бәрібір Бэттл-Крикке баруым керек… неге үшеумізге бірге бармасқа? Біздің, мысалы, киноға баруымызға болады.
— Шынымен бе? — деп қуанып кетті Берта, әкемнің қасына жайғасып. — Тамаша болар еді! Мен — қарсы емеспін. Ал, сен не дейсің, Уилмот?
— Әрине, барамыз.
Ертеңіне біз Вест-Мичиган-авенюдегі «Бижу-театрдың» күндізгі қойылымына үлгеріп, «Теңіздің түбіндегі саяхат» атты фильмді көрдік. Фильмнің соңына жақындаған кезде, Джоан Фонтейн акулалармен бірге әуітке құлап, мерт болған сәтте, Берта менің қолыма жабысып алды және мен оның алақанын өзімнің алақаныммен жауып, фильмнің соңына дейін қолын жібермей ұстап отырдым.
Менің туылған күнім, 17 тамыз бейсенбі күнге тура келді, бірақ біз әкем екеуміз оны келесі жұма күні де, Бергер мырзаның (оның фермасы жолдың арғы бетінде болатын) жер телімінде орналасқан көлге балық аулауға барып, атап өтуді жоспарладық. Жұма күні менің жұмысым біткен кезде, біз қалаға барып, Сент-Джо-риверде жайылып жүрген өгіздерді есепке ала отырып, шағын қайықты жалға алдық. Біздің балық аулауымыз қараңғы түскенге дейін созылды, ал оған кінәлі болған балық та емес, әкем екеуміз асықпай әңгімелесіп шешуге кіріскен, дүние жүзілік мәселелер де емес — тек жәй әншейін әкеммен бірге балық аулау менің өмір бойғы арманым болатын.
Ақыры сол арманым орындалды. Біз үйге әжептеуір балық аулап қайттық, Бертаны да лайықты бағалап, құрметтеу керек — ол балықты сондай дәмді етіп дайындады.
Менің Линнмен арамыздағы қарым-қатынасқа келетін болсақ, бұл өте күрделі еді. Болашақта біздің некеге тұратынымызды мен түсінетінмін. Алайда, біз некеге қазір тұрайын деп жатқан жоқ болсақ та, бірақ сол күн алыс емес болатын. Бір мойындайтын нәрсе, басыма неке туралы ой келсе болды, мен өзімді қолайсыз сезінетін болдым. Бір кездері «Көлеңке» деп аталатын радиоқойылымның басталар алдындағы: «Адамдардың жүрегінде қандай зұлымдықтың жатқанын кім танып біле алады?» деп айтылатын сөздер менің басымда айналып жүріп алды. Шынымен кім оны біле алады? Осыған ұқсас шындықты Киелі кітапта Еремия пайғамбар да айтады: «Адамның жүрегі бәрінен бетер алдамшы әрі жазылмайтындай бүлінген. Оны танып біле алатын кім бар?» (17:9).
«Мен өзімнің өткен өмірімнен қаншалықты азат болдым? Мен бұрынғы алған жарақаттарым мен реніштерімді Линн екеуміздің құрған жаңа отбасымызға алып келмеймін бе? Менің өткен өмірімнің біздің болашағымызға көлеңкесін түсірмеуі үшін, мен не істей аламын?» деген ойлар мені мазалап, маған тыныштық бермейтін болды. Қанша тырыссам да осындай беймаза ойлардан арыла алмадым.
Сөйтіп мен бағушы Логанға барып сөйлестім.
— Бұл туралы біз екеуміз сөйлескен сияқты едік қой, Джош, — деді бағушы, өзінің отырған креслосында шалқайып отырып.
— Мен бұл тақырып туралы бұрын сізбен ешқашан әңгімелескен жоқпын, бағушы мырза, — дедім.
— Иә, мен мұны меңзеп тұрған жоқпын, — деді де бағушы Логан қойын дәптерін алып, бір парақ қағазға екі айқасқан сызықты сызып: — Сен не көріп тұрсың? — деп сұрады.
— Айқышты, — деп жауап беріп едім, ол маған:
— Ал, Иса не туралы айтты? «…әркім өз еркі бойынша өмір сүруін қойсын, әрі айқышын арқалаған кісідей азапты өлімге күн сайын дайын болып…» (Лұқа. 9:23),? — дей бергенде мен:
— Менің жолыммен жүрсін, — деп сөйлемді аяқтадым.
— Дұрыс, — деді де, бағушы Логан қарындашын айқыштың сызығымен тігінен жүргізіп: — Бұл сызық сенің Құдаймен қарым-қатынасың деп есепте. Жоғары және төмен. Сен жердесің, әрі көктесің, — деді.
— Түсінікті, — дедім мен.
Содан кейін бағушы Логан қарындашын көлденең сызықпен жүргізіп:
— Ал, мына бағытта сенің адамдармен қарым-қатынасың орналасқан. Бұл сызықта бүкіл адамзатты — өзіңе жақын да, жақын емес те, тіпті саған қарсы күнә жасаған адамдарды да түсіну қажет, сен мұны Уэйнмен кездескен кезде, түсініп алдың деп ойлаймын. Сонымен бұл нені білдіреді? Айқыш жан-жаққа қарай тарайды, түсінемісің? Біреуінсіз екіншісіне ие болу мүмкін емес. Біз өзіміздің маңайымыздағы адамдармен татулықта болмай, Құдаймен татулықта бола алмаймыз.
— Кешіріңіз, бағушы, мен сіздің не айтқыңыз келіп тұрғанын онша түсінбей тұрмын, — дедім мен шыдамсызданып. — Линн — менің құрбым. Менде оған қарсы ешнәрсе жоқ және болуы да мүмкін емес. Расын айтсам, мен ол сияқты қызға лайықсызбын!
Бағушы Логан күрсініп:
— Мен Линн туралы айтып тұрған жоқпын.
— Онда кімді айтып тұрсыз? Менің әкемді ме? Біз онымен ортақ тіл табысып кеткенбіз, тіпті… — дей беріп едім, бағушы Логан маған:
— Кім екенін маған өзің айтшы, Джош. Мен адамның ойын оқи алмаймын. Ең жақсысы, сен өзіңнің жүрегіңді Киелі Рухтың зерттеуіне және Оның саған сөйлеуіне мүмкіндік бер, — деді.
Мен еденнен көзімді алмай қарап тұрып қалдым. Менің қиындығымның мәнісі неде екені, менің өзіме түсінікті еді. Кем дегенде бет жағы түсінікті болатын. Мен бұрынғысынша, өзімнің ағам Кішкентайға реніш сақтап жүрдім, бірақ бұны мойындауға тым тәкаппар едім. Менің жүрегімнің түкіпірінде тағы да не жасырынып жатыр екен — бұл тек жалғыз Құдайға ғана аян. Сөйтіп тұрғанымда: «Уа, Құдай, жүрегімнің түкпірлерін тексере гөр, Мені мазалаған ойларымды біле гөр», — деп бағушы Логанның айтып жатқан сөздерін естідім. (Заб. 138:23 қараңыз)
Көздерім қып-қызыл болып, ашуға булыққан мен бірден:
— Сіз әрқашан Киелі кітаптың аятымен жауап бересіз бе? — деп сұрадым. Тек кейінірек мен оның аятты Киелі кітаптан оқып жатпағанын түсіндім. Бағушы басын иіп, көзін жұмып, мінәжат етіп тұр екен: «Қауіпті жолдамын ба, сынай гөр, — деп жалғастырды ол, — Мәңгілік өмір жолымен мені жүргізе гөр! Аумин». (Заб. 138:24 қараңыз)
— Сіздің айтқаныңыз дұрыс, бағушы — дедім мен ақырын, ұзақ үнсіздіктен кейін.
— Біз екеуміз бұл туралы әңгімелескенбіз.
Бағушы Логан орнынан тұрып, өзінің бөлмесіндегі терезеге жақындады. Жаңбыр жауа бастады, ал оның алғашқы жеңіл тамшылары терезенің бетінде өздерінің қиғаштай түскен іздерін қалдырды.
— Сен Киелі Рухқа мұқтажсың, Джош. Біз бәріміз де Оған мұқтажбыз. — Ол үндемей тұрды, сосын сөзін жалғастырып: — Мәре сызығына біз жүгіруді бастаған сәтте жетіп келмейміз, сол сияқты Мәсіхтің бейнесіне ұқсас болу үшін, біздің күн сайын күресуімізге тура келеді. Біз дегенім — бұл біздің әрқайсымыз. Біз бәріміз орындалуын күтіп тұрған, салтанатты ұлылық үшін соңына дейін төзімділік таныту үшін шақырылғанбыз.
Ол маған көз тастау үшін бұрылып:
— Ұлым, мәсіхшілік өмір — бұл қысқа қашықтыққа жүгіру емес. Бұл марафон. Киелі Рухқа кенел және шаршап қалмау үшін дұрыстап тыныс алуға тырыс. Сені әлі алдыңда бұдан да көп нәрселер күтіп тұр, — деп кеңес берді.
Бағушы Логанмен сұхбаттасып болған соң, мен өзімді әрі қарай қинай бергенше, Кішкентаймен қарым-қатынасыма анықтық кіргізіп алғаным жақсы болады деп ұйғарып, Кішкентайға хат жазайын деп шештім. Менің бәрін өз орнына қойғым келді, оған жүрегімдегі бар нәрсені айтқым келді, бұл онымен татуласудың әдісі екенініне толық сенімді болдым. Алайда, әр кез бұл хаттар ең соңғы қатары жазылып бітпей жатып, қоқыс салатын себетте жатты. Ақырында мен пошта карточкасына жазуды ұйғардым. Кеңсе тауарлары дүкеніне кіріп, Макинак бұғазының суларының үстінен салынған, Макинак көпірінің суреті бар әдемі ашық хат сатып алдым да, соған:
Жетер, бұдан артық ешнәрсе айта алмаймын дедім іштей. Не де болса, бұным шындық еді. Кішкентайдың мекен-жайын әкемнен біліп алып, мен ашық хатты пошта жәшігіне салдым, бірақ жүрегімнің түкпірінде өзімнің дұрыс емес істеп жатқанымды сезіп тұрдым. Менің не істеуім керектігі туралы бағушы Логан менімен сөйлеспегендей және мен үшін мінәжат етпегендей болды.
Соңында, ар-ұжданым қатты қиналды. Уитонге кететін уақыт жақындаған кезде, мен Кішкентаймен жеке кездесемін деген есеппен бірнеше күн бұрын жолға шығуды ұйғардым. Жол жүрер қарсаңындағы кеште мен оған телефон шалып:
— Бұл мен, Джошпын, — дедім.
— Джос? — деп қайта сұрады Кішкентай, менің бала кездегі лақап атыммен атап. — Сен қазір қайдасың?
— Әлі әкеммен бірге фермадамын. Бірақ саған барып, сенімен көріссем бе деп едім.
— Неге келмеске. Бұлай істесең өте жақсы болар еді деп ойлаймын…
— Мен өзімнің колледжіме қайта оралайын деп жүрмін. Сен әлі менің колледжде оқитынымды білмейтін шығарсың.
— Келлог муниципальдық колледжінде ме?
— Жоқ, мен Уитонге барып жүрмін. Соңғы курста оқимын.
— Уитон-колледж — бұл сол Чикагоның маңындағы колледж бе?
— Дәл соның өзі.
— Егер сен бізге келетін болсаң, бұл сенің жолыңда емес қой, солай ма?
— Солай болып тұрғанға ұқсайды. Жарайды, онда. Ақыры…
Мен тұтқаны қояйын деп тұр едім, Кішкентайдың дауысын естіп қалдым:
— Егер келуге зауқың соқса, — келе бер.
Шамалы уақыт ішінде ойымды жинақтауға тырыстым:
— Сен менің ашық хатымды алдың ба?
— Алдым. Әдемі ашық хат екен.
— Тыңдашы, мен оны саған жібергенім үшін өкініп тұрғанымды айтуым керек. Не болғанын өзім де білмеймін. Ақымақша әрекет еттім, бұл қылығымды басқаша атай алмайсың. Сен мені кешіресің деп үміттенемін.
— Бәрі дұрыс, Джос. Қашан келесің?
— Егер қарсы болмасаң, ертең кешке жақын.
— Қандай қарсылық болуы мүмкін? Мен сені күтемін, Карлаға да ескертіп қоямын, — деді Кішкентай.
Мен сол күні түнде біртүрлі түс көрсем де, қатты ұйықтаппын, түсімде: мен үлкен қараңғы бөлменің ішінде бір құстың сайрағанын естіп, оны таба алмай жүр екенмін. Ақыры, оны тауып алдым — ол еденнің үстінде тор ұяда отыр екен. Мен тордың есігін ашып едім, құс еркіндікке шығып, ұшып кетті.
Ист-Лансингке дейін шамамен жүз қырық бес шақырымдай болатын, бірақ мен бұл жерге өзім ойлағаннан да ертерек жетіп алдым. Дегенмен, Кішкентай мен Карла да, олардың тоғыз жасар қызы Джули де үйлерінде екен. Кішкентайдың тек бір-екі килограмм салмақ қосқаны болмаса, мен оны ең соңғы рет көргеннен бері онша өзгермепті. Арада осыншама жыл өтіп кеткендіктен, мен тіпті әңгімені неден бастарымды білмедім. Алайда, Кішкентай екі езуі құлағына жетіп, маған қолын созып, өзі мені құшақтап:
— Міне, іні деп осыны айт! Жақында сен менен де озып кетейін деп тұрсың ғой! — деді.
— Ақыры, біз қайтадан кездестік-ау. Сәлем, Карла! Халдарың қалай? — дедім.
— Мен ашық хатты оқыдым, — деді Карла.
— Иә… сенің де хатты оқитыныңа менің күмәнім болған жоқ. Өтінемін, оны жыртып, лақтырып жіберіңдерші, жарай ма? Мен сол хатты жіберіп, ақымақтық жасадым, — дедім өзімді ыңғайсыз сезініп.
— Бұл біздің қызымыз, Джули, — деді Карла менің өтінішіме жауап берудің орнына.
— Сәлеметсіз бе! Танысқаныма қуаныштымын, — деді кішкентай қыз, маған қолын созып.
— Мен де қуаныштымын, кішкентай қыз! — дедім мен жанданып.
— Мен кішкентай қыз емеспін, мен жас ханыммын, — деп сол сәтте-ақ Джули менің сөзімді түзетті.
— Жас ханым! — дедім мен сүйсініп кеткен адамдай, оны құшақтап. — Осылай болады деп кім ойлаған дейсің!
Менің қалжыңдауға жасаған әрекетім қолдау таппаған сияқты. Менің орынсыз бір нәрсе айтып қойғаным, айдан-анық еді.
— Яғни, мен… сіздің —
— Менің Барби қуыршағым бар, — деді ол.
— Шынымен бе?
— Ал, менің туылған күніме Кена қуыршағын сыйлайды.
— Сен үшін қуаныштымын, — деп жауап бердім мен, кішкентай қыздың сөзін мақұлдап.
— Қарның аш па, Джош? — деп сұрады Карла.
— Кімнен сұрайтыныңды тапқан екенсің? Мен студентпін ғой — демек, мен әрқашан ашпын деген сөз.
— Түскі ас қашан дайын болады, қымбаттым? — деп сұрастырды Кішкентай.
— Сен алаңдама, Мак. Бәрі дайын болған кезде, мен шақырамын. — деп, олар Джули екеуі ас үйге кіріп кетті.
Мен ағама қызығушылықпен қарап:
— Мак? — дедім.
Ол тек иығын қимылдатып:
— Мені енді ешкім Кішкентай деп атамайды. Сен бұған көңіл бөлме. Жүр, үйге кірейік. Не ішесің? — деп сұрады.
— Зімбір сырасы бар ма?
— Әрине, бар.
Біз қонақ бөлмеге кірдік — бөлменің іші мұнтаздай екен, қабырғалары ағаш жиекпен қоршалған және еденде кілемнің орнына бұғының терісін төсеп қойыпты. Қабырғадағы терезеден үйдің қапталындағы жұпаргүлдің бұталары мен қою көлеңке түсіріп тұрған, жапырақтары қалың биік ағаштар және ұқыпты қырқылған гүлзар көрініп тұрды.
— Үйің керемет әдемі екен, Кішкентай… яғни Мак, — дедім.
— Жайғасып отыр, — деп ол маған қанық жасыл диванды нұсқады да, өзі маған ішімдік әкелу үшін, бұрыштағы барға қарай бет алды.
— Ерекше кресло екен, — дедім мен, ауа көк түсті матамен қапталған кең тербелме-креслоны байқап.
— Мен оны «тербелетін жиналмалы кереует» деп атаймын, — деп мақтанышпен жауап берді Кішкентай.
— Жиналмалы кереует?
— Иә. Мұнда ауыстырып-қосқышпен арқасының еңісін реттеуге және бір мезгілде тербетілуге болады. Маусымның жаңа өнімі.
— Иә, ол жаңалықтардың соңынан қуып жете алмайсың.
— Ішіп отыр, — деді Кішкентай, маған стақанды созып.
— Рахмет.
— Сонымен сен өзіңнің колледжіңде не оқып жүрсің?
— Құқықтануды, заң ғылымының жиынтығын, — дедім мен барынша байсалды дауыспен.
— Иә, қызық. Заңгер болу үшін, саған бар күшіңді оқуға сарп етуіңе тура келеді, — деді Кішкентай, «тербелме-жиналмалы кереуеттің» мүмкіндіктерін бірге жариялай отырып.
— Мен бар күшімді оқуға салып жүрмін.
— Уитон. Бұл мәсіхшілік колледж ғой, солай ма?
— Дәл солай.
— Олай болса,
— Шындықты айтудан бастайық.
— Бұл қорғаушылардың ісі емес, Джош, куәгерлердің ісі.
— Қорғаушылар да ант қабылдайды, өзің білесің.
— Сен не деп тұрсың? — Кішкентайдың бет-әлпетінде әдеттен тыс оғаш күлімсіреу пайда болды. — Олар не үшін ант қабылдайды? Оларға: өтініш, талпынып көріңізші… бізге төленетін құн қанша болса да көнеміз деп жалыну үшін бе?
— Олар әуелі өзінің міндеттерін адал және әділ атқаруға ант береді.
— Ал, амал— ол өзінен-өзі табылады, дұрыс па? — Кішкентай өзінің қалжыңына өзі күлді, сөйтіп креслоға барынша шалқайып отырып алды.
Менің бұл жаққа келу туралы ойым, маған шынында да ең жақсы шешім болмаған сияқты болып көріне бастады. Менің ағам — оның үлкен болғаны соншалықты, жасы бойынша ол менің әкем болуға жарайтын еді, — ол өзінің айтқан сөздерімен кез-келген адамның өзінің дұрыс екеніне сенімсіздік туғызуға қабілеті жететін еді, бұған қоса, мұндай жағдайларда оған бұл түкке де тұрмайтын.
— Сонда да неге сен қорғаушы болуды қаладың? — деп өзінің дегенінен қайтпады Кішкентай.
— Маған талдаулар жасап, зерттеулер жүргізіп, істің анық-қанығына жету ұнайды, — дедім де, біраз үнсіз отырдым, содан соң: — Оған қоса, менің бай болғым келеді, — дедім.
Кішкентай сенімсіздікпен қарады.
— Саған шынымен айтып тұрмын, — деп мен көзіммен бөлменің ішін шолып шығып: — Меніңше, сенің істерің жақсы жүріп жатқан сияқты. Менің де істерімнің жақсы болғанын қалаймын. Одан кейін — кім білсін? — Мүмкін, бұдан да жақсы болатын шығар. Менің өзімнің құрған жоспарым бар, қазірше бәрі де азды-көпті болса да сол жоспарым бойынша келе жатыр.
— Ол неғылған жоспар?
— Білім алып, мықты заңгерлік фирмадан жұмыс тауып алу және жақсы ақша табуды бастау. Ал, содан кейін саясатқа кіріскім келеді.
— Жоспарыңды сондай керемет екен деп айта алмаймын. Алайда, ең бастысы сенің пайдаңа шешілсе болғаны, дұрыс қой? — деді ол.
— Менің әкем мен анамның өмір сүргендеріндей, өмір сүргім келмейді.
— Мен сені айыптап жатқан жоқпын ғой.
— Әкем сені Дүниежүзілік Корпусқа кірейін деп жатыр деп айтып еді. Өте маңызды әрекет екені, сөзсіз.
— Олай болмағанда ше! — деп келіскендей басын изеді Кішкентай.
— Бұндай шешімді қалай қабылдадың?
— Өткен жылы Мичиган университетінде Джон Кеннеди сайлау алды сөзін сөйлегенде, мен сол жерде болдым. Біздің дүниеміздің жақсы болуы үшін, шетелге бару керек екені туралы оның айтқан сөздері, сол жерде тұрған адамдардың бәрін шабыттандырды. Мен бұл шақыруды қабыл алдым. Бәлкім, бұл сенің мәсіхші болғаныңа ұқсас шақыру болған шығар. Бұл жайында қалай жақсырақ айтып беруді тіпті білмей тұрмын, — деп сөзін аяқтай бергенде мен оған:
— Айтпақшы, әкем де енді мәсіхші, — деп айтқаным сол-ақ екен, бірден тыныштық орнады. Содан соң мен тақырыпты ауыстырып:
— Тыңдашы, Кішкентай… яғни Мак, кешір, — деп мен бәрін жасырмай айтуды ұйғардым. — Фермада әкем мен сенің араңда не болғанын егжей-тегжейлі білмеймін. Әкем мен екеуіңнің қарым-қатынастарыңның мен туылмай жатып та онша жақсы болмағанына күмәнім жоқ. Бәлкім, бұған бір себептер бар болған шығар…
— Салмақты себептер болды, — деп Кішкентай менің сөзімді бөліп жіберді.
— Салмақты себептер, — деп мен жаңғырық сияқты оның сөзін қайталадым да, — Мен сенің мынаны білгеніңді қалаймын: мен әкеммен татуластым, енді уақытты босқа жоғалтпай, сенімен де татуласу үшін осы мүмкіндікті пайдаланғым келеді, — дедім.
— Менімен татуласқың келе ме? — деді ағам мен жаққа қарамаса да, креслода тербелуін тоқтатып: — Менің саған ренжитінімдей ешнәрсе де болмаған сияқты еді ғой, Джос, — деді таңырқаған кейіппен.
— Шынымды айтсам, Мак,
— Сенің өзің сене алатын бір нәрсені тапқаныңа мен қуаныштымын, — деді.
— Мен әлі бәрін айтып болған жоқпын, Мак, — деп сөзімді жалғастырып, — Ол сенімен де қарым-қатынас орнатуды қалайды, — дедім.
— Мен де соны айтып отырған жоқпын ба — біз екеуміз бір-бірімізге өте ұқсаймыз, Джос, — дегенде, мен түк те түсінбей, одан:
— Сен нені меңзеп тұрсың? — деп сұрадым.
Мак креслоның жанындағы иінтіректі тартып қойды да, түзуленіп отырып алып:
— Әрбір адам өмірдің мағынасын табуға тырысады. Біреулер өмірдің мағынасы жоқ, сондықтан оны іздеудің де қажеті жоқ деген қорытындыға келеді. Басқалар саған ұқсап, өмірдің мағынасын діннен табады. Ал, тағы біреулерге басқа адамдарға көмектесу мүмкіндігі қанағат әкеледі. Бұл енді мен сияқтылар туралы айтылған. Көп өзендер бар, алайда олардың бәрі бір теңізге құяды ғой, солай емес пе? — деп еді, мен оған:
— Өзендер туралы ешнәрсе айта алмаймын, ал әкемнің енді мүлдем басқа адамға айналғанын, мен анық білемін, — дедім.
Мактың бет-әлпеті түнеріп кетті. Оның бір нәрсе айтқысы келгенін сездім, алайда бір сәтке орнаған тыныштықты:
— Ас дастарқанға қойылды! — деген Карланың даусы бұзып жіберді.
Қалай болғанмен де, біз бәріміз бірге тамаша уақыт өткіздік. Дастарқан басында отырған кезде, Мак менімен өзінің Дүниежүзілік Корпуспен байланысты жоспарларымен бөлісті.
— Мен Ричард Никсонның Дүниежүзілік Корпус — бұл әскер қатарына барғысы келмейтін адамдар үшін, басқа жаққа кетіп қалатын амал деп санайтыны туралы оқып едім, — дегенімде, Мак жымиып:
— Сенің заңгер және саясаткер болуды бекерге қаламағаныңды көріп тұрмын. Сол Никсон да бай адам болған шығар деп ойлаймын.
Карла пышақ пен шанышқысын қойып:
— Сен не, заңгерлікке оқып жүрсің бе? — деп сұрады.
— Иә, — деп жауап бердім.
— Саясаткер де болғың келе ме? — деп тағы сұрады.
— Көреміз. Ол жағы енді болашақтың еншісінде, — деп жауап бердім мен күлімдеп.
— Сен сол Никсон сияқты болмайтын шығарсың деп үміттенемін, — деді Карла.
— Ол теледидардан үнемі сақалы алынбаған сияқты болып шыққаны болмаса, оның бойынан ешбір жамандықты көрген жоқпын, — деп жауап бердім мен оған.
— Ал, менің ойымша, Джош уағыздаушы болуға лайықты, — деді Мак.
— Мен олай айтқан жоқпын! — деп қарсылық білдіріп едім.
— Саған бұны айтудың да қажеті жоқ. Бұл анық көрініп тұр емес пе, інішек, солай ғой? — деп айтып салды.
Осы қарапайым емес жағдайдан шығудың жақсы әдісі туралы ойлаудың да қажеті жоқ еді. Менің ағам Мак өзінің мүддесін қалай қорғау керектігін әрқашан білген, — бүгін де дәл сондай жағдай болып тұр. Мен ертерек жатып қалдым да, келесі күні таңертең Уитонға жол жүріп кеттім.
Уитон колледжінің президенті, Бірінші дүниежүзілік соғысының ардагері және Эквадордағы кечуа үндістеріне Ізгі хабар айтқан бұрынғы елшi доктор Реймонд Эдмен колледждегі рухани және академиялық дені сау ахуалдың қаншалықты маңызды екенін жақсы білетін. Осы колледж президенті лауазымын ие бола салысымен-ақ, ол оқу күнтізбесінің ажырамас бөлігіне айналған «Рухани күш аптасын» құрды. Менің бітіруші курсым таяп қалған кезде, алдағы аптада біздің негізгі уағыздаушымыз Ричард Халверстон болды, ол да осы Уитон колледжінің түлегі, ал қазір Мериленд штатының Бетесд қаласындағы төртінші пресвитериан қауымының бағушысы.
— Сіздер — осы елдің жастарының ең жарқын, ең келешегі бар өкілдерінің қатарындасыздар, — Халверстон бізге осы аптадағы өзінің ең соңғы сөйлеген сөзінде, осындай салтанатты сөздерді арнады. — Алайда, сіздер мойынсұнуды қалайсыздар ма? Біз Ишаяның 6 тарауында оқитынымыздай, сіздер Құдайдың шақыруын естігілеріңіз келе ме?
Жақында ғана ашылған «Эдмен-чепелдің» залына толған бүкіл студенттік корпус, демін ішіне тартып, оның әрбір сөзін тыңдады. Мен дәрісхананың ортасында Дик Пернел мен Фрэнк Кифердің қасында отырдым. Халверстонның айтқан бұл сөздері менің өзімді ыңғайсыз сезінуіме мәжбүр етті. Алайда, мінбеде тұрып айтқан оның сөздері соғылған қоңыраудың даусындай гүрілдеп естіліп жатты:
— Бүгін мен осы залда шақырылуы — инженер болған адамдарды көріп тұрмын. Иә, сіздерге, өздеріңіздің неге шақырылғандарыңыз белгілі. Сіздер математика мен физиканы ұнатасыздар. Тіпті түнде де математикалық теңдеулер түстеріңізге кіреді! Алайда, сіздер өздеріңіздің барлық дарындарыңызды Оның аяғының астына тастауға келісесіз бе? Бүгін мен осы жерде дәрігерлерді… бизнесмендерді көріп тұрмын.. заңгерлер мен саясаткерлерді көріп тұрмын… мұғалімдер мен музыканттарды көріп тұрмын. Алайда, маңыздысы сіздердің өздеріңізге қандай саланы таңдап алғаныңыз емес, достарым. Маңыздысы, сіздердің өз дарындарыңызды мехрапқа алып келуге деген дайындығыңыз бен келісіміңіз. Ишаяның 6 тарауында бізге ашылған, Құдайдың шақыруына жауап беруге дайын кім бар? Кім өзінің дарындарын мехрапқа қойып, Иемізге: «Міне, мен, мені жібер» — деп айта алады?
Мен өзімнің курстастарымды көзіммен шолып шықтым. Олар бірінен кейін бірі орындарынан тұрып, өздерінің өмірі мен қабілеттерін Құдайдың қызметіне арнау үшін, сахнаға шықты. Мен тіпті бір студенттің өз қалтасынан логарифмдік сызғышын алып, доктор Халверстонның аяғының қасына қойғанын көрдім. Медициналық факультетте оқитын, Дик орнынан тұрып, менің қасымнан қысылып-қымтырылып өтті, ал оның артынан Фрэнк те кетті. Аралықтағы өтетін жерді барған сайын көп студенттер толтыра бастады. Мен де орнымнан тұрдым — алайда аяғымды қолыма алып жүгіріп кетпеу үшін, өзімді әрең ұстап, шыға беріске қарай кеттім.
Кейінірек, достарым мені тауып алған кезде, мен бөлмеде көрпені басыма дейін тартып жамылып алып, өзімнің кереуетімде жатыр едім.
— Сендерге не керек? — деп айқайлап жіберуге шақ қалдым.
— Жағдайың дұрыс па? — деп сұрады Дик. Бірақ мен жауап бермедім.
— Джош, саған не болды? — деп қайталады ол.
— Мені мазамалмаңдаршы! — деп айқайладым мен.
Бұдан кейін олар мені мазаламады, олардың кетіп бара жатқандарын қадамдарының бірте-бірте алыстап бара жатқан даусынан білдім. Қою қараңғылық түскен кезде, мен кереуеттен тұрып, университет қалашығын айналып қайтуды ұйғардым. Уитонның орталығындағы тәулік бойына жұмыс істейтін кафеге кіргенімде, түннің жарымы болып қалған еді.
Кез келген басқа мәсіхшілердің естігені сияқты мен де, Құдайдың менің дарындарым мен қабілеттерімді Өзінің даңқы үшін пайдаланғысы келетінін көп рет естідім. Алайда, мен Құдайға не ұсына аламын — өзімнің кезекті сәтсіздіктерімді ме? Мен өзімнің Құдайдың үлгісіне сәйкес келмейтінімді жақсы білетінмін. Көпшілікке мені алда жарқын болашақ күтіп тұрған сияқты болып көрінетін. Мен жақсы оқыдым және мұғалімдерімнің кейбіреулері, менен бірінші дәрежелі заңгер шығады деп айтатын. Мүмкін, солай да шығар. Алайда, мен бірінші дәрежелі мәсіхшімін бе? Менің өмірімде түзетуге келмейтін тым көп нәрселер болды, тіпті кейде мен кекештеніп сөйлегенде немесе грамматикалық қателер жібергенде жиі байқалатын өзімді төмен тұту сезімінен ешқашан арыла алмайтын сияқты болып көрінетін. Мен өмірімнің барлық саласына сіңіп кеткен және менің барлық жақын қарым-қатынастарымда сезілетін, жыныстық қорлаудан, тәндік зорлық-зомбылықтан және отбасындағы келіспеушіліктерден тыртық сияқты қалып қойған ауыртпалықтарды көтеріп жүруді жалғастырдым. Мен осы кемістіктерімді басқалардан жақсылап жасыруды үйренген болсам да, оларды өзімнен жасыру мүмкін бе, сірә? Менің алдымда әлі өзімнің айнадағы түріме жақсылап қарап алу күтіп тұрды.
Мен кафеден шықтым да, ешбір мақсатсыз көшеде сенделіп жүріп алдым. Күздің ортасы болып қалған еді, кеңістік салқын ауамен толып тұр. Мен жүре бердім, жүре бердім, тіпті қайда бара жатқаным туралы ойланбадым да. Құрғақ жапырақтар — мені қобалжытқан естеліктер мен азғырулар және күнәлар сияқты, менің аяғымның астында шытынап жатты — Мәсіх тәндік күшті қолданғандай болып, менің өміріме енген кезде, маған олардың бәрі айқышта жерленген сияқты болып көрінген еді. Мен қазір өзімді мәңгі-бақи қарғыс атқан адамдай сезіндім, ал осы сезім адам төзбестей ауыртпалықпен менің еңсемді басып тұрды. Иеміздің шақыруына менің жауап бергім келмегенін, әкем біле қоймас деген жалғыз үміт қалған еді.
Егер де қазір бағушы Логан қасымда болғанда ғой. Ол мұндай жағдайда не істеу керектігін жақсы біледі. Ол маған орынды кеңес берген болар еді. Алайда, ол қасымда жоқ. Оның мейірімді көздері мен мені түсінгісі келіп маған қараған көзқарасын есіме алудан басқа менің ешқандай амалым жоқ еді, бұл жолы маған оның көз жанары шексіз қайғы мен жанашырлыққа толы болып көрінді.
Юнион-стриттегі көше шамының астында тұрған кезімде, сағат шамамен таңғы төрт болып қалған болатын. Осы сәтте Киелі кітапта жазылған, құлазыған айдалада аштықтан қиналған көптеген адамдарды тамақтандыру үшін, бірнеше балығы мен нанын ұсынған, кішкентай бала туралы әңгіме есіме түсті (Мар. 6:35-44 қараңыз). Мен қазір өзімді сол бала сияқты сезіндім. Бірақ одан бір ғана айырмашылығым — менің өмірімде бар болған болмашы нәрсені, үлкен маңызды нәрсеге айналдыратын керемет жоқ еді. Кенеттен:
— Құдайым, — деп айттым мен өзім күтпеген жерден, — менің жүрегімнің түкпірінде Саған қызмет етсем деген ниетім бар, бірақ мен Сенің табаныңның астына немді әкеліп қоя аламын? Шынымды айтсам, өзім ұялмайтындай болып, Саған ұсына алатын менің ешнәрсем жоқ. Менде бір ерекше қабілет те жоқ, ал менің жүрегім өткен өмірімнен алған жарақаттарға толы. Алайда, егер Сен қаласаң, осы жер — қазір, осы күні таңертеңнен бастап — менде жоқ нәрсенің бәрін мен Саған әкелетін, Сенің мехрабың болсын. Ием, маған жетіспейтін нәрсенің бәрін, Мен Саған беремін. Сен менің күшімді ала алмайсың, өйткені менде Саған ұсына алатын күш мүлдем жоқ. Сен менің қабілетімді ала алмайсың, өйткені мен өзімнің ерекше қабілеттерім мен дарындарымның бар-жоғын тіпті де білмеймін. Солай болса да… егер Сен қаласаң, Ием… егер Сен менің әлсіздіктерімді Өзіңе алып, құлағанымда мені көтеріп, солар арқылы Өзіңнің атыңды мадақтағың келсе, — уа, Құдайым, мен ең соңғы демім таусылғанша, қалған өмірімнің бәрінде Саған қызмет етуге уәде беремін, — деп мінәжат еттім.
Мен сол жерде қанша уақыт тұрғанымды және басқа не туралы мінәжат еткенімді, тіпті де білмеймін. Менің есімде университет маңындағы қалашыққа келген кезде көрген, шығыс жақтан аспанға көтеріліп келе жатқан күннің шұғыласы ғана қалыпты. Менің бойымнан күнә мен қарғыстың сорақы ауыртпалығы түскендей болып, жаңа күнді қарсы алуға дайын едім. Мен қайтадан марафон жарысына жүгіруге дайын болдым.
Үш аптадан кейін менің алдымда күтіп тұрған рухани марафон жарысына жүгіру үшін, маған қажетті дайындықты берген адамды кездестірдім.
Билл Брайт деген кісі шын мәнінде, Иса Мәсіхтің осы дүниеге екінші рет қайта келуінің алдында бүкіл дүниежүзілік көлемде Ізгі хабарды жариялаудың ұлы тапсырмасын орындау үшін, күш-қуатқа толы, дарынды тұлға болды. Ол елді аралап сапар шегіп жүрген уақытында, Уитон студенттік қауымының жиналысында Құдайдың Сөзімен бөліскен болатын, сол кезде ол осыдан он жылдай бұрын өзі негізін қалаған «Campus Crusade for Christ»[14] деп аталатын ұйыммен студенттерді таныстырып, қызмет еткісі келетін жастарды оның қатарына өз еріктерімен қосылуға шақырды. Енді біз, шамамен оншақты адам болып, студенттер кафетериясында оның өзі мен ұйымы туралы көбірек білгіміз келіп, Билл Брайтты қоршап, оның айналасына отырып алдық.
— Мен сіздермен, тек сіздердің ғана емес, сонымен қатар сіздермен кездескен әрбір адамның да өмірін өзгертуге құдыреті жететін тұжырымдамамен бөліскім келеді, — деді ол бізге. Біз бір-бірімізге сығылыса түстік, сол кезде Билл Брайт қағаз майлықты алып, пенжагының ішкі қалтасынан қаламсапты да ала бастады. — Негізінен, дүниеде адамдардың үш түрі бар. Бұл ер кісілерге де, әйел кісілерге де қатысты, алайда қарапайым түрде түсіндіру үшін жәй ғана «адам» деп айтайық. Сонымен, бұл табиғи адам, тәндік адам және рухани адам болады.
Майлыққа ол бірінен кейін бірін тізіп, үш шеңбер сызды, осы үш шеңбердің әрқайсының ортасына орындыққа ұқсас сурет салды.
— Табиғи адамнан бастайық, — деді ол, үш шеңбердің біріншісіне нұсқап, орындықтың арқа жағына «мен» деген сөзді жазды да: — Табиғи адам өзінің «менін» таққа отырғызады, — деді.
Брайт мырза шеңбердің сыртқы жағына кішкене «айқыш» сызды. Осы туралы айтып жатқан кезінде, мен бұның кішкене ғана айқыш емес, қайта Исаны білдіретін кәдімгі айқыш ағаш екенін түсіндім.
— Иса осы адамның жан дүниесінің сыртында қалады, — деді ол, айқышқа нұсқап, — бәлкім, бұл адамды әлі ешкім Иемізбен таныстырмаған шығар, мүмкін, оның өзі Исаны өзінің Құтқарушысы ретінде қабылдамай, бас тартқан болар. Қалай болғанда да, бұл адамның өмірінде Мәсіх жоқ.
Брайт мырза саусағымен екінші шеңберді нұсқап:
— Ал, мынау тәндік адам. — Ол қайтадан орындықтың арқа жағына «мен» деп жазды, алайда айқыш бұл жолы шеңбердің ішкі жағында орындықтың төмен жағында тұрды.
— Табиғи адам сияқты, — деп сөзін жалғастырды ол, — тәндік адам да таққа өзін отырғызып қойған. Ол мәсіхші, бірақ жеміс бермейтін адам. Ол өзінің күшіне үміт артып, мәсіхшілік өмір сүргісі келеді. Мәсіх бір шетте тұрғандықтан, ол адам мағыналы мәсіхшілік өмір сүре алмайды.
Кофесін ішіп алып, Брайт мырза үшінші шеңбердегі орындықтың арқа жағына айқыштың суретін салды да:
— Бұның алдыңғы екеуінен айырмашылығы, рухани адам Мәсіхті өзінің өмірінің тағына отырғызады, ал өзінің менмендігін… — деп Брайт мырза қайтадан қолына қаламсабын алып, тақтың төмен жағына «мен» деген сөзді жазып қойып, — негізгі орыннан алып тастайды, — деді. Сосын сөзін жалғастырып: — Ол Киелі Рухқа кенеліп, Мәсіхпен бірге жеңімпаз өмір сүреді. Алайда, мынадай бір сұрақ туындайды. Егер де мен сіздерден, Киелі Рухтың күшіне қалай ие болуға болады деп сұрасам, сіздер оны қалай істеу керектігін білер ме едіңіз?
— Мен ең алдымен, Мәсіх шынымен де менің өмірімнің тағында отырғанына көз жеткізіп алар едім деп ойлаймын, — деді Фрэнк.
— Тамаша, — деді Брайт мырза. — Егер сіздердің араңызда кейбіреуіңіз баскетбол ойнайтын болсаңыз, онда сіздер бұл бастапқы қалыпта тұру дегенді білдіреді деп айтар едіңіздер, — деп ол үстел басында отырғандарды көзімен бір шолып шықты да:
— Ал, енді сіздердің қайсыбіреуіңіз маған Киелі Рухтың жемісін атап бере аласыздар?
Біздің біреуіміз ауызымызды ашып үлгірмей жатып-ақ, Дик Пернел бәрін бірінен кейін бірін тырылдатып айтып берді: сүйіспеншілік, қуаныш, тыныштық, шыдамдылық, қайырымдылық, кеңпейілділік, сенімділік, ілтипаттылық, ұстамдылық. (Ғал. 5:22, 23 қараңыз.)
Бұл жауаптан шабыттанған Брайт мырза басын изеп:
— Біз Мәсіхті өз өміріміздің тағына отырғызып, Киелі Рухтан бізді толтыруын және толтыруды жалғастыруын сұраған кезде, осы қасиеттер бірінші орынға шығады, — деді.
— Толтыруды жалғастыруын? — деп қайтадан сұрадым мен.
— Киелі Рух, балам, сізді толтырғысы келеді, тіпті ағыл-тегіл молынан толтыруды қалайды. Өйткені сіздерді Киелі Рухпен бірге істейтін күрделі жұмыс күтіп тұр ғой! — деді Брайт мырза, біздің тобымызды көзімен бір шолып өтіп. Біз ол әрі қарай не айтар екен деп, демімізді ішімізге тартқан күйі отырдық.
— Жігіттер, мен Оклахомада дүниеге келгенмін, ал біздің ол өлкеде үздіксіз ұңғыма бұрғылап мұнай іздейді. Міне, сол Техасстың алыс түкпірінде бір жылқы бағушы өмір сүрген екен. Ол қартайып, мал айдауды қойыпты, сөйтіп ол тегін берсе де ешкім алмайтын өзінің қаңыраған мал фермасында отырады. Ал, ол қайтыс болған кезде, оның жер теліміне барлау компаниясы келіп, ұңғыманы бұрғылағанда, ол жерден атқылап мұнай шығады. Сөйтіп, жылқы бағушы қарияның басынан аяғына дейін алтынға малынуына жететін мұнай кені табылады. Мұнай оның жерінде жасырынып жатқан қазына сияқты еді, ал ол әрқашан сол қазынаның үстінде отырса да, өзінің қандай байлықтың үстінде отырғанын білмей, дүниеден соқыр тиынсыз өтіпті. Міне, Киелі Рухтың күші де — сол мұнай сияқты. Егер сіздер Мәсіхке тиесілі болсаңыздар, онда Құдайдың Рухы сіздердің жүректеріңізден орын алды. Енді Ол ұңғымадан атқылаған мұнай сияқты… ағылып-төгілу үшін сіздің мүмкіндік беруіңізді күтеді! Бірақ сіздер Оның күшіне қосылуларыңыз керек. Ал, мұны мінәжат ету арқылы істеу қажет.
Брайт мырза тура маған қарап:
— Сен не айтасың? Киелі Рухтың күшін алғың келе ме? — деп сұрады.
— Қазір ме?
— Дәл қазір.
— Иә, мырза, бұл тамаша болар еді.
Брайт мырза үстелді айналып жүріп, біздің әрқайсымызға осы сұрақты қойды. Біздің әрқайсымыз «иә» деп жауап бердік, содан кейін Брайт мырза мінәжат етіп болғанша, біз бәріміз басымызды иіп отырдық. Ол былай деп мінәжат етті:
— Қымбатты Әке, біз Саған мұқтажбыз. Біз осы уақытқа дейін өмірімізді өзіміз басқарып келгенімізді және нәтижесінде Саған қарсы күнә жасағанымызды мойындаймыз. Біз Мәсіх арқылы күнәларымызға кешірім алғанымыз үшін, Саған кішіпейілдікпен алғыс айтамыз. Енді сенім арқылы, біздің әрқайсымыз Исаны өз өміріміздің тағынан Өзіне тиесілі орынды алуы үшін шақырамыз. Біз енді Сенен — қайтадан сенім арқылы — Сен Өзіңнің Сөзіңде уәде еткендей, Киелі Рухыңмен бізді толтыруыңды сұраймыз. Біз Саған алғыс айтамыз және Сені мадақтаймыз. Мәсіхтің атымен. Аумин.
— Аумин! — дедік біз бәріміз бірауыздан.
— Ал, енді деміңізді ішіңізге тартыңыз, — деді Брайт мырза, өзі де ауаны ішіне терең тартып. Біздің әрқайсымыз демімізді ішімізге тарттық. — Енді деміңізді шығарыңыз, — деді.
Біз бәріміз бірге демімізді шығардық. Ол жаттығуды қайталап:
— Киелі Рухты қабылдаңыз, — деді, — және өз күнәңізді шығарыңыз. Одан толығымен арылыңыз. Қайтадан Құдайдың кешірімін қабылдаңыз. Рақымды Киелі Рухты қабылдаңыз.
Сөйтіп ол үнсіз отырып, бізді көзімен бір шолып шықты да:
— Киелі Рух — бұл Тұлға. Бұл шындықты әрдайым есте сақтаңыздар. Ол бізді жұбату үшін, тәлім беру үшін және жердің шетіне дейін Оның куәгерлері болуымызға күш беру үшін келді. Ал, енді, мырзалар, менің Нью-йорк пойызына асығуым керек. Сіздермен көрісудің қаншалықты көңіл сүйсіндірерлік жағымды болғанын сөзбен айтып жеткізе алмаймын және мен сіздердің кейбіреуіңізбен тағы да кездесетініме сенімдімін, — деді.
— Біз үшін мінәжат еткеніңіз үшін, рахмет, — дедім мен, орнымнан тұрып, оның қолын қысып.
— Шын жүректен қуаныштымын… — деді де, ол менің өзімнің есімімді айтуымды күтіп, үндемей тұрып қалды.
— Джош. Джош Макдауэлл, — дедім мен, оған өзімді таныстырып.
Брайт мырза жауап ретінде жылы жүзбен басын изеп:
— Тыныс алуды ұмытпа, Джош, — деді.
— Оны ұмытпайтыным анық! — деп жауап бердім мен.
— Сен тәнде жүріп қалай терең тыныс алатын болсаң, рухани өмірде де дәл солай істеуің қажет. Бір рет тыныс алдым, болды деп ұмытып кетпе. Бұл үздіксіз — бүгін, ертең және күн сайын солай жалғасуы қажет. Бұны үздіксіз, өміріміздің ақырына дейін істеуіміз қажет, түсінемісің? — деп сұрады.
— Түсінемін, мырза. Бұл марафон іспетті, — дедім мен.
Брайт мырза маған қызығушылықпен қарады да, өзінің жол сандығын қолына алып, тез-тез кафетерийден шығып, темір жол бекетіне қарай бет алды.
Мен автоматты телефоннан бес минуттан артық сөйлеспейтіндей етіп, ұсақ тиындар жинап алдым. Мен оны өзімнің сараңдығымнан емес, менің Меррик мырзамен ұзақ сөйлесуге батылымның жетпегендігінен солай істедім. Тұтқаны Меррик ханым көтеріп, бірден өзінің күйеуін шақырды.
— Алло?
— Меррик мырза?
— Иә.
— Сәлеметсіз бе, мырза. Бұл Джош Макдауэлл.
— Сәлем, Джош. Сенің дауысыңды естігеніме қуаныштымын. Уитондегі жағдайың қалай?
— Жақсы, мырза, тіпті өте жақсы.
— Сен үшін қуаныштымын. Бағаларың қалай, өз деңгейінде ме?
— Бағалар… иә, мырза. Менің бағаларым жақсы.
— Тамаша. Ал, заңгерлік мектепке оқуға түсуге қатысты жоспарларың қалай, әжептеуір анықталып қалған шығар?
— Иә, мырза! Жоспарларымның бәрі өз орнында. Мен қазір… әр түрлі заңгерлік мектептерді қарастырып жүрмін.
— Мұны естігеніме өте қуаныштымын, Джош. Сенің Линнмен сөйлескің келетін шығар… деп ойлаймын?
— Иә, мырза. Әрине… алайда, менің сізбен де сөйлескім келіп еді.
— Әрине. Мен сені тыңдап тұрмын.
— Меррик мырза… егер сіз рұқсат етсеңіз, мен сіздің қызыңызға үйленсем деп едім.
Желінің екінші жағында орнаған тыныштықтан, менің жүрегім жарылып кетуге дайын тұрды. Мен алақанымдағы қалған «жиырма бес тиынды» абыржып қарай бастадым, олар қатты қызып, суланып кетіпті.
— Олай болса, Джош, — деді ақыры, Меррик мырза, — менің қызымның сені сүйетінін білемін. Мен оған неке — бұл құмарлық пен махаббаттан да үлкен міндет екені туралы түсіндіруге тырыстым.
— Мен сізбен келісемін, мырза.
— Бірақ мұнымен бәрі бітпейді. Сені алғашқы рет көрген кезде, Линн екеуіңнің кездесуіңе қарсы болған едім.
— Иә, мырза, мен білемін.
— Алайда, мен саған мынаны айтайын: осы бір жарым жылдың ішінде менің саған деген көзқарасым мүлдем өзгерді, енді саған менің қызыма үйленуіңе қуанышпен рұқсатымды беремін.
— Рахмет, мырза.
— Енді сенің жас ханымның өзімен сөйлескің келетін шығар деп ойлаймын, солай ма?
— Иә, мырза, әрине. Үлкен рахмет, мырза.
— Сенің дауысыңды естігеніме қуаныштымын, — деп Меррик мырза тұтқаны қойды. Линн келіп тұтқаны алғанға дейін, менің де ұсақ тиындарым таусылайын деп қалған еді.
— Сәлем! — деді ол.
— Линн, маған тұрмысқа шығасың ба? — деп сұрадым мен одан.
— Әрине, шығамын! — деді ол.
Осыны айтып болғанда, байланыс үзіліп, телефон үнсіз қалды.
Екі апта өткен соң, Линн өзінің әпкесі Энджимен бірге Уитонға келіп, жергілікті қонақ үйге тоқтады. Келесі күні сенбі болатын, осы мамыр айындағы бірінші демалыс күні еді, мен қатты абыржыдым. Осы Уитон колледжінде бұрыннан келе жатқан дәстүр бар болатын, бұл дәстүр бойынша жас жұбайлар өзінің атастыру тойын немесе үйлену тойын Бланчард-холлдағы «мұнараға шығып» атап өтетін. Ал, содан кейін бұл жайында университет қалашығындағылардың бәрі білуі үшін, — жас жұбайлар мұнарадағы қоңырауды бірге соғатын. Аптаның басында мен салтанатты тойды мұнарада өткізу үшін студенттер комитетінен рұқсат алдым. Сенбі күні таңертеңнен бастап уақытымның бәрі қажетті дайындықтарға кетті, маған Дик пен Фрэнк және басқа да достарым көмектесті. Мұнараның төбесіне әлі торт, бірнеше бөтелке жүзімнен жасалған «көпіретін» шырын, стақандар, табақшалар, шанышқылар мен майлықтарды апару керек болатын.
Біз сағат онға бірнеше минут қалғанда дастарқанға барлық тағамдарды қойып үлгердік. Линнен басқаның бәрі осында жиналып, бәріміз оны күтіп отырмыз.
Алайда, күтуіміз ұзаққа созылып кетті. Сағат он бір болған кезде, Фрэнк шыдай алмай:
— Сен оған бұл жерге сағат нешеде кел деп айтқан едің? — деп сұрады.
— Сағат онда, — деп жауап бердім мен.
— Нөмірі бірінші сабақ, — деді Дик түнерген кейіппен, — әйелдер мен дәлме-дәл уақытында келу бір-бірімен үйлеспейді.
— «Оның қадыр-қасиетін бағала, ал кемшіліктеріне шыдамды бол».
— Сен бұны қазір ойлап шығардың ба? — дедім мен.
— Әрине, жоқ, — деп мысқылдап күлді Дик. — Бұл бір француз ақынының өлең жолдары… оның аты қалай еді?
— Мэтью Прайор, есуас! Ол ешқандай да француз емес, ол — ағылшын, — деп құлағын бұрады Фрэнк.
— Ей, сендер, ақырын! — дедім де, біз бәріміз құлақ қойып тыңдадық. Шынымен де мұнараның баспалдағымен біреудің көтеріліп келе жатқаны естілді. Бір сәттен кейін біздің алдымызда, мен үйленгелі жатқан әдемі бикеш тұра қалды. Линнің соңынан оның әпкесі Энджи мен Уитондағы олардың екінші курста оқитын құрбысы көрінді.
— Олай болса, бірден іске көшуді ұсынамын, — деп Дик, жүзім шырынын ашып, бірінен кейін бірін пластикалық стақандарға толтырып құя бастады да, — Менің тілек айтқым келіп тұр, — деді.
Ол әрбір адам тамағын қолына алып, тілекті тыңдауға дайын болуын күтіп, сабырсыздықпен бәрін көзімен шолып шықты.
— Джош және Линн — сендер үшін. Сендерді алдарыңда отбасылық бақытты жылдар күтіп тұрсын және бақытты некенің жалғыз құпиясын ұмытпаңдар…
— Ал, сен өзің оны білесің бе? — деді Фрэнк, мұрнының астынан мысқылдап.
— Өзінің әйелінің
— Осыдан не келіп шығады? — деп сұрады Фрэнк, ал содан кейін, жөтеліп алды да, өзінің тілегін айтты: — Джош! Линн! Осы ерекше күні біз бәріміз сендер үшін бақыттымыз. Ең бастысы, сендер бір-біріңмен өмір сүруге қабілетті болғандықтан үйленіп жатқан жоқсыңдар. Сендер бір-біріңсіз өмір сүре алмайтындықтан, үйленіп жатырсыңдар, осыны ұмытпаңдар!
— Міне, бұл дұрыс айтылған сөз! — деп айқайлап жіберді менің досым Джим Грин, өзінің стақанын көтеріп. Біздің қонақтарымыз да оның сөзімен келіскенін білдіріп, бастарын изеді.
Мақұлдаған көтеріңкі дауыстарды естіп тұрып, мен Линнің алақанын өзімнің алақаныма қойып, бір-біріміздің көзімізге терең үңіле қарадық. Сол кезде мен… ешбір күмәнсіз… өзімнің дұрыс емес шешім қабылдағанымды анық түсіндім.
Кейде өлім ауызында жатқан адамдардан, сондай сәтте бүкіл өмірім көз алдымнан найзағайдың жарқылы сияқты өтті деп айтатындарын естіп жатамыз. Менің көлігімді мас жүргізуші өзінің жүк көлігімен соққан кезде, мен өзім де осындай жағдайды бастан кешірдім. Енді мен тағы да соған ұқсас жағдайды бастан кешірдім, бірақ бұл жолы менің бүкіл болашақ өмірім көз алдымнан ақылға сыймайтын жылдамдықпен зымырап өтті. Иә, Линн — тамаша қыз, алайда, мен оны тиісті дәрежеде сүймеймін.
— Енді қоңырауды соғатын уақыт келді, Джош, — деп жігерлендіруші дауыспен ескертті Дик. Мен басымды изеп, мұнараның қоңырауының тілінен салбырап тұрған арқанға көз тастадым, кенеттен маған асылып қалу үшін қолайлы жер екен деген ой келді. Бірде мен тойда күйеу жігіттің досының есінен танып, жерге өлі адамдай құлап қалғанын көргенім бар еді. Бүкіл жұрттың көз алдында құлап түскен болатын. Осыған ұқсас жағдайдың менімен де болуына мен жол бермеуім керекпін деп ойладым. Мен бұған шыдай алмас едім. Күлімдеп арқанды ұстадым да өз сезімімді басқаруға тырыстым. Ал, сосын бар күшімді салып, асықпай қоңырауды — жеті рет соқтым. Содан кейін менің орныма Линн келіп тұрды, гүрілдеген жеті рет соғылған қоңыраудың үні естілді. Біз Бланчард-холл мұнарасының төменгі жағында осы сәтте бүкіл жастардың Уитон дәстүрі бойынша осы қоңыраудың үніне орай әрекет етіп жатқандарын естідік. Төменнен дабырлаған:
— Досым, бұлай істеме!
— Қош бол, бостандық!
— Бұғауға дағдылана бер! — деген дауыстар естіліп жатты.
Жауап ретінде біз Линн екеуміз көңілді түрде күлімдеп, енді екеулеп арқанды ұстап, қоңырауды жеті рет соққық. Жеті — кемелділікті білдіретін сан.
— Міне, ұстаңдар, — деп Энджи, сол қоңыраудың қабырғаларында жазылған, басқа да жүздеген есімдерге өзіміздің есімімізді қосу үшін, бізге фломастерді берді. Линн қабырғаға жаза бастады: «
— Қай күнді белгілейміз, қымбаттым? — деп сұрады Линн маркерді қолына ұстап, менен нұр шашып тұрған көздерін алмай жазуға дайындалып. — Біздің тойымыз қашан болады? — деді.
Мен: «Ешқашан! Сен тамаша қызсың, Линн, мен білетін қыздардың ішіндегі ең бір жақсысысың. Бірақ бұдан түк те шықпайды. Сен үйден шықпайсың, ал менің бүкіл дүниені аралап, саяхат жасағым келеді», — деп айқайлағым келді.
—
Линн
Мені жұбатқан жалғыз нәрсе, — бұл менің оқуымның соңғы курсын аяқтауға осы жерде қалып, Линнің өзінің дереу Мичиганға, үйіне кетуі еді. Оның маған жазған хаттарының есебі жоқ, бірақ мен ол хаттардың біреуіне де жауап бермедім, біз бірнеше рет телефон арқылы сөйлестік. Ол бірдеңенің дұрыс емес екенін аңғарған болса керек. Алайда, оның барлық сұрақтарына мен қолымнан келгенше, жалтарма жауап беріп жүрдім, — менің өзімнің құпия күмәндарым туралы тікелей айтуға батылым жетпеді.
Бірде мен онымен телефон арқылы сөйлескенде, оған өзімнің оны шынымен сүйетініме сенімсіз екенімді айтып, мені қинап жүрген мәселені шешуге жақын келдім. Бірақ Линнің: «Мен түсінемін, қымбаттым. Бірақ, саған алаңдаудың қажеті жоқ. Сезім — бұл сондай тұрақсыз және алдамшы нәрсе. Уақыт өте келе, бәрі өз орнына келеді, әлі-ақ, көресің», — деп айтқан жауабы менің аузымды мүлдем аштырмай тастады.
Бақытыма орай, оқу мен жақындап келе жатқан емтихандардың және қосымша ақша табудың әрекетімен жүріп, біздің қарым-қатынасымыздың әрі қарай қалай болатыны жайында уайымдауға менің уақытым болған жоқ. Мүмкін, оның да айтқаны дұрыс шығар. Бәлкім, уақыт өте келе, бәрі шынымен де өз орнына келер. Бірақ мен бір нәрсені анық білетінмін — сүйіспеншілік бұрынғысынша мен түсіне алмайтын сезім болып қала берді. Әйелдер де түсініксіз, мүмкін, екеуі де түсініксіз шығар.
Бізге диплом беру салтанатына Билли Грэмнің өзі келді. Осыдан он тоғыз жыл бұрын ол да Уитонді бітірген екен, ал енді ол Чикагода Ізгі хабар жиналыстарын өткізіп жүрді. Алайда, сол маусым айында таңертең ол бізге арнайы келіп, сәлемдесіп болған соң:
— Біздің айналамызда — бүкіл әлем бұрынғысынша, Құдайға өзін толық бағыштаған адамды күтіп тұр. Бұл — ауруханалар салу қажет болатын, жастарға білім беру қажет болатын, Ізгі хабарды уағыздау қажет болатын орасан үлкен әлем. Өздерінің Ілияс пайғамбары мен шомылдыру рәсімін орындаған Жақия пайғамбарын күтіп жүрген әлем. Иә, сіздерді алдарыңызда шекараларды бағындыратын тамаша еңбек күтіп тұр, осы істе Құдай сіздермен бірге болады.
Ұзын бойлы, сымбатты, өзінің сөзі мен сенімінің дұрыс екендігіне нық сенімді, жалтырап тұрған кең орналасқан көздері бар ол, мен үшін оңтүстіктік акцентпен сөйлеген періште сияқты болып көрінді. Бұл жолы өткен күздегіден айырмашылығы мен өзімнің қобалжығанымды жасыру үшін, дәрісханадан қашып кеткен жоқпын. Құрбы-құрдастарымды көзіммен бір шолып өтіп, Ізгі хабарды жердің шетіне дейін жеткізу үшін, біздің біртұтас дене болып, бірлесіп еңбек ететінімізді толық түсініп, өзіміздің жетістіктеріміз үшін мен мақтаныш сезімін сезіндім. Дегенмен, мені басқалардан өзгеше етіп тұрған бір нәрсе бар еді. Мойным бұрынғысынша мені мазалауын жалғастырып, арбиған ақ бандажды менің тіпті колледжді бітіру салтанатына да киюіме тура келді.
Мен жазды фермада емес, өзімнің сырлау бизнесімнің қасында болу үшін, Бэттл-Криктен бір шағын бөлмені жалға алып сонда өткіздім. Бұл шешімім өзімше дұрыс болды, өйткені істерім жақсы жүріп жатты, ал менің үнемі істердің бәрінен хабардар болуыма тура келетін. Алайда, туған үйімнен жырақта жүруге басқа да себептер бар еді.
Шынымды айтсам, туған үйім әр түрлі естеліктерді, әсіресе о дүниеге өтіп кеткен анамды есіме түсіретін болғандықтан, менің сол жерде болғым келмеді. Мен әлі де, — қазір менің анам қай жерде, онымен не болады екен? — деген сұрақтармен өзімді мазалауды жалғастырдым.
Мен анам туралы қайта-қайта ойлана бердім. Ол Киелі кітапты «қасиетті кітап» деп, оған құрметпен қарайтын. Бірақ, біздің отбасымыз қауымға өте сирек баратын еді. Егер әкем маскүнем болмағанда, анам қауымға жиі барған болар еді, мен бұған сенімдімін.
Олай болса, бұның бәрі анама қатысты нені білдіреді? Ендігі оның мәңгіліктегі орны қай жер болмақ? Ол бұ дүниеден өтіп кетті, ал оның Мәсіхтің құшағына келуіне бәрінен де көбірек кедергі жасаған кісі, енді тек жаңа рухани өмірмен ғана емес, сонымен қатар жаңа әйелімен де рахаттанып өмір сүріп жатыр. Бұл маған әділетсіз болып көрінді, менің анам біреудің Мәсіхке келуі үшін өзін құрбандыққа шалғандай болып тұр, ал кейін ол құрбандықты бір шетке шығарып тастаған сияқты.
Сонымен бірге менің Линнге бола Факторивиллдің төңірегінде онша көзге түсе бергім келе бермейтін. Бұны мойындау қаншалықты қорқынышты болса да, енді менің оған ешқашан үйлене алмайтыныма — титтей де күмәнім болмады, алайда, оған бұл жаңалықты қалай хабарлаудың амалын таба алмадым. Бұл мәселенің Линнге ауыр тимей, өз-өзінен қиындықсыз шешіледі деп іштей үміттеніп жүретінмін.
Дегенмен, біздің қарым-қатынасымыздың менің тарапымнан осылай аяқталуы мүмкін емес екенін, сонымен бірге олай істеу — Линнге қатысты әділ болмайтынын, мен жақсы түсіндім.
Алайда, онымен бетпе-бет кездесіп, түсінісіп алу үшін батылым жетпейтін, сондықтан ұзақ уақыт жұмыс істеуден және Калифорния университетінің заңгерлік факультетіне түсу үшін барлық қажетті нәрселерді дайындап жүргенімді сылтауратып өзімді жұбатып жүрдім. Бұл арманымның орындалуына маған Келлог колледжінде оқып жүрген кездегі, менің ескі досым Боб Хэммонд түрткі болды. Ол мәсіхші болып, менімен бірге сырлау компаниясында жұмыс істейтін. Бірде сұхбаттасып отырып, мен оның жаздың соңына қарай Калифорнияға баруды жоспарлап жүргені туралы білдім.
— Егер қаласаң, маған қосыл, екеуміз бірге барамыз, — деді Боб.
— Қашан барамын деп ойлап жүрсің? — деп сұрадым мен.
— Егер қаласаң, ертең-ақ жол жүреміз.
— Бұлай тез емес, досым. Менің өз бизнесімнің қамын ойлауым керектігін, сен ұмытып кеткен сияқтысың.
— Саған қанша уақыт керек?
— Үш апта болса, қалай қарайсың?
— Үш апта болса, демек, үш апта. Менің көлігіммен баруымызға болады, ал сенің көлігіңді көмек ретінде сүйреп аламыз.
— Шынымен бе?
— Әрине, неге бармасқа? Жол шығындарын елуде елу етіп бөліп аламыз. Осындай жоспар саған ұнай ма? Калифорнияда менің жолдастарым бар. Оларға алдын ала ескертпей барсақ та, олар қарсы болмайды және өзімізге қолайлы тұратын орын тауып алғанша, біраз уақыт солардың үйінде бола тұрамыз.
— Иә, айтып отырғаның адам қызығарлықтай екен.
— Олай болса, менімен серіктес боласың ғой?
— Жарайды, бірге барамыз.
Риза болған Боб, жұдырығымен мені иығымнан түртіп:
— Біз батысқа, досым! Батысқа жол тартамыз! — деп ән салды, күлімдеген күйі өзін бақытты сезініп.
— Иә-иә, мен түсіндім. Батысқа — тек мына қабырғаны сырлап болған соң шығасың, жарай ма?! Сен әлі «Алғашқы сырлау компаниясында» жұмыс істейтініңді және мына үйді сырлап бітіруің керек екенін ұмытпа, — дедім.
Боб қалжыңдап сәлемдесті де, қайтадан жұмысына кірісіп кетті. Апталар өтіп жатты, бір күні жұмыстан кейін Линнге баруға батылым жетті-ау, әйтеуір. Мен есікті қағып едім, ол да есікті бірден аша қойды.
— Сәлеметсің бе, Линн.
— Сәлем, Джош. Төрлет.
— Осы жерде сөйлессек жақсы болар еді. Менің… бүгінгі кешкі уақыт сондай тамаша деп айтқым келіп еді.
— Әрине, — деп, Линн тербелме-диванға отырды да, өзінің қасына отыруым үшін маған да орын қалдырды, алайда мен дәліздің шарбағына сүйеніп тұруды дұрыс көрдім.
— Линн, мен саған мынаны айтайын деп келіп едім… ім… мен… келесі аптада…
— Келесі аптада — не?
— Бір аптадан… кейін… — деп, мен қайтадан тұтыға бастағанымды сездім.
— Сонымен, келесі аптада не болады?
— Мен… саған қалай айтсам екен?… Калифорнияға кетіп бара жатырмын, — деп ақыры бәрін айтып салдым.
— Заңгерлік факультетке түсуге ме? Әлі ерте емес пе?
Мен терең күрсініп алып, өзімді қолға алуға тырыстым да:
— Жол алыс қой, өзің түсінесің… Бұған қоса, Боб… Боб Хэммонд және мен… бір сөзбен айтқанда, туристік сапар сияқты бір нәрсе жасауды ұйғардық. Жол-жөнекей әр түрлі жерлерді көреміз: Жартасты таулар, Гранд-Каньон… өзің түсінесің, — дедім.
— Боб Хэммонд дегенің кім? — деп сұрады ол.
— Ол біздің сырлау компаниясында жұмыс істейді, — деп жауап бердім.
— Онда маған ашық хат жібересің, жарай ма? — деп қиылды. Мен оған:
— Линн… — дегенімде, ол маған үндемей қарап тұрды, ал мен ымыртта оның көздерінің жалтырап тұрғанын көрдім де: — Линн… мені кешірші… — дей бергенімде, ол менің сөзімді аяқтауыма жол бермей, ернімді саусақтарымен басты, алайда менің сөздерімді енді тоқтатып болмайтын еді. Мен оған:
— Линн, мен саған үйлене алмаймын. Мүлдем үйлене алмаймын, — дегенімде, ақыры, біздің бір-бірімізге ойымыздағының бәрін айтып алуға мүмкіндік туылды.
— Алайда, сен бір кездері мені сүйдің ғой, солай ма?
— Иә, солай болғаны рас.
— Олай болса, саған енді не болды? Мен сені бұрын қалай сүйген болсам, қазір де солай сүйемін.
— Линн, — дедім мен, оның қасына жайғасып отырып жатып, — біз екеуміз де сенушіміз. Біз екеуміз де Исаның біздің қадамдарымызды бағыттайтынына сенеміз. Біздің өмірімізде Оның еркі болсын деп мінәжат етеміз.
— Алайда, бір себебі болуы қажет қой, — деп ол менің сөзімді бөліп жіберді.
— Мен сенің ата-анаңның біздің некемізге қалай қарайтынын білемін.
— Біздің некемізге менің ата-анамның қатысы жоқ.
— Бұл қазірше солай. Олар сенің үйден алыста өмір сүргеніңді қаламайды, ал менің бұл жерден барынша алысқа кеткім келеді. Менің жолымның мені қайда апаратынын, кім білсін? Мүмкін, жер шарының басқа бір шетіне кететін шығармын. Мәселе тек осы да ғана емес, заңгерлік оқуым да бірнеше жыл бойына менің оған толық бағышталуымды талап етеді.
— Олай болса, мен сені күтемін.
— Линн, менің үйленгім келмейді. Егер саған осы нәрсе жеңілдік әкелетін болса, онда біліп қой, менің ешкімім жоқ.
Линн алдына қарай қадалып қарап отырды да:
— Сенің бұдан басқа ешнәрсе айтқың келмей ме? — деп сұрады.
— Сенің жүрегіңді ауыртқаным үшін қатты өкінемін. Негізінде сенің жүрегіңді ауыртқым келген жоқ еді, маған сенші, — дедім.
— Джош, сенің кетуің керек деп ойлаймын.
— Линн… мен тағы… жүзік туралы айтайын деп едім…
— Жүзіктің не қатысы бар?
— Біз үйленген жоқпыз ғой… мүмкін, сен оны маған қайтарып беретін шығарсың?
Бірақ Линн маған жүзікті қайтарып бермеді.
Ал, мен қалада жүргенде немесе қауымға барғанда онымен кездейсоқ кездесіп қалудан қорқып, Бобқа телефон шалдым да, жоспарлаған күннен ертерек кетуге ұсыныс жасадым. Біз жұма күні таңертең ерте жолға шығамыз деп келістік, ал сапарымыздың қарсаңында мен әкеме кіріп шығуды ұйғардым. Берта ас үйде, түскі ас дайындап жатыр екен.
— Әкең Бергердің фермасына балық аулауға кетті, — деді ол.
Өзім ойлағандай, мен әкемді көлдің жағасынан таптым. Оның қасында қармағы мен тоңазытқыш-сөмкесі бар еді.
— Амансың ба, әке! Балық аулау қалай болып жатыр? — деп мен оған дауыстап сөйледім.
— Онша емес. Соңғы рет екеуміздің осы жерде болған кездегімен салыстыруға тұрмайды. Сен де балық аулауды ұйғарған ба едің? Өкінішті-ақ, өзіммен бірге тек бір ғана қармақ әкеліп ем.
— Ештеңе етпейді, әке. Мен балық аулау үшін келген жоқпын.
— Солай ма?
— Ертең Калифорнияға жол жүремін.
— Мен сені келесі аптаның соңында кететін шығарсың деп ойлап едім.
— Жоспарым өзгерді.
— Әрқашан солай болады, — деп басын изеді әкем, — қашан қайтамын деп ойлайсың?
— Сабантой мерекесіне үйге қайтудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Мүмкін, Милад күніне (Исаның дүниеге келген күні) келетін шығармын.
Әкем ешнәрсе айтпай, маған қарады. Оның еріндеріне біртіндеп күлкі үйіріліп:
— Егер бір нәрсе керек болса, маған айт, — деді.
— Сен нені меңзеп тұрсың? — деп сұрадым.
Сен өзіңді алда не күтіп тұрғанын білмейсің ғой… күтпеген жерден қаражаттан қиналып қалатын болсаң…
— Сенің ақшаң жоқ қой, әке.
— Аздап қиын-қыстау күнге арнап сақтап қойған ақшам бар. Ал, егер қажет болып бара жатса, фермадан бір нәрсені сатармын.
Мен басымды шайқап:
— Жоқ, ферма — бұл сенің үйің. Менде бәрі жақсы болады, уайымдама. Одан да өзіңнің қамыңды ойла, жарай ма?
— Егер саған жақсы ақыл-кеңес қажет болса…
— Онда мен — бірден саған келемін!
— Кешіктірмей дереу келесің ғой. Тек менің айтқандарымның бәрін екіге бөлуді ұмытпа.
Мен басымды изедім. Кенеттен қармаққа жан біткендей, әкемнің қолынан шығып кетуіне сәл қалды. Ол әңгімеге кірісіп кетіп, балықтың қармаққа ілініп қалғанын тіпті де байқамапты. Бір минуттан кейін — оның тоңазытқыш-сөмкесі тағы да бір әжептеуір үлкен көк желбезекті балықпен толды. Ол қармаққа жемді іліп, оны тоғанға лақтырып еді — мәссаған! — қармаққа тағы да балық ілінді. «Тұрған жеріңде, қимылдамай тұра тұр, ұлым! — деп қуанышты дауыспен айқайлады ол. — Орныңнан қозғалма! Сен маған сәттілік әкелдің!»
Біз әкеміз екеуміз қас қарайғанша сол ескі тоғанда отырдық, содан соң фермаға қайта оралдық. Ай өзінің жарқыраған сәулесімен бізге жол көрсетіп тұрды. Берта мені қоярда-қоймай дастарқан басына отырғызды, тамақтың бәрі суып қалған болса да, мен кешкі астан бас тартпадым. Мен тамаққа бас салған кезде, әкем кешірім сұрап, қонақ бөлмеден шығып кетті. Көп кешікпей ол қолына құрал-саймандар салынған ескі жәшікті көтеріп қайтты.
— Сен бір нәрсені жөндемексің бе, әке? — деп сұрадым мен.
— Жоқ, бұған қажеттілік жоқ. Сен Калифорнияға кетеріңде, мынаны ала кет. Жақын жол емес, бұл жәшік жолда керек болып қалуы мүмкін, — деді менің қамымды ойлап.
Мен әкеме Бобтың көлігінде де, менде де құрал-саймандардың жиынтығы бар екенін айтқалы тұр едім, бірақ кейін айнып қалдым. Әкем жәшікті үстелдің үстіне менің алдыма қойғанда, Берта:
— Уилмот! Сен не істеп тұрсың? Қоятын жерді тапқан екенсің, тап-таза дастарқанның үстіне қойдың ғой! Бұл тамақ жейтін үстел ғой! — деп ашуланды.
Мен жәшікті алып, оны еденге, аяғымның қасына қойдым.
— Әй, осы еркектерді-ай, — деп, Берта дастарқанның үстіне жәшіктен түскен тоттың және шаңның ұнтақтарын қағып тастады.
— Рахмет, әке! Үйге қайтып келгенде қайтарамын, — дедім мен.
— Жоқ, ұлым. Ешнәрсені қайтарудың қажеті жоқ — енді бұл сенікі, — деп қарсылық білдірді.
— Әкесінен ұлына — сыйлық қой, солай ма? — дедім мен.
— Әкесінен — ұлына сыйлық, — деп қайталады ол.
Біз тағы да біраз отырдық, алайда, ақыры, қоштасатын уақыт та келіп жетті.
— Әкемді сенің қамқорлығыңа қалдырамын, Берта, — дедім мен есіктен шығып бара жатып.
— Оған күмәнің болмасын, Джош. Бәрі өз орнында болады, сен білесің ғой, — деп Берта менің бетімнен сүйді, сөйтіп мен өзім өскен — шын мәнінде өзім дүниеге келген үйден шықтым. Мен бұрылып, көпті көрген үйдің қабырғаларын, қаншама рет ашылып-жабылған есікті, ескі дәліз бен әбден тозығы жеткен кіре берісті, тағы да бір рет көзіммен шолып өттім. Киелі кітаптағы:
Әкем маған құрал-саймандар салынған жәшікті берді. Ол оны өзі қолына көтеріп, менің соңымнан ілесіп шықты — мені ұмытып кетеді, я болмаса ас үйде әдейі қалдырып кетеді деп ойлаған болса керек.
Біз көлікке қарай жүріп бара жатқанда, әкеме:
— Қалада да, түрмеде де өзіңнің куәлігіңмен адамдармен бөлісуді жалғастыр, — дедім.
— Күмәнің болмасын, ұлым, — деді әкем.
— Сен адамдармен жақсы тіл табыса аласың. Қарашы, сенімен қарым-қатынас жасағалы бері, қаншама адамның өмірі түбегейлі өзгерді.
Әкем үнсіз басын изеді, мен оның әдеттен тыс оғаш ернін тістелегенін байқап қалып:
— Бәрі жақсы ма, әке? Бет-әлпетің онша жақсы болмай тұр ғой? — деп сұрап едім.
— Жоқ, балам, бәрі де ойдағыдай, соңғы кезде ішім ауырып жүр. Бәлкім, неше жылдан бері ішкен ішімдіктің салдары, енді денсаулығыма әсерін тигізіп жатқан шығар, — деп жауап берді.
— Сен дәрігерге барып, тексеріліп қайтсаңшы, — дедім мен, артқы орындыққа құрал-саймандары бар жәшікті қойып болған соң, көлікке отырып жатып. Әкем мені жақсырақ көру үшін, ашық тұрған есікке шынтағын сүйеніп еңкейді де:
— Милад күніне келген кезіңде мұздың астынан балық аулауды ұйымдастырамыз, — деді.
— Келістік!
— Келіскен болсақ, онда ешқандай сылтаулар қабылданбайды.
— Ешқандай сылтау болмайды.
Ол басын изеді.
— Жарайды, енді, қоштасайық. Жайғасқан соң, мекен-жайыңды білуім үшін маған дереу хат жазып жібер. Мен де саған хат жазып тұрамын.
— Күмәнің болмасын, бара салысымен-ақ, саған хат жазып жіберемін, — дедім.
Мен көлікті оталдырып, артқа қарай жүрдім. Қандай да бір сәтке, көліктің артқы шамдары арт жақты көретін айнаны бұлдырлатып, қараңғылықтың ішінен әкемді көрсетіп тұрды — ол соңғы рет маған қолын бұлғап, қою қараңғылықта қала берді.
Келесі күні таңертең Боб екеуміз Бэттл-Крикті артқа тастап ұзақ жолға шықтық.
Ауа-райы да жайма-шуақ жылы болып, біз Индиана мен Иллинойс арқылы өтетін жол арқылы жүріп кеттік. Бірнеше күн өткен соң Айоваға жеттік, әрі қарай Небраска мен Колорадодан содан соң, Ютаның шекарасынан өтіп, Аризонаға жетуіміз үшін бізге сегіз немесе тоғыз күн қажет болды, сөйтіп біздің көз алдымызда Гранд-Каньоны жайылып сала берді.
Біз оның оңтүстік шетіне тоқтадық, сөйтіп туристік топпен және жолсерікпен бірге саяхатқа шығуды ұйғардық. Бүкіл жол бойына көз тартарлықтай әсем көріністер болды, әсіресе соқпақ жолдың шетінде бірден үңірейген терең тұңғиықтың көрінісі сондай керемет! Жаяу жүрген саяхатшылардан басқа, экскурсияға шыққан әлсіздеу туристерді өзінің үстіне мінгізіп алып жүрген қашырлар да болды, сондықтан кейде сол жануарларға жол беру үшін, бүкіл денемізбен жартасқа тақалып тұруымызға тура келді. Табиғаттың керемет тамаша көрінісі болған Гранд-Каньон маған — Құдайдың көзге көрінбейтін қасиеттерін, Оның жаратқан осы керемет табиғаты бізге ашып көрсететінінің дәлелі сияқты болып көрінді.
Біз Боб екеуміз сол сәтте-ақ өзіміздің сапарластарымызбен танысып алдық. Олар студенттік тәжірибе алмасу үшін келген: Мозамбиктік Паскуаль, Мысырлық Марван, Швециялық Ингвар және Италиялық Джина есімді студенттер екен. Танысқан бойдан-ақ менің олармен қарым-қатынас жасағым келді.
Туристік соқпақ жол бойымен шамамен он шақырымдай төмен түсіп, «Үндістер бағы» деп аталатын жерде түскі асқа тоқтаған кезде, мен өзімнің сенімім туралы бөлісуге деген еңсерілмейтін қалауды сезіндім. Айналамыздағы бізді қоршаған табиғат сондай тамаша. Бір кездері үндістердің хавасупай[15] тайпасының туған өлкесі болған «Үндістер бағы» айналамыздағы төніп тұрған аңғардың жартастарының арасында нағыз көгалды алқапты еске түсіреді. Делта әріпі тәріздес үлкен теректердің арасында бұралаңдаған өзеннің жағасында демалудың өзі бір ғанибет емес пе?! Біз бәріміз демалу үшін жайғасып отырған соң, мен соқпақ жолмен келе жатқанда бастаған, әр түрлі діндер мен сенімдерге қатысты әңгімені жалғастырдым.
— Мен сіздерге Құдай туралы және Киелі кітап туралы айтып берсем бола ма? — деп сұрап едім, ешкім қарсылық білдірмеді. Мен серіктестеріміздің назарын біздің айналамыздағы табиғат көріністеріне аударып: — Барлық жерде біз Құдайдың жаратылысының сұлулығын көре аламыз. Біз Оның — Құдыреті күшті Құдай екенін және сұлулық пен шығармашылықтың Құдайы екенін көреміз. Алайда, қазір бізді қоршап тұрған осы керемет жартастарды жаратқаны сияқты, біздің де — Оның жаратылысы екеніміз туралы, ойлап көрдіңіздер ме? Киелі кітапта біздің бәрімізді Құдайдың жаратқаны туралы айтылған: Паскуальды, Марванды, Ингварды, Джинаны… менің ойымша сен жәй көктен түсе салған сияқтысың… бірақ сонда да… — деп, арасында қалжыңдап қойып едім, бәрі жапа-тармағай күліп жіберді.
— Ал, маған келетін болсақ, мен тегім ирландық пен ағылшын болған Мичиганның фермерлік бір түкпірінен шыққан қарапайым жігітпін. Алайда, біз бәріміз Құдай үшін керемет жаратылыспыз. Ол біздің әрқайсымызды Өзінің бейнесіне ұқсас етіп жаратты. Оған бізбен бірге болған ұнайды, Онымен бірге болу бізге де ұнауы қажет! Ол бізді сүйетін киелі Әке. Бірақ, біздің күнәларымыз бізді Одан ажыратып тұр. Біз бен Құдайдың арасында түпсіз тұңғиық жатыр. Олай болса, біз Оған қалай келе аламыз? Біз қалай Онымен татуласа аламыз? Оның жауабы — Исада. Айқыш ағашта құрбан болған Құтқарушы Иса ғана бізді бостандыққа шығарып, Құдаймен татуластыра алады. Мен Құдайдың осы әлемде әлі де Өзінің жұмысын тоқтатпағанын білемін, Ол барлық жерде адамдарды тәубе етіп, Өзінің Ұлы Иса Мәсіхке сенім артуға шақыруда. Неліктен? Өйткені болашақта Мәсіхтің осы дүниені соттайтын күн туады.
Мен білдірмей, Бобқа қарадым, — ол таңқалғаннан аузын ашып отыр, ол мені осылай ашық түрде Құдайдың Сөзімен бөліседі деп күтпегендіктен ғана емес, сонымен бірге айналамыздағы адамдардың бәрінің, менің әрбір айтқан сөзімді қалт жібермей тыңдап отырғандарына аузы ашылып отыр. Мен тағы да бес минуттай сөйледім, содан кейін өзімнің жаңа достарымның қасына келіп отырдым. Боб маған сэндвичті ұзатты, бірақ мен тым әсерленіп кеткендіктен, оны жегім келмеді. Студенттердің кейбіреулері маған сұрақтар қоя бастады, ал мен олармен қызу сұхбаттасып кеттім. Біз тіпті қайтадан жоғары көтерілетін уақыттың болып қалғанын да байқамай қалыппыз.
— Бәлкім, сенің шешендік шеберліктегі тәжірибең мол шығар? — деп сұрады Ингвар, менің соңымнан ілесіп келе жатып.
— Ол шешен емес, уағыздаушы, — деді Жаңа Зеландиялық студент Уоллас.
— Шын мәнінде, мен екеуі де емеспін. Мен сендер сияқты, жәй студентпін.
— Құдайдың Сөзін зерттеп жүрсің бе? — деп қызығушылық танытты Паскуаль.
— Жоқ, Калифорниядағы заңгерлік факультетке оқуға түскелі жатырмын.
— Швецияда менің ағайым бар, ол лютерандық уағыздаушы, — деді Ингвар. — Ол да, оның әйелі де дәл сен сияқты Иса туралы айтады.
— Өйткені, олар Исаны білетін болар, сондықтан да олар Иса туралы айтады, Ингвар. Олардың Оны сүйетініне және Оның олардың жүрегінде өмір сүретініне күмәнім жоқ. Сен Исаны өзіңнің Құтқарушың және Иең ретінде білетін болсаң, онда Оны сүймеуің мүмкін емес.
— Мен өзімді сенуші деп атай алмаймын, — деді Ингвар. — Егер маған қандай да бір атау лайықты болса, онда ол агностик деп ойлаймын.
— Менің де осы клубқа мүшелік билетім болған! — деп айқайлап жібердім мен, өзімнің алдыма қойған мақсатым туралы және Еуропа бойлап саяхат жасаған уақытымда Мәсіхтің өмірінің шүбәсіздығына көз жеткізгенім туралы, оларға шабыттанып айтып бердім. Аңғардың жоғарғы жағына шыққан сәтте, бәрі әлсіреп қалды. Бәрібір шаршағанымызға қарамастан, біз бәріміз бірге Гранд-аңғарындағы ең қиын жерлерін артқа тастап жүріп өткен соң, өзіміздің алған әсерлерімізбен бөлісіп, әзілдесіп келе жаттық. Менің аяғымның арт жағы күлбіреп кетіпті, бұған қоса күнге де әжептеуір күйіп қалыппын, — алайда, ең бастысы, өзімнің жаңа достарымның елдеріне — жеті түрлі елге қонақ болуға шақыру алдым.
Біз қайтадан көлікке отырып, жолға шыққанымызда Боб маған қарап:
— Иә, сен сөзге тапқырсың, сен бір оталып алсаң болды, — деді. Мен жауап ретінде оған қарап күліп қойдым, сол сәтте-ақ бізді жан-жағымыздан қоршаған, ашық кеңістік пен ұзағына қатарласқан тулардың ұлылығы мен сұлулығы, менің жүрегімді қайтадан жаулап алды. Біздің қарсы алдымызда бізбен қоштасып күн де өзінің ұясына батып бара жатты, ал менің айдарымды сипап, жылы самал есіп тұрды. Бізді алдымызда үлкен үміт пен уәделерге толы бүкіл әлем күтіп тұрды.
«Дүниеде бұдан асқан не болуы мүмкін, — деп ойладым мен. — Құдайым, мені Өзіңнің балаң ретінде мойындағаның үшін және бұрынғы өзіме деген сенімсіздігім мен түңілуден шығарғаның үшін, Саған рахметімді айтамын. Біздің қазір ғана Гранд-аңғарында кездестірген студенттерден менің де ешбір айырмашылығым болмаған кездерім болды. Өтінемін, менің осыларды ұмытып кетуіме жол бермеші. Алайда, олармен сұхбаттасу өте қуанышты болды! Менің бүгінгі айтқан сөздерімнің ең болмаса кейбіреуі олардың есінде қалады деп үміттенемін. Мен Саған тиесілімін, Ием. Міне, мен Сенің еркіңді орындау үшін кетіп барамын».
Бұл сұрақтың менің ойыма қайдан келгенін білмеймін, бірақ ол дауыстап айтылғандай, анық естілді. Таңқалған мен сол сәтте-ақ отырған орындығымда түзуленіп отырдым.
Боб маған көз тастап:
— Саған не болды? Бәрі дұрыс па? — деп сұрады.
— Иә, бәрі дұрыс.
— Шынымен бе? Түрің бір түрлі болып кетті ғой.
— Жәй әншейін… басыма бір ой келді.
Біз екі күннің ішінде Коста-Месаға жетіп, Бобтың жолдасының үйіне келіп тоқтадық, ол да мәсіхші жігіт, бұл үй бізді құшақ жайып қарсы алды. Кешкісін алдымда жатқан журналды парақтап отыр едім, Талбот мектебіне студенттерді жинақтау туралы хабарландыруға көзім түсті, ол мектеп осы жерде, Калифорнияда, Ла-Мирада деген көрші қалашықта орналасқан болатын. Хабарландыруды көргенде мен:
Бұл жағдай менімен шамамен кешкі сағат сегізде болған еді. Таңертең мен ұйқымнан оянғанымда, маған журналдағы хабарландыру тағы да маза бермеді.
Мен іштей, міне, осыған тоқтайық, әрі қарай жағдайды қиындатпайық деп шештім.
Күн-райы жайма-шуақ еді, мен Ла-Мирадаға дейін тамаша көңіл-күймен жетіп алдым. Көлігімді әкімшілік корпустың жанындағы тұраққа қойып, тіркеу бюросына қарай өттім де, хатшыға семинарияға оқуға түскім келетінін айттым.
— Сіздің аты-жөніңіз кім? — деп сұрады ол.
— Макдауэлл. Джош Макдауэлл, — деп жауап бердім.
Ол өзінің қағаздарын мұқият қарап шықты да, басын шайқап:
— Өкінішті, тіркеуге алу тізімінде сіздің есіміңіз жоқ.
— Иә, мен білемін, білемін. Шын мәнінде… түсінесіз бе, мен сіздердің оқу орныңыз туралы кеше ғана білдім.
Хатшы маған таңырқаған кейіппен тесіле қарап тұрып:
— Сонымен, сіз… шешім қабылдадыңыз… мен сізді дұрыс түсіндім бе? — деп сұрады.
— Иә, мен құжатттарымды тапсырып, сіздерге оқуға түсемін деп ұйғардым. Алайда, бұл мүмкін емес сияқты, солай ма?
— Әрине, жоқ. Кандидатураны іріктеу үдерісі тез болғанның өзінде бірнеше айға созылады. Сондықтан сіз тек келесі жылы ғана біздің семинарияның студенті бола аласыз.
Мен жеңіл күрсініп:
— Тамаша! — дедім.
— Сіз не дедіңіз? — деп сұрады хатшы, мені түсінбей қалып.
— Жақсы қалыңыз, ханым, — дедім мен жүріп бара жатып.
«Бәрі де шешілді, — дедім мен өзіме-өзім, шыға беріске бет алып. — Мен келісім-шарттағы өзімнің міндетімді орындадым. Енді, Калифорния университетіне қарай бет алсам да болады!»
Кенеттен, неге екенін өзім де білмеймін, мен тоқтап қалдым да, қайтадан хатшының үстеліне жақын келдім. Ол таңырқаған кейіппен, әлі де менен көзін алмай қарап тұр екен, бәлкім, ол тіпті полицияны шақыру қажет деп ойлап тұрған шығар.
— Сонда да, маған айтыңызшы, студенттерді қабылдау бойынша соңғы шешім кімге байланысты? Бұл мәселе бойынша мен кіммен сөйлессем болады?
— Бұл мәселе бойынша доктор Файнбергпен сөйлессеңіз болады.
— Сіз Доктор Файнберг дедіңіз бе?
— Иә. Алайда, сіз онымен сөйлесе алмайсыз.
— Неге сөйлесе алмаймын?
— Өйткені, ол ректор.
— Ол өзінің орнында ма?
— Әдетте, ол жазда бұл жерде болмайды, бірақ…
— Не, бірақ?
— Бүгін ол өзінің орнында. Күтпеген жерден қайта оралды.
— Олай болса, мен неге онымен сөйлесе алмаймын?
— Мен сізге айтттым ғой. Ол семинарияның ректоры және оның қолы бос емес.
— Алайда, сіз ең болмағанда, оған мен туралы айта аласыз ғой, солай ма?
Хатшы маған ашуланған кейіппен басымнан аяғыма дейін бір қарап шықты, бірақ менің айтқанымнан қайтпайтынымды түсініп, жасанды құрғақ дауыспен жауап беріп:
— Осы жерде күте тұрыңыз, — деді.
— Жарайды, күте тұрамын, — дедім мен креслоға жайғасып, хатшы холлдың ішіне терең еніп, көрінбей қалды. Бір-екі минут өткен соң хатшының қарасы көрінді, ал мен оны әурелегенім үшін, кешірім сұрап, алғыс айтуға дайындалып, орнымнан тұрып, оған қарсы жүре берген едім, оның:
— Иә, ол қазір сізді қабылдай алады. Сол жақтағы соңғы кабинет, — деген сөзін естідім.
Ол келген жаққа қарай шаршаңқы түрде, әрең дегенде аяғымды бастым, барған сайын менде именшектік пен тартыншақтық басым болып бара жатқанын сезіндім. Ақыры, мен «Доктор Чарльз Файнберг» деген тақтайша ілулі тұрған есіктің алдына келдім. Есік аздап ашық тұр екен, үлкен жазу үстелінің басында еңкейіп бір нәрсе жазып отырған кісі көрінді. Есікті қағып, мен өзімнің келгенімді білдірейін деп жөтелдім.
Ректор: «Кіріңіз», — деп басын көтеріп маған қарады. Қатаң костюм мен галстук, сонымен бірге қысқа күзелген мұрты мен қалың қара көзілдірігі, оған маңызды адамның кейпін беріп тұрды. Мен тура үстелдің қасына келдім де:
— Менің семинарияға оқуға түсем деген қалауым болған жоқ еді. Менің заңгер мамандығына оқығым келеді. Мен бұны бүкіл өмір бойы армандаған болатынмын, сондықтан да Калифорния университетінің заңгерлік факультетіне оқуға түсу үшін, осы жерге келдім. Алайда, кеше кешкісін мен сіздің мектебіңізге қабылдау туралы хабарландыруды көріп қалдым, осылайша Құдай маған бір нәрсе айтқысы келіп жатыр деп ойладым.
Иә, кейде Оның әрекеттері бізді таңқалдырады, келісесіз бе? — деді доктор Файнберг, сөйтіп өзінің айналмалы креслосында сөйлеп отырып, бұрылып терезеге қарады да:
— Мынау, тұрақта тұрған, сіздің көлігіңіз бе? — деп сұрады.
— Иә, менің көлігім. Оны жуып тазаласам, көлік емес қуыршақ болар еді, — деп жауап бердім мен әдепсіз дауыспен.
— Шынымен бе?
— Тіпті күмәніңіз болмасын. Газ бергенде, дөңгелектің астынан тек қиыршық тастар ұшатын болады. Көлік емес, нағыз жабайы аң дерсің.
Доктор Файнберг қайтадан креслода отырып бұрылып, көзілдірігінің үстінен маған тесіле қарады.
— Сіз қайсы колледжде білім алдыңыз, мырза… — деп өзімді таныстыруымды қалаған кейіппен маған қарады. Мен:
— Макдауэлл, — деп өзімді таныстырдым да, — Уитонді аяқтадым, мырза, — деп жауап бердім.
— Ал, сіздің үлгеріміңіз қалай болды? Бағаларыңыз ше?
— Менің бағаларым жақсы.
Доктор Файнберг алақанын «үйшік» сияқты айқастырып, біраз ойланып саусақтарының ұштарын бір-біріне соға бастап:
— Сіз Калифорния университетінің заңгерлік факультетіне түсуді қалағандықтан, осы семинарияға келдіңіз?
— Жоқ, мырза, яғни, иә, мырза. Істің мән-жайы мынадай, біз келісім-шарт жасасқан едік…
— Бұл қызық екен, — деді ректор білінер-білінбес жымиып.
Мен Құдайға — егер Сен мені уағыздаушы еткің келсе, мен келісемін деп айттым.
Бірақ, Оның мұны қалайтынына, менің онша сенгім келмейді, — деп, қолымды айқастырып, доктор Файнбергтің мені кабинеттен қуып жіберуін күтіп тұрдым. Ұзаққа созылып кеткен үнсіздік қолайсыздық туғызды. Ол қайтадан терезеден менің көлігіме қарады, сосын маған бұрылып:
— Олай болса, бүгін-ақ Уитонға телефон шалыңыз және олар авиапошта арқылы сіздің құжаттарыңызды осы жерге, Талбот мектебіне жіберсін, — деді ол. — Дүйсенбіден бастап сабаққа кірісе берсеңіз болады, ал сізді семинарияға қабылдауға байланысты ұсақ-түйек деректемелерді, біз бірнеше аптаның ішінде реттейміз, — деді.
Мен жауап бермегендіктен, ол қайтадан сұрады:
— Осылай істесек болады ма, Макдауэлл мырза?
Мен ләм-мим деп бір ауыз да сөз айта алмадым, — тіпті басымды изей алмай қалдым. Менің кірпіктерімді де қағуға шамам келмеді. Мен теңселіп, доктор Файнбергтің кабинетінен зорға дегенде шықтым. Таңертеңнен бері мен Құдайға адал болдым және нәтижесінде бәрібір менің қалағанымдай болды деп, риза болып өзімді- өзім мақтаған едім. Алайда, Құдай мені сол сәтте-ақ орныма қойды, бұдан кейін мен өзімді жаман сезіндім.
Дүйсенбі күні мен оқуға кірісіп, екі апта бойына ынтамен оқыдым. Алайда, осы екі апта уақыт ішінде мен өзімді жаман сезініп, не істерімді білмедім. Университет қалашығындағы кез келген қоғамдық тапсырмаға жабысып, әрбір іс-шараға жаңа құрбымен келіп, көңілімді басқа жаққа аударуға тырыстым. Бірақ, менің жаныма ешнәрсе де тыныштық бере алмады. Шынымды айтсам, соңы не болатынын ойламай жасаған менің іс-әрекетім арқылы, өзімнің тұзағыма Құдай өзімді түсіргендей етіп жайғастырды. Алайда, мен Оған сөз бердім, сондықтан сол сөзімде тұрдым.
Ақыры, сабақтың үшінші аптасы басталды. Қауым тарихы сабағында мен әдеттегідей қалғып-мүлгіп отырған болатынмын. Кенеттен, біздің мұғаліміміз доктор Джеймс Крисчен, бүкіл сыныптың алдында менің есімімді атап өтті. Мен оның сөзінің басын естімей қалдым, бірақ әрі қарай естіген сөздерімнің өзі, мені қызара бөртіп ашуға булығуға мәжбүр етті. Доктор Крисчен мен жаққа қарай нұсқап: «Мысалы үшін, Макдауэлл мырзаны алайық. Біздің әріптесіміздің осы аймақтағы барлық студент қыздармен кездесуге баратыны сияқты, қауым да егер, Ізгі хабарды дүниежүзілік деңгейде құлшына жарияласа, онда бүкіл дүние жүзі тез арада толық құтқарылған болар еді», — дегенде, бүкіл сынып күлкіден жарылып кете жаздады. Мен дәптерлерім мен оқулықтарымды алып, мұғалімнің үстеліне лақтырып жібердім де:
— Жетер енді! Не үшін мен бұның бәріне төзуім керек? Бәрі бітті, мен кетемін! — дедім де, ғимараттан жүгіріп шығып кеттім.
Мен өзімнің қайда баратынымды білмесем де, университет қалашығынан ертерек кетіп қалуым керектігін білетінмін. Бірнеше махалладан өтіп, орта мектептің ғимаратына келдім. Мектептің қасынан өтіп кетіп бара жатқан сәтте қоңырау шалынды да, мектептің ауласы оқушыларға толып кетті. Мен сағатыма қарап едім, тал түске бірнеше минут қалған екен. Телефон дүңгіршігіне сүйеніп, айналамдағы жасөспірімдердің ерсілі-қарсылы жүріп жатқандарына үнсіз қарап тұрдым. Мектеп ғимараты бір минутқа да жетпей босап қалды деп ойлаймын, алайда, маған бұл адамдардың ағыны, менің қасымнан мәңгілікке кетіп бара жатқан сияқты болып көрінді. Мен өзімді аяғыма тас байлап алғандай сезініп, аяқ-қолы сал адам сияқты, бір қадам да баса алмай тұрып қалдым. Әрбір жасөспірімнің беті маған анық көрініп тұр, бірақ олар үшін мен көрінбей тұрған сияқты болдым.
Содан кейін мен бір дауысты естідім. Бұл дауыс өңімде болды ма, әлде естілген дауыстан қатты әсеріленіп кеттім бе, мұны анық айта алмаймын, — қалай болғанда да, ол анық дауыс еді.
Кенеттен менің есіме Билл Брайттың «рухани адам» туралы: Менің өмірімде Мәсіхке қандай орын берілген? Менің еркім Оған бағына ма? Мен өз өмірімнің тағына Оны тиісті дәрежеде отырғыздым ба? — деп айтқан сөздері түсті.Сол уақытта мектеп оқушылары қалай тез үзіліске шыққан болса, дәл солай мектептің ғимаратына қайтадан кіріп кетті. Менің аяқ-қолыма жан бітіп, семинарияға қайта оралдым. Тарих кабинетіне кіріп, бәрінің алдында доктор Крисченнен кешірім сұрап, содан кейін өзімнің оқулықтарымды алып, орныма отырдым. Сағат 12.30 өткен еді. Сол сәттен бастап, мен «көрген азабым мен үшін сабақ болды» деп қайталауды ұнататын болдым.
Сіздің мені көргіңіз келді ме? — деп сұрадым мен семинарияның әкімшілік корпусындағы хатшыдан.
— Жедел хабарлама келді: сіз мүмкіндігінше тезірек үйге телефон шалуыңыз қажет, — деді ол. — Иә, міне тағы — мына жерде сіз үшін хат келген еді, — деп қосты.
Мен сол сәтте-ақ конверттегі ірі жазуды таныдым.
— Міне, керемет! — дедім мен дауыстап. — Бұл хатты жазған менің әкем ғой!
Мені сабақтан шақыртып алатындай, соншалықты шұғыл қандай мәселе болып қалды екен деп, не болғанын түсінбей аң-таң болған мен, жақын жердегі автоматты телефонды тауып алып, үйге қоңырау шалдым.
Тұтқаны Берта көтеріп:
— Джош… — деді де, даусы бірден үзіліп қалды.
— Берта? Не болып қалды?
— Сенің әкең…
— Оған не болды?
— Ол қайтыс болды!
— Не-не?
— Ол кеше қайтыс болды.
— Қайтыс болғаны қалай? Қайтыс болғаны қалай? — деп мен қайталай бердім. Менің жан дүниемнің астаң-кестеңі шығып, тілім байланып қалғандай болды, — Не… бұл қалай болды? — дедім мен әрең сөйлеп.
— Ол мал қорада жұмыс істеп жүріп, жәй құлап қалыпты, — деді Берта жыламсырап.
— Дәрігер оның бауыры істемей қалған деп айтты. Ішімдік өзінің дегеніне жеткен сияқты… — деді Берта.
Берта маған жерлеу рәсіміне қатысты дайындық туралы да айтып:
— Жерлеу рәсімі бейсенбі күні, Дженкинстің жерлеу бюросында болады және бүкіл отбасымыз жерлеу рәсімінде соңғы сөзді сенің сөйлеуіңді сұрады, — деді.
— Неге мен? — деп ойымды жинақтауға тырыстым.
— Сен — отбасымыздағы жалғыз сенушісің… бәлкім, сондықтан шығар. — деп жауап берді. Мен оның сөйлеуіне көз жасының кедергі жасап жатқанын сездім.
Демек, олар мені осылай көреді екен ғой. Мен әлі де қолымда қысып ұстап тұрған, әкемнің ашылмаған хатына тағы бір қарап, ақырын тұтқаны қойдым. Сосын жақын жердегі агенттікке барып, Детройтқа дейінгі ең ерте ұшатын ұшаққа билет алдым. Содан кейін мен өзімнің бөлмеме келіп, ашық тұрған терезенің алдында, тіпті қараңғы түскенше отыра беріппін.
Өзімді орнымнан тұруға мәжбүрлеп, сөмкемді жинадым да, төбеге қарап, кереуетте жаттым. Терезенің артында жапалақтың аянышты жан айқайы шықты. Бір кісі бірде «оңтүстік Калифорнияның ашық аспанының астында» ешқашан жаңбыр жаумайды деп айтқан екен, — сірә, бұл өлкеде күзде немесе қыста жаңбыр ешқашан жаумаған болса керек. Мен терезенің арғы жағында күн суыта бастағанын және көп айлар бойына енді ең бірінші рет жаңбырдың иісі шыққанын сездім. Бұның менің есіме өзімнің үйімді түсіргені соншалықты, көзімнен өзінен-өзі парлап жас аға бастады.
Келесі күні таңертең ұшақта отырып, мен әкемнің хатын оқыдым:
Сәлеметсің бе, Джош!
Сенен хат-хабар алғаныма қуаныштымын, — енді менің қолымда сенің мекен-жайың бар. Семинарияда бәрі де өз орнына келді деп үміттенемін. Құдай Өзінің еркін орындау үшін, керемет және ұлы істер істейтінін біз екеуміз білеміз ғой, сондықтан мен саған артық сұрақтар қоймаймын. Сенің осындай мүмкіндігің бар кезде, қазір істеп жатқан ісіңнің барынша жақсы болуы үшін әрекет етуге тырыс. Иса: «Жарық барда, Мені Жібергеннің тапсырған игі істерін істеуіміз керек. Қараңғы түскен соң, ешкім еш нәрсе істей алмайды», — деп айтты ғой. Егер нақтырақ айтатын болсақ, бұл Жохан жазған Ізгі хабардың тоғызыншы тарауында жазылған.
Фермада бәрі тыныш. Бір-екі аптадан кейін әлі сатылмаған торайларды сатайын деп жатырмын. Мүмкін, тіпті Гернсиді де сататын шығармын.
Түрмедегі адамдарға уағыз айту үшін, мені тағы да Джексонға шақырды. Бұл жолы бұрын мені тыңдаған адамдардан басқа да, бірнеше жаңа жігіттер болды. Осы жаңа жігіттердің ішінде бесеуі, Исаны өзінің Иесі және Құтқарушысы етіп қабылдау үшін мінәжат етті. Олардың біреуі кісі өлтіруші (мен кейінірек білдім), — міне, сол жігіт Исаға өзінің жүрегін ашты, менің қолымды ұстап алып, жас нәресте секілді еңіреп жылады. Былай ойлап қарасаң, — басқа адамды айыптайтындай мен кім едім? Иеміз айқыш ағашта жанын қиған кезде, Оның екі жағында тұрған адамдар да қылмыскерлер болған жоқ па?
Өзіміздің қалада да мен бәріне Иса туралы айтып жүрмін. Сен Милад күніне үйге келген кезіңде, екеуміз бірге Фрэнк Остиннің шеберханасына барып, онымен тағы да бір рет әңгімелесіп қайтсақ жақсы болар еді. Мен оның жақсы адам екеніне сенемін, бірақ ол үнемі Құдайдан қашқақтап жүреді. Ол Құдайдың рақымының дәмін аздап татып көруі үшін, бір нәрсе істеу қолымнан келсе ғой, шіркін! Сонда ол біздің Иеміздің ізгі екеніне өзі-ақ көз жеткізер еді! Ал, қазір мені алыстан көріп қалса болғаны, байқамаған адамдай теріс қарап өтеді. Мүмкін, ең болмаса, сені тыңдар. Өйткені, сол күні кафеде сен маған Құдай туралы және мені жақсы көретінің туралы айтқан кезіңде, мен сенің айтқаныңды тыңдадым ғой.
Қалада Құдай туралы айтып әңгімелесетін адам тек ол ғана емес, басқалар да жетіп жатыр. Олар жаман адамдар емес, жәй адасып жүрген адамдар. Мысалы, О’Брайен қарттың өзін алайық. Оның кеше Иемізді өзінің Құтқарушысы ретінде қабылдау үшін, қалай мінәжат еткенін, сен өз көзіңмен көргеніңде ғой, шіркін! Ал, бұдан бір апта бұрын — Чарли және Энни Катценбергтер Иемізді жүректеріне қабылдады. Ал, Донна О’Брайен қыңыр адам. Әрине, әлгі банкир Джефф Бергермен де сөйлесу керек. Бұл кісінің кедей емес екені, әрине, саған белгілі. Бәлкім, ол Құдайдың маған керегі жоқ деп ойлайтын шығар. Алайда, адам өз жанын ешқандай ақшаға сатып ала алмайды ғой! Адам жанының қымбаттығы сондай, оған ешбір алтын мен күміс жетпейді. Жарайды. Түннің жарымы болып қалды, жазудан қолым да ауырып кетті. Сабантойда сенің бізбен бірге бола алмайтының өкінішті-ақ. Біз сені сағындық. Бірақ сен Милад күнінде міндетті түрде үйге келуге тиіссің. Біз екеуміз мұз астынан балық аулаймыз, солай келіскеніміз есіңде ме?
Екі күн өткен соң, жерлеу рәсіміне келгендердің бәріне мен әкемнің хатын оқып бердім, шамамен елу-алпыс адам жиналды, одан көп болмаса, аз емес. Жүрегімнің түбінде мен, әкемнің өзінің де осыны қалағанын сездім. Әкем өзінің хатында атап өткен кісілердің көпшілігі жерлеу рәсіміне қатысты және олардың осы хатты қабылдауы да әр түрлі болды — нақтырақ айтатын болсам, бәрі де әкемнің хатында айтылғанындай болды.
Содан кейін мен елші Пауылдың Філимонға жазған хатын оқып бердім. Бұл бағушы Логанның маған айтқан кеңесі еді, ол әкемді бұрын Філимонның құлы болған Онисыммен салыстыруды ұсынды. Онисым мәсіхші болып, Пауылға адал қызмет етіп, оның істеріне көмектесе бастаған кезде, Пауыл Філимоннан оның құлына еркіндік беруін өтінген болатын.
Мен дауыстап: «Мүмкін, оның уақытша сенен алшақтағанының мақсаты — оны мәңгілікке қабылдауың шығар. Ал, қазір ол құлың ғана емес, одан әлдеқайда жоғары — сүйікті бауырласың ретінде өзіңе қайта оралады… Сондықтан маған шынымен дос болсаң, оны мені қабылдағандай қабылдағайсың.
Ал, егер ол саған жамандық жасаған не қарыздар болса, онысын менің мойнымда деп есепте. Мен, Пауыл, өз қолыммен жазып отырмын: онысын өзім өтеймін! Алайда, сенің өзіңнің рухани өмірің үшін маған қарыздар екеніңді айтпай-ақ қояйын». (Філ.15–19) деп Пауылдың Філимонға жазған хатынан үзінді оқып болып, отбасыма және әкемнің достарына қарадым да:
— Ал, егер ол саған жамандық жасаған не қарыздар болса, онысын менің мойнымда деп есепте және бәрін өтеуіме рұқсат ет деді елші Пауыл, — деп сөзімді жалғастырдым. — Достар, Иса Мәсіх бізді бет-жүзімізге қарап алаламай, әрқайсымызға осыны ұсынады. Ол біздің күнәларымызды Өзінің мойнына алатынын айтады. Менің әкеме де Ол осыны ұсынды. Ал әкем осы ұсынысты қабылдады. Ол өзі ешқашан істей алмайтын нәрсені, Исаның істеуіне мүмкіндік берді. Ал, сіз ше, Бергер мырза? Сіз Исаға өзіңіздің күнәларыңыздың құнын өтеуге рұқсат етесіз бе? Бүкіл әлемнің ақшасы адамның жанын құтқара алмайды. О’Брайен ханым? Остин ханым? Сіз, әкем өзінің хатында не дегенін естідіңіз ғой. Мұның бәрін әкем орынсыз ескерту айтып, сіздерді ұялту үшін істемегінін, жақсы білесіздер. Ол бұл хатты сіздерді жақсы көргендіктен жазды. Мен сіздер үшін көз жасын төгіп хат жазған, әкемнің атынан сөйлеп тұрмын. Осы залда қазір әкем өзінің хатында атын атамаған басқа да адамдар бар. Өзіңізден-өзіңіз: мен Исаға өзімді күнә мен өлімнен құтқарып алуына рұқсат етемін бе? — деп сұраңызшы. Онсыз біз Онисым сияқты бұғаулы боламыз. Алайда, бізді Мәсіх азат еткен кезде ғана, нағыз шынайы өмір басталады.
Әкемді өзінің тілегі бойынша, Риверсайд мазаратында, анамның қасына жерледік. Мен отбасылық қағаздарды Шерлимен және Джунмен заңды түрде реттеу үшін, тағы да бірнеше күн фермада болдым. (Мак Африкадан дереу жетіп келе алмағандықтан, бізбен бірге жерлеу рәсімінде бола алмады).
Барлық ресмилік істер реттелген уақытта, Сабантой мерекесіне де бар-жоғы бірнеше күн қалған еді. Мен Мичиганда тағы да біраз кідіріп, достарым мен жақындарыма барып қайтуды ұйғардым. Сол уақытта маған Остин мырза келді. Ол бірнеше күн ұйықтамаған адам сияқты көрінді. Қысқа әңгімеден кейін ол маған, Уилмот ие болған өмірге өзінің де ие болғысы келетінін айтты. Біз бір кездері әкем өзінің өмірін Иса Мәсіхке тапсырған бөлмеде мінәжат еттік. Келесі күні мен қайтадан Лос-Анджелеске ұшып кеттім, ол жерде мені семинариядағы сабақтар күтіп тұрған еді.
Семинарияға қайта оралып, мен бар күшімді оқуға жұмсадым. Маған жіберіп алған көп сабақтарымның орнын толтыруым қажет еді. Бірақ менің назарымды басқа жаққа аударған бір нәрсе болды — мен анамның тағдыры туралы ойлануды үздіксіз жалғастыра бердім. Бәлкім, осы кезде менің сезімдерімнің астаң-кестеңі шыққан шығар, өйткені мен жақында ғана, әкемді жерлегенде, анамның мазаратының қасында тұрдым. Анамның қайтыс болғанына бес жылдай болып қалды, алайда мен әлі де оның мәңгілікті қай жерде өткізетінін нық сеніммен айта алмайтын едім. Күндердің күнінде көкте табысамыз деген үмітпен, жақында ғана мен әкемді қуанышты сезіммен жерледім. Алайда, менің анам ше?
Алайда, бұл оның пайдасына шешіледі ме? Елші Пауылдың Ефестіктерге жазған хатындағы: «
Иә, қыстың суық жаңбыры менің қазіргі көңіл-күйімнің қандай екенін айқын көрсетіп тұрғандай. Милад күні мерекесінің қарсаңындағы демалыс күндері басталғанда, университет қалашығында құлаққа ұрғандай тыныштық орнады. Өйткені менен басқалардың бәрі жан-жаққа тарап кетті. Маған өзімнің — жетім екенім, жалғыз өзімнің қалғаным және туған үйімнен өте алыста болуым, менің жүрегіме ауыр әсер етті. Жаңа жылдық мерекеден кейін бірден басталатын, сессияға жақсылап дайындалу үшін, айналада тыныш және жайбарақат болып тұрғанда, мен өзімді қолға алып, осы берілген мүмкіндікті пайдалануым керек еді. Алайда, демалыстың орнына ұйқының кейде ауыр түстер әкелетіні сияқты, менің жүрегімде қалған анама қатысты қорқыныштар мен күмәндарды жеңе алмадым.
Бірде таңертең қаңырап бос қалған университет қалашығы арқылы өтіп бара жатып, мен: «Құдайым, бұл сөздерге Сенің қандай жауап беретініңді мен мүлдем білмеймін, алайда, менің бәрібір Саған жүгінуім қажет. Өтінемін Сенен, менің анам сенуші болды ма, жоқ па, соны маған білдірші. Менің жүрегім қатты қиналып кетті, мен жан тыныштығын аңсаймын», деп Құдайға жалбарындым.
Қайдан келгені белгісіз бір күшке мойынсұнып, мен батысқа қарай отыз шақырымдай жерде орналасқан жағажайға жүріп кеттім, көлігімді тұраққа қойып, шамамен жарты шақырымдай мұхитқа қарай созылған бетоннан жасалған жағадағы кеме аялдайтын орынмен асықпай жүріп келе жаттым. Мұхиттың ауасымен терең тыныс алып, оның тұзды дәмін сезіндім. Маған тек толқындардың жағаға соғылып жатқан даусы мен менің төбемде айналып ұшып жүрген шағалалардың даусы ғана естіліп тұрды. Мен алыста толқынның үстімен жүзіп жүрген серфингшілер тобын байқадым. Бәлкім, бір күні менің де осылай жүзіп көргім келетін шығар.
Ары қарай жүруді жалғастырып, жалғыз отырған балықшының қасынан өтіп, енді кеме аялдайтын орынның соңына жақындап қалған кезде, жағажайға арналған креслоны байқадым, ал оның үстінде қара көзілдірк пен шеті салпиып қалған ескі қалпақ киіп алған, егде тартқан әйелдің отырғанын көрдім. Оның қармағы темір қорғанға соғылып жатты, ал әйел болса ұйқысынан жаңа оянып, тоңған адамдай қалың көк пальтоға оранып алыпты.
— Ау қалай болып жатыр? — деп сұрадым мен ол кісіден.
— Онша көп емес… бірақ біраз бар, — деп жауап берді де, қасында тұрған шелекті ашып көрсетті. — Бір-екі алабұға бар.
Жауап ретінде мен басымды изеп, «Рубкаға» — сегіз бұрышты форманың құрылысына қарай бет алдым, ол жерде балық аулауға арналған жабдықтар сататын дүкен және жергілікті жастар ұнататын дәмхана бар еді. «Рубканың» төбесіндегі тозығы жеткен шатырының кейбір жерлері қисайып та үлгеріпті, алайда ол өзінің бүкіл көрінісімен менің қазіргі көңіл-күйіме ұқсас еді.
Кеме тұрақжайының шетіне жетіп, мен оның темірден жасалған қорғанына сүйеніп, төмендегі жасыл-сұр суға қарап тұрдым. Мен бірінен кейін бірі келіп жағаға үздіксіз соғылып жатқан толқындарға көз жіберіп тұрғанымда, кенеттен менің жүрегімдегі ауыртпалықтың жеңілденіп қалғанын сезіндім. Бір кезде, күтпеген жерден:
— Сіздің орныңызда мен бұлай істемеген болар едім,? — деп айқайлаған бір әйелдің даусын естідім.
Бұрылып қарағанымда, менен көзін алмай маған қарап тұрған, егде тартқан әйелді көрдім.
— Сіз суға секіруді ойлап тұрған жоқ шығарсыз?
— Сіз не айтып тұрсыз! Жәй ойланып кеттім.
— Сіз тым көп ойланатын адамға ұқсайсыз. Одан да бері келіңіз, маған серік болыңыз. Сэндвич жейсіз бе? Менде біреуі қалған болуы керек… — деп, ол өзінің сөмкесін ақтара бастады.
— Рахмет, мен үшін алаңдамай-ақ қойыңыз, — дедім мен, оның қасына жақын келіп.
— Кофеге қалай қарайсыз?
— Жоқ, мен өзімді жақсы сезініп тұрмын, абыржымаңыз.
— Олай болса, шәйға қалай қарайсыз? — деп күлімдеді ол, шәйдің қорабын алып.
— Жарайды, егер сізге қиын болмаса. Шәйдан бас тартпаймын.
Ол жымиып, қара көзілдірігін шешті де:
— Мүлдем қиын болмайды, жас жігіт. Шын жүректен айтып тұрмын, — деді.
Көз байлаушының епті саусақтарымен әрекет ететіні сияқты, ол өзінің сөмкесінен ыстық су құйылған термос пен бірнеше қорап қантты алып шықты.
— Тек пластик стақандарым қайда кетті екен? — деп, орындықтың екінші жағында тұрған, одан да қомақты сөмкені ақтара бастады.
Бір сәтке менің назарым серфингшілерге ауып кетті. Ұлу қабыршағымен жабылған толқынды кесушілердің арасынан орағытып, олар өлімнің өзімен жекпе-жекке шығып жатқан секілді еді.
— Шамасы, сіз осы жерлік емессіз ғой деймін? — деген оның сұрағы қайтадан менің назарымды өзіне аударды.
— Жоқ, ханым. Мен бұл өлкеден емеспін.
— Ал, қайдансыз?
— Мичиганнан.
— Мичиган… жаман жер емес. Мінеки, алыңыз — деп ол маған буы шығып тұрған стақанды берді. — Абайлаңыз — ыстық. Милад күні мерекесі ғой, неге үйіңізге барып қайтпадыңыз? — деп сұрағанда, мен басымды шайқап:
— Шын мәнінде, мен үйден жақында ғана келдім. Мен осы жерде, Ла-Мирадада оқимын.
— Шынымен бе? Олай болса, сіз Талбот семинариясына баратын шығарсыз.
— Дұрыс айтасыз, мен семинарияда оқимын. Сіз оны білесіз бе?
— Әрине, балам, ол туралы кім білмейді дейсің? Мен мәсіхшімін ғой. Сіз өзіңіз үшін нағыз қажет мектепті таңдаған екенсіз.
— Бірақ, әлі көндіге алмай жүрмін, — дедім мен, оның менен көз алмай қарап тұрғанын сезіп.
— Сізді жалықтырып жібергенім үшін, мені кешіріңіз… бірақ, бәрібір — Милад күні мерекесіне неге үйіңізге барып қайтпадыңыз? Қаражат жағынан қиындық болды ма? — деп қайта сұрады.
Мен күліп жіберіп:
— Менің жақында ғана ұзақ жол жүріп келгендігімді ескеретін болсақ, — қазіргі сәтте — қаражаттан аздап қиналып тұрмын. Ал, жалпы алғанда, қаражат жағынан қиыншылығым жоқ десем де болады… — Мен оның егжей-тегжейлі түсіндіріп бергенімді күтіп тұрғанын көрдім. — Жақында ғана әкем қайтыс болды.
— Қайғыңызға ортақпын.
— Ол Иемізді жақыннан танып біліп кетті. Мен сол үшін Құдайға ризашылығымды білдіремін.
— Аумин, — деді ол. — Ал, сіздің анаңыз ше?
— Анам бес жыл бұрын қайтыс болған.
— Тағы кім қалды? Аға-інілеріңіз? Әпке-қарындастарыңыз?
— Иә, бар, бірақ біз онша араласпаймыз. Біздің отбасымыз өте бақытты болды деп айта алмаймын.
— Иә, өмірде солай да болып тұрады, — деп басын шайқады ол.
Сол сәтте оның қармағы қатты майысып кетті. Ол біраз уақыт балықпен күресуге тырысты, алайда, содан кейін қармақты менің қолыма ұстата салды да:
— Қармақты сіз тартыңызшы! — деп дауыстады.
— Бір сәт күте тұрыңыз! — дедім мен күлімдеп.
— Егер балықты жағаға тартып шығарсаңыз,— онда өзіңізге қалдыруыңызға болады.
Мен бұл балықты қай жерде сақтайтынымды және қалай тамақ дайындайтынымды білмей, тек жымиып қана қойдым. Қармаққа ілінген балық табанды түрде қарсыласты, соған қарамастан мен бәрібір оны судан шығарып алдым.
— Жарайсың! — деп әйел қуанғанынан, тіпті менің арқамнан қақты. — Бұл алабұға, өте дәмді балық, балам! Ал, енді маған қызмет көрсетіп, қармаққа жем шаншып беріңізші, — деді.
Мен оған қуана-қуана көмектестім. Ол балықты шелекке салды, ал балық біраз уақыт оның ішінде тыпырлап жатты. Әйел оның қармағына жем ретінде шаншып беруім үшін, маған кішкентай балықтарды берді.
— Мичиганның бір шағын қалашығында менің немере сіңлім тұратын, — деді ол.
— Иә, бізде шағын қалалар толып жатыр.
— Ол қала қалай аталатын еді? Ол сол жерге көшкелі көп жыл өтіп кетті… Юнион-сити! Міне, осылай аталатын, — дегенінде, мен оған аң-таң болып қарадым да:
— Сіз қалай аталады деп айттыңыз? — деп қайталап сұрадым.
— Юнион-сити. Менің жиен қызым Юнион-ситиде тұратын. Осындай қаланы естіп пе едіңіз?
— Мен сол жерде дүниеге келгенмін.
— Мәссаған! Кім ойлапты дейсіз.
— Сіздің жиеніңіздің есімі кім еді?
— Эдит Джослин. Ол Уилмот Макдауэлл деген кісіге тұрмысқа шыққан болатын.
— Ой! — мен тіпті саусағымды қармақпен шаншып алдым. — Олар менің ата-анам ғой!
— Олай болуы мүмкін емес! — оның жүзі жарқырап кетті. — Ал, сен Джош болсаң керек!
Ол орнынан атып тұрып, мені құшақтады да тура көзіме қарап тұрды. Оның көздерінде мен анамның көздеріндегідей, — біздің айналамыздағы мұхиттың түсі сияқты сұр-көк сепкілдерді көрдім.
— Біз екеуміз ешқашан кездеспегенбіз, бірақ анаң маған сен туралы айтып берген болатын. Ал, мен — Эмма, сенің анаңның немере әпкесімін! Мені Эмма тәтей деп айта берсең болады.
Мен айтарға сөз таппай қалдым.
— Мәссаған! Соңғы рет мен сенің анаңды шамамен 1952 жылы көрген едім.
Алайда, мен бұрынғысынша, бірауыз сөз айта алмай тұрып қалдым, — тілім байланып қалғандай болды.
— Мен — Эмма тәтеңмін, балам.
— Эмма тәтей, Эмма тәтей, — деп қайталай бердім.
— Мен Айдахода сенің анаңмен бірге өстім.
— Айдахо…
— Тасташы, мына қармақты! Қазір үйге барып, түскі асты бірге ішеміз. Милад күні мерекесіне менің екі ұлым келген, мен олардың сенімен танысқанын қалаймын. Сондықтан тезірек маған жиналуға көмектес.
Алайда, мен таңқалғанымнан, әлі де есімді жинай алмай тұр едім. Ақыры, бірден болмаса да, бірақ сөйлеу қабілетім қайтадан қалпына келіп:
— Эмма тәтей, менің сізге бір сұрақ қоюым қажет. Бәлкім, тек сіз ғана оның жауабын білетін шығарсыз.
— Сұрай бер, балам.
— Сіз білмейсіз бе… менің анам… өзінің өмірін Иесі және Құтқарушысы ретінде Мәсіхке тапсырды ма?
Эмма өзінің сөмкесін жерге қойды. Мен қатты қиналып, сабырсыздықпен күтіп тұрғандықтан, оның көзқарасынан жанашырлығын байқай алмаған болсам керек. Ол өзінің жауабының мен үшін қаншалықты маңызды екенін түсінді және менің алақанымды өзінің алақанына қойып:
— Уағыздаушылар біздің қаламызда шатыр тігіп Ізгі хабар жариялап жиын өткізген кезде, мен де, сенің анаң да әлі жасөспірім бала едік, — деп биязы жауап берді ол. — Әр күні кешке біз міндетті түрде жиналысқа баратынбыз. Біз үшін, сол кездері, бұл нағыз тарихи оқиға еді. Ол жерде сондай қызық болатын!… — ол менің алақанымды қысты. — Ал, төртінші күні… иә, әлі есімде, бұл төртінші күн болатын, біз екеуміз үзілді-кесілді шешім қабылдап, екеуміз қол ұстасып Мәсіхті қабылдауға бірге бардық!
— Шынымен бе?
— Иә, бәрі де дәл осылай болған еді.
— Құдайдың аты мадақталсын! — деп айқайлап жібердім мен, сөйтіп Эмма тәтейді құшақтап, екі бетінен сүйіп алып: — Эмма тәтей, сіз — жауабы болуы мүмкін емес мінәжаттың жауабы болдыңыз!
Біз, қатты айқайлап жіберген сияқтымыз, өйткені жақын жерде отырған балықшылар тіпті бізге бұрылып қарай бастады.
— Құдайдың аты мадақталсын! — деп айқайладым мен тағы да, — бүкіл жарылқаудың қайнар көзі болған Құдайға мадақ!
Қоршалған темір қорған жаққа қарай жүгіріп барып, мен серфингшілерге қарап бар күшіммен айқайлап:
— Рахмет Саған, Иса! — дедім.
Мен осыдан бір жарым сағат бұрын Құдайға мінәжат етіп, менің анам сенуші болды ма және мен онымен көкте кездесемін бе, жоқ па, соны ашып көрсетуін сұрағаным туралы Эмма тәтейге түсіндіріп бердім. Мен бұл өлкеде ешкімді білемесем де, дәл осы сәтте, осы жерде, Оңтүстік Калифорнияда, — менің анамды білетін бірде-бір адам жоқ сияқты болып көрінген өлкеде болғаным Құдайдың кереметі емес пе?! Мен бұл мінәжатыма жауап аламын деп тіпті де үміттенбеген едім, — алайда, міне, тоқсан минут өткен соң, менің анам мен әкемнің тек бір жерде бір-бірінің қасында ғана жатқан жоқ екенін, сонымен қатар Көктегі Қалаға олардың бірге кіргенін және енді олар сансыз көп жандармен бірге Тоқтының тағының алдында табынатынын, Құдай маған ашып көрсетті. Мен жан азабынан арылдым, тіпті енді көз жасын төгудің қажеті жоқ. Эмма тәтей екеуміз тұраққа қарай бет алдық, сол жерде мен оның заттарын көлікке салуға көмектестім. Сосын өзімнің көлігіммен оның соңынан ілесіп, үйіне бардым, оның ұлдарымен таныстым және біз бәріміз бірге дастарқан басында түскі ас ішіп отырып, шүйіркелісіп әңгімелестік. Енді менің Милад күні мерекесін бірге қарсы алатын отбасым бар!
Мен олармен қоштасып, қайтарда мұхитқа жақын жағалаудың ең көркем көрініске ие болған жолды таңдауды ұйғардым. Мен барлық жолды мұхиттың жағалауымен жүріп өткім келді. Ол өзінің көз жетпес ұшы-қиырсыздығымен Құдайдың шексіз рақымын және мәңгілікті еске салып тұрды. Бір кездері менің өмірім кезектесіп келетін үздіксіз бақытсыздықтар мен сәтсіздіктерден тұратын еді, ойсыратып тастайтын соққыдан есімді жинап үлгірмей жатып, келесі соққыны алатынмын. Алайда, енді мен керемет, таңқаларлық, ауызбен айтып жеткізе алмайтындай жан тыныштығына ие болдым. Құдайдың адам ақылынан асқан керемет тыныштығы! (Філ. 4:7 қараңыз). Мен болашақпен кездесуге және мен үшін оның дайындап қойғандарының бәріне дайын болдым.
Менің заңгер боламын деген арманым орындалмай қалды. Оның орнына, осыдан елу жылдан астам уақыт бұрын мені қызметке шақырғанда «мен барамын» деп жауап беріп, Билл Брайт негізін салған «Кэмпус Крусейд» ұйымының қозғалысына қатысып, өзімнің қызметімді іске асыруды жалғастырудамын. Жылына мыңдаған шақырым жол жүріп (кейде мен тіпті уақытты үнемдеу үшін, неге Құдай маған қанат бере салмайды екен деп ойлаймын), мен мыңдаған жастарға Құдайдың Сөзін уағыздаймын және Құдайдың менің өмірімдегі істеген істерінің алдында, Оны терең қастерлеуді жалғастырудамын. Менің «мамандығым» ешқашан керексіз болып қалмайды және Иса Мәсіхтің Ізгі хабарын жариялау міндетіне бір сарынды еңбекке немесе мәжбүр болғандықтан істейтін жұмысқа қараған сияқты қараймын деген ой менде мүлдем жоқ. Менің тілегім — Құдай маған қанша уақытқа мүмкіндік берсе, сонша уақыт осы істі әрі қарай жалғастыру. Ол маған менің бұрынғы барлық шектеулерімді артта қалдырып, өмір сүруге күш пен жігер берді. Мен үшін әрбір күн — мереке іспетті. Мен әр күні микрофонға жақын келіп, біздің Құдайымыздың қаншалықты ізгі екенін есіме аламын.
Мәсіх туралы айтуға осыншама мүмкіндік маған қайдан келді екен? Әрине, Құдайдың шынайы және қарапайым рақымы арқылы келді.
Менің басыма түскен: бала кезімдегі жыныстық зорлаудың жарақатын, ішімдік пен ашу-ызаның кесірінен быт-шыты шыққан отбасымның ауыртпалығын, кекештеніп сөйлеуімнің салдарынан пайда болған өзімді төмен тұту сезімін жеңуге деген талпыныстарымды, — Құдайдың қалай Өзіне алғанын, мен осы күнге дейін түсіне алмаймын, сонымен қатар Ол өзінің өткен өміріне жайбарақат қарайтын, Құдайдың Рухынан туылған, мүлдем жаңа Джош Макдауэллді жаратты. Менің әлсіздіктерім — Оның құдыретін көрсететін ең жақсы мысал бола алады.
Мен — елші Пауылдың Қорынттықтарға арнап жазған бірінші хатындағы шындықтың тірі дәлелімін. Ол өзінің хатында: «Бірақ осы дүние кімдерді «ақымақ» деп санаса, Құдай «данышпан-ақылгөй» делінгендерді ұялту үшін соларды таңдап алды. Осы дүние «күшсіз» деп тапқандарды Құдай «күштілерді» ұялту үшін Өзіне таңдады. Осы дүние маңызды деп есептейтіндерді жою үшін Құдай осы дүниенің менсінбей, қорлап, түкке тұрғысыз деп санағандарын таңдап алды» (1:27,28), — деп жазған болатын. Елшінің осы сөздері жүз пайыз маған қатысты айтылған!
Мен Құдайдан күш алып, бүкіл дүние жүзін бойлап студенттік қалашықтарда жастарға Ізгі хабарды тікелей және ашық айтып, батыл түрде алға қарай адымдап келемін. Бұл әлдекімге ақымақтық болып көрінетін шығар, алайда, осы Ізгі хабар менің жаныма күш беріп, қуатқа толтырады. «Мен Ізгі хабар үшін еш ұялмаймын, ол — Мәсіхке сенетін барлық адамдарды… құтқаратын Құдайдың құдіреті!» (Рим. 1:16). Сен ақылдысың ба, жоқ па, кедей немесе ауқатты отбасынансың ба, қандай көзқарасты ұстанасың — ол маңызды емес, Ізгі хабар — кез келген адамның өмірін өзгертуге құдыретті. Құдай менің өмірімді түбегейлі өзгертті және егер сіз Оған мүмкіндік берсеңіз, Ол сіздің де өміріңізді өзгертеді. Сіз Иса Мәсіхті өз өміріңіздің Иесі ретінде қабылдауыңызға кедергі болатын күнделікті тұрмыстағы әбігершілікке берілмеңіз. Иса былай дейді: «Енді бәрін де жаңадан жаратамын… Жаны сусаған әркімге шынайы өмірдің қайнар көзінен суды тегін ішкіземін» (Аян. 21:5, 6). Ол сіздің жүрегіңіздің есігінің алдына келіп, қағып тұр. Сіз Оған жүрегіңіздің есігін ашасыз ба, сіз өз өміріңіздің әрбір қырын, әрбір саласын Оның қолына тапсыруға дайынсыз ба? Сіз Оны өзіңіздің Иеңіз және Құтқарушыңыз ретінде қабылдауға келісесіз бе? Егер сіздің жауабыңыз «иә» болса, онда дәл қазір былай деп қарапайым мінәжатпен шын жүректен сиынуыңызға болады:
Ием Иса, мен Саған мұқтажбын. Мен өзімнің күнәкар екенімді білемін. Менің күнәларым үшін айқыш ағашта құрбан болғаның үшін, Саған алғыс айтамын. Мен өзімнің күнәларыма шын жүректен өкінемін. Мені кешірші және тазалашы. Мен жалғыз Сенің — Жол, Шындық және Өмір екеніңе сенемін. Мен өз өмірімді Құтқарушым және Ием ретінде дәл қазір Саған тапсырамын. Менің өміріме келіп, мені өзгерте гөр. Мен Саған сенім арта алатыным үшін алғыс айтамын. Мәсіхтің атымен мінәжат етемін. Аумин.
Егер сіз Исаны өзіңіздің Құтқарушыңыз және Иеңіз ретінде қабылдаған болсаңыз, онда — Ол сіздің әрі қарай рухани өсуіңізді қалайтынын біліңіз. Мен де соны қалаймын — Мәсіх сіздің өміріңізді толығымен өзгерткенін көруіңізге көмектескім келеді. Біздің Ғаламтордағы www.josh.org/undaunted, арнамызға кіріңіз, мен ол жерде сізге қолдау көрсететін, ие болған сеніміңізде өсуге көмектесетін және сіздің өміріңіздегі тамаша жаңа бағытты берік ұстануыңыз үшін көп шындықтармен бөлісе аламын. Құдай сізге ақ батасын берсін!
Ұлы тоқырау (ағылш. Great Depression) — 1929 жылы басталып, 1939 жылға дейін жалғасқан дүние жүзілік экономикалық дағдарыс. Ұлы тоқырау АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Германия және Францияны қатты ойсыратты, сонымен қатар басқа мемлекеттерде де сезілді. Көбірек өнеркәсіптік қалалар зардап шекті, бірқатар елдерде құрылыс мүлдем тоқтап қалды. Ақша тапшылығының салдарынан, ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы 40–60% төмендеп кетті. (Орыс тілінде «Ұлы тоқырау» деген термин жиі АҚШ-тағы экономикалық дағдарысқа қатысты қолданылады. —
Фейт, Хоуп, Чарити (ағыл. Faith, Hope, Charity) — Сенім, Үміт және Сүйіспеншілік. —
Пандемония (мифология) — грек мифологиясындағы зұлым рухтардың жиналатын жері. —
Қор. 2-хаты 5:17 қар.
Сот Инндері — бұл ғимараттың төрт кешені: Грейс-Инн, Линкольнс-Инн, Миддл-Темпл және Иннер-Темпл, оларда ағылшындық қорғаушылар өмір сүрген, оқыған және сот ісін жүргізген. Қорғаушылардың бірлестігі Лондонда XIII ғасырда пайда болып, әрбір заңгер сол бірлестікке кіруге міндетті болған — осылайша, қалада үлкен сот махаллалары пайда болды. Линкольнс-Инн — бұл сонымен қатар қорғаушылардың Құрметті қоғамы және олардың орын алған махалласы. Бұл жерде қызыл кірпіштен салынған тарихи үйлердің құрылысы толығымен сақталған, ғимараттардың арасында жайлы жап-жасыл бау-бақшалары мен аулалары сап түзеген. —
Оксбридж — бұл Оксфорд пен Кембридж — сияқты дүние жүзіндегі беделді университеттерді белгілеу үшін Ұлыбританияда жиі пайдаланатын жинақтама ұғым. —
Клайв Льюис, «Жәй ғана мәсіхшілік».
Фрэнк Морисон, «Тасты орнынан жылжытқан Біреу»/ Frank Morison, Who Moved the Stone? (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1987ж.) 193.
«Қасиеті Пауылдың сұхбаттары мен елшілігі». Хана Мор/ An Essay on the Character and Practical Writings of Saint Paul, Volume 2 (London: T. Cadell and W. Davies, 1815) бойынша дәйексөздер келтіріледі 286-287.
Джон Филипс бойынша келтірілген дәйексөздер/John Phillips, Exploring 1 Corinthians: An Expository Commentary (Grand Rapids, MI : Kregel, 2002), 343.
Саймон Гринлиф/Simon Greenleaf, «An Examination of the Testimony of the Four Evangelists by the Rules of Evidence Administered in the Courts of Justice» (Grand Rapids, MI: Baker, 1965) бойынша келтірілген дәйексөздер, 29.
http://www.jfklibrary.org/JFK/LifeofJohnFKennedy.aspx?p=4 қарап шығыңыз.
1951 жылы Билл Брайт негізін салған Campus Crusade for Christ (ағыл.) — «Кампус Крусейд» немесе «Мәсіх үшін студенттер қозғалысы». —
Хавасупай, хавасупаи, хавасубая деген сөздің өзі (Havasu ’Baaja — «көгілдір түсті судың адамдары» деген мағынаны білдіреді) — олар 800 жылдан астам уақыт бойына Аризона штатының солтүстік-батыс бөлігінде өмір сүрген үндіс тайпасы. Басқа үндіс тайпалары сияқты, американдық жер аударылып келіп қоныстанған адамдар АҚШ аймағын игеріп бастаған уақытта, хавасупай сақтаулы қорда қалдырылған. 1975 жылы АҚШ үкіметі осы тайпаға 750 км2 жерді қайтарып берген. —