Дар ин китоб Ҷош Макдауэлл ошкоро дар бораи худ нақл мекунад. Ҳанӯз дар синни наврасӣ ӯ хост исбот кунад, ки таълимот дар бораи Илоҳияти Масеҳ бофтаи хаёлот аст. Бо ин мақсад ӯ ҳуҷҷатҳои ҳаққонии таърихиро, ки дар онҳо оиди воқеаҳои он замон гуфта мешуд, омӯхт, ва бо шахсоне ки ин мавзӯъро хуб медонистанд, сӯҳбат кард, ва дар охир пайрави вафодори Масеҳ гардид.
Ин китобро бо камоли меҳр ба фарзандони дӯстдоштаам — ба Келлӣ, Шон, Кейт ва Ҳизер — ва ба ҳамсарони онҳо: Майкл, Стефанӣ, Ҷеррӣ ва Дейвид мебахшам.
Ҳамчунин ин саҳифаҳои хотираҳоро ба набераҳои гаронбаҳоям мебахшам: ба Скоттӣ, Шона, Квин, Беккет ва Бренна, ва ба касоне ки пас аз онҳо ба ин ҷаҳон меоянд (мо бесаброна интизори пайдо шудани шумоем!)
Ман дуо мегӯям, ки қиссаи зиндагии ман ҳар яки шуморо рӯҳбаланд кунад, ки ба Худовандамон боварӣ намоед, новобаста ба он ки дар кадом вазъияти ҳаётӣ қарор доред. Ҳамеша ояти Рум. 1:16-ро аз Китоби Муқаддас дар ёд нигоҳ доред ва онро ҷонибдорӣ намоед.
Ба ман аллакай борҳо лозим омада буд, ки хотираҳои давраи кӯдакӣ ва ҷавонии худро нақл кунам. Ман ба одамони зиёд муроҷиат намуда, асосан дар баромадҳои худ дар ин бора гап зада будам. Аммо фақат акнун имконият пайдо шуд, ки пардаро бардорам ва барои мушоҳидаи тамоми манзара пешкаш намоям.
Аллакай чандин сол аст, ки ҳам муаллифон, ҳам ширкатҳои филмбардорӣ ба ман бо пешниҳодҳо муроҷиат мекунанд, то дар бораи солҳои ҷавонии ман ва дар бораи шаҳодатам филм бардоранд. Аммо ман ҳеҷ наметавонистам дар ин хусус ба қароре оям, то даме ки панҷ сол пеш бо Кристобал Крузен, режиссёри маъруф, ки филмҳояш сазовори ҷоизаҳои бисёр гардидаанд, шинос шудам. Ман ин вазифаи мураккаби таҷассум намудани ҳикоятамро маҳз ба ӯ вогузор намудам.
Ҳа, моҳиятан ин китоб маҳз ҳамин тавр аст — ин ҳикояти ман, қиссаи ман аст, ки ба таври муфассал навишта шудааст, то ки болоравиҳо ва афтиданҳоро дар ибтидои роҳи ҳаётиям ба қадри имкон пурратар тасвир намоям. Он дар бораи воқеаҳои ҳақиқӣ нақл мекунад, агарчи баъзе персонажҳое ки шумо дар саҳифаҳои он бо онҳо вомехӯред, симоҳои маҷмӯъ мебошанд, ки аз хотираҳо дар бораи одамони воқеӣ, ки ман бо онҳо вохӯрдаам, тартиб дода шудаанд. Муколамаҳоро ман кӯшиш кардам то он андозае ки хотираам имкон медод, аниқтар барқарор намоям. Худи номи китоб — «Матин»-ро ман барои он интихоб намудам, то бо як калима ифода намоям, ки ман чӣ гуна будам, эҳтимол, ҳатто бе он ки худам инро дарк кунам. Дар кӯдакӣ ман борҳо ба озмоишҳои вазнин дучор мешудам, ва аксуламали ғаризавии ман он буд, ки бо ҳар илоҷе ки бошад, зинда монам. Ба ман чунин метофт, ки суханони Нитсше «он чи маро намекушад, маро қавитар мегардонад», албатта ба ман низ дахл доранд (дар омади гап, ман он вақт тасаввуроте ҳам надоштам, ки ин шахс кӣ буд). Душвориҳо дар ҳақиқат маро қавӣ ва қатъӣ гардонданд. Аммо ин қувваи рӯякӣ буд — механизми ҳимоявӣ, ниқобе ки торикиҳои ботиниро рӯйпӯш мекунад. Дар асл бошад ман (ва ҳамаи мо ба ин ноил шудан мехоҳем) муҳаббат ва наздикии самимии шахсеро мехостам, ки маро чуноне ки ҳастам, қабул кунад.
Он вақте ки ман ёздаҳсола шудам, ман аз рӯи одат худро танҳотарин шахси рӯи замин меҳисобидам, ки ҳам Худо, ҳам одамон фаро мӯш кардаанд. Сабабҳое ки шумо аз ин китоб мефаҳмед, маро водор намуданд худи фикреро рад намоям, ки оила маънои осудагиро дорад ва падар ҳимоятгар аст, ва ба одамон боварӣ кардан даркор ва мумкин аст. Ман аз Худо низ рӯй гардонда будам — барои Ӯ дар майнаи ман фақат дашномҳо ёфт мешуданд, ки ҳангоми хашмгинӣ гуфта мешуданд. Хатоҳо ё сустиҳоямро ман тамоман эътироф кардан намехостам. Бадбахтона, ман тасаввур ҳам карда наметавонистам, ки чунин рад карда ни ҳақиқат то чӣ дараҷа барои рӯҳу ҷон ҳалокатовар буда метавонад.
Ман тамоми қувватамро ба кор мебурдам, то ки тарсҳо, нобоварӣ аз худ, ки сабабгорашон воқеаҳои ҳаётам буданд, минбаъд ҳам барои ҳама махфӣ монанд. Ман гӯё он ҳилагари бесавод будам, ки бо вонамудкунии худ ҳамаро бовар кунонда тавонист, ки хеле хуб хонда ва навишта метавонад.
Эҳтимол, баъзе ҷузъиёти қиссаи ман шуморо водор мекунанд қиссаи худро ба ёд оваред, дар ҳоле ки дигар ҷузъиёт (хушбахтона) ҳамчун як қисми эътирофи ман боқӣ мемонанд. Ва ба ҳар ҳол, бо вуҷуди тамоми он дарду аламе ки ман аз он гузаштам, ман мефаҳмам, ки солҳои кӯдакии миллионҳо одамон хеле вазнинтар будаанд.
Дар Китоби Муқаддас, дар Китоби Айюб гуфта мешавад, ки «одамизод барои азоб зода мешавад, чунон ки шарораҳо парида, боло мебароянд» (5:7). Дар ҳаёти ман бисёр шарораҳо буданд, аз он ҷумла шарорае ки ҳаёти маро пурра дигаргун намуд ва бо худ умед овард. Шуморо ба хониш даъват намуда, ман ба шумо пешниҳод мекунам, ки оиди он фикр кунед, ки шумо низ — бо мадади Худои Зинда ва Қодири Мутлақ — дилпурона дар зиндагӣ қадам зада метавонед.
Ман дар шаҳраки Уитони иёлати Иллинойс будам, ки дар масофаи панҷоҳ километр аз Чикаго ғарбтар воқеъ аст. Имрӯз барои чунин баҳори барвақт хеле гарм буд. Шишаҳои мошинам пурра фаровардагӣ буданд, то ки аз онҳо ақаллан ягон хел боде ки вазида метавонист, дарояд. Ман донишҷӯи соли аввали коллеҷи Уитон будам, ва дар нимаи дуюми рӯз кор мекардам — номаҳои хизматиро ба мактабҳои миёнаи маҳаллӣ бурда мерасондам. Аммо барои ман ин на танҳо воситаи дарёфти пул, балки ҳамчунин истироҳат аз шиддати доимӣ буд, ки сабабаш барномаи таълимии вазнин дар коллеҷ буд.
Ман умед доштам, ки пеш аз пайдо шудани қатораи наздишаҳрии аз Чикаго меомада гузаргоҳи роҳи оҳанро дар Чейз-стрит убур мекунам. Аммо ҳамин ки ман ба гузаргоҳ наздик шудам, ҳамон дам, гӯё по хости режиссёри нонамоён, шлагбаум поён фаромад ва сигнали огоҳкунанда садо дод. Ман дастаки тормози дастиро кашидам ва ба ақиби нишастгоҳ такя задам, то ки андаке нафас рост кунам. Садои металлии сигнал сурудеро, ки дар ин лаҳза аз радиои мошинам садо медод, пахш кард: ин суруди рақами як «Оё ту пагоҳ маро дӯст хоҳӣ дошт?» буд.[1]
Ман ба оинаи манзараи ақиб нигаристам: шаҳраки донишҷӯёни коллеҷи Уитон, ки дар теппаи паси ман буд, пурра намоён буд, ва дар нуқтаи баландтарини он Бланчард-ҳолл қомат афрохта буд. Бинои пуршукӯҳ суханони Исоро аз Инҷили Матто ёдрас намуд: «Шаҳре ки дар болои кӯҳ аст, наметавонад пинҳон шавад» (5:14).
Обрӯ ва эътибори Уитон дар ҷаҳони академикӣ кайҳо боз баҳснопазир шуда буд, бо назардошти хатмкунандагони он: Билли Грэм ва Рут Бэлл Грэм, нависандагон Маргарет Лэндон ва Элизабет Эллиот, астроном Гаролд Олден, ва низ миссионерони риёзаткаш Ҷим Эллиот, Нейт Сен ва Эл Маккаллӣ. Оё ба ман, хатмкунандаи ояндаи Уитон, муяссар мешавад, ки дар ин ҷаҳон аз худ нишоне боқӣ гузорам? Ва агар ҳа, ин чӣ нишоне хоҳад буд?
Ман ба қарибӣ имон оварда будам, ва ҳаёти рӯҳонии ман, чунон ки мегӯянд, «дар марҳалаи ташаккулёбӣ» буд. Аз кӯдакиям, ки дар Юнион-ситӣ, иёлати Мичиган гузаштааст, дар оилаи номусоид ба воя расида, ман мавҷудияти Худоро рад мекардам, ва мекӯшидам худро бовар кунонам, ки худам соҳиби тақдири худ мебошам. Пас аз он, аллакай дар синни нуздаҳсолагӣ, ман пешниҳодро қабул намуда, ҳалли масъалаеро ба ӯҳда гирифтам, ки ҷавоби он, чунин ки ба назари ман метофт, бояд барои ҳамеша маро аз ҳама гуна фикр дар бораи Худо халос мекард. Дар ҳамин ҷо як чизи ҳайратовар рӯй дод. То даме ки ман далелҳои радкунандаи мавҷудияти Худоро ҷамъ мекардам, Ӯ Худаш Худро дар ҳаёти ман зоҳир намуда, қисми ҷудоинопазир шуд. Якчанд моҳ даркор шуд, то ки тамоми равиши ҳаёти ман дигаргун шавад. Ана ҳамон вақт, курси дуюмро дар коллеҷи мунисипалии Келлог дар шаҳраки Бэттл-Крик хатм намуда, ман ба Уитон гузаштам.
Нигоҳи ман боз ба қатора, ки аз пеши назарам бо суръат мегузашт, баргашт. Дар садои қатораи гузаштаистода чӣ гуна тасалло пайдо кардан мумкин аст! Ба ёдам солҳои кӯдакӣ омаданд, ҳангоме ки шабона, дар ҷойгаҳ дароз кашида, ба садои дури қатораҳои боркаш, ки дар масофаи як-ду мил аз фермаи мо гузашта мерафтанд, гӯш медодам. Тақар-туқури чархҳои қатораҳо бар киштзорҳои Мичиган паҳн мешуд. Локомотивҳои босуръат торикии шабро дарида, ба пеш мешитофтанд, ва аз ақиби онҳо вагонҳо бонизом тақар-туқур карда, аз ҳама гуна суруди алла беҳтар мехобонданд.
Ман беихтиёр аз ин хотираҳо оҳ кашидам. Худам намедонам чаро, аммо дар гӯшаи хотирам сатрҳои маълуми достони Роберт Браунинг ҷилвагар шуданд:
«Худо дар осмон аст,
Дар рӯи замин ҳама чиз олидараҷа аст».
Ба хотираҳо дода шуда, ман бо овози паст ба суруде ки аз радио садо медод, ҳамовоз мешудам.
Ногоҳ дар оинаи манзараи ақиб мошини боркашро дида мондам, ки бо суръати баланд рост ба тарафи ман меомад. Ба ҳар тараф алвонҷ хӯрда, он ба ҷои тормоз додан суръаташро меафзуд. Ман ҳатто бо тамоми қувват мижа задам — шояд ин ба назарам тофта бошад? Аммо не, мошини боркаш бозистоданӣ набуд, — ва аллакай барои бозистодан вақт ҳам набуд. Қатора ҳанӯз аз пешам мегузашт, ва ман дастаки табдили суръатро зуд кашидам, то ки ба ақиб ҳаракат кунам. Аммо аллакай дер шуда буд. Ҳангоме ки ман дастаки табдили суръатро устувор намуда, бо тамоми қувват педали тормозро зер кардам ва худро ба дарун кашида, ба зарба тайёр шудам, мошини боркаш қариб ба мишини ман бархӯрда буд.
Дар як лаҳза аз пеши назарам тамоми ҳаёт бо суръати тамом, чун дурахши оташ, ҷилвагар шуд — он ҳаёте ки ман, умуман, ҳамеша мехостам фаромӯш кунам.
Мегӯянд, ки солҳои кӯдакӣ давраи беҳтарини ҳаёт аст. Эҳтимол, ҳамин тавр бояд бошад. Аммо дар мавриди ман ин суханон аз ҳақиқат дур мебошанд. Агарчи дар ин бора гап задан дарднок аст, ба ҳар ҳол ба ман чунин метобад, ки падарам таваллуд шудани маро фақат барои он интизор буд, ки дар ферма боз як коргар пайдо шавад. Ман дар кӯдакӣ борҳо шунидаам, ки худи ӯ дар ин бора мегуфт. Ҳамин тавр ҳам шуд — кӯдакии ман (бисёр вақт пойлуч) бо меҳнат дар фермаамон дар шаҳраки Юнион-ситӣ дар Мичиган гузаштааст, ва як навъ такягоҳро дар ин зиндагӣ ман дар модарам, дар кори хона ва дар мактаб пайдо мекардам (маҳз бо ҳамин тартиб). Аммо муносибатҳои ман бо падар ҳамеша мураккаб буданд. Чӣ гуна муҳаббат ва эҳтироми касеро сазовор шудан мумкин аст, ки ба кас на чун ба фарзанд, балки чун ба батрак муносибат мекунад?
Уилмот Макдауэлл дар иёлати Индиана дар соли 1898 таваллуд шуда, яке аз даҳ фарзанд дар оила буд. Дар кадом як лаҳзаи ҳаёташ ӯ ба округи Фримонт дар Айдахо кӯчид, ва дар он ҷо дар соли 1919 модари ояндаи ман, Эдит Ҷослинро вохӯрд, ва онҳо оиладор шуданд. Фарзанди аввалини онҳо, Уилмоти хурдӣ баъди ду сол ба дунё омад.
Падарам қувваи ҷисмонии зиёд надошт, аммо рӯҳияи якравона ва ғайратмандона дошт, ки аз замони муҳоҷирони аввалин ба ӯ мерос монда буд. Ин ҷиҳати хислат ба ӯ хизмати хубе кард, ҳангоме ӯ ҳамчун ронандаи мошини боркаш ба воситаи ағбаи душворгузар дар кӯҳҳои Монтана ба конҳои мис ва нуқра хӯрокворӣ ва чӯбу тахта мекашонд. Дар роҳҳои дурдаст ва беодам ҳар чиз рӯй дода метавонист, ва ҳар чиз рӯй медод. Аз ҳамин сабаб ҳанӯз дар ҷавонӣ падар аз ҳар гуна вазъиятҳои мураккаб бо дилхоҳ воситаҳои имконпазир раҳоӣ ёфтанро ёд гирифта буд.
Модарам бошад, баръакс, шахсияти боназокат буд. Ӯ дар Ню-Ҷерсӣ таваллуд шуда ба воя расидааст, ва дар оилаи ӯ асосан авлодони муҳиҷирон аз Англия буданд. Ӯ аз ин хеле ифтихор дошт, ва худро бонуи бофарҳанг ва босавод меҳисобид, ва кӯшиш мекард то ҳадди имкон дар хонаамон ҳамин гуна тартиботро нигоҳ дорад. Аз кадом ҷиҳат падарам ба ӯ маъқул шуда буд? Тахмин карда метавонам, ки онҳо пеш аз майзада шудани падарам якдигарро дӯст доштанд ва оиладор шуданд.
Дар давоми солҳои 1920-ум дар Айдахо кор ёфтан торафт душвортар мешуд, ва пас аз таваллуди хоҳарам Шерлӣ аҳли оила ба шарқ равона шуда, дар Детройт сокин шуданд. Аммо вақти зиёд лозим нашуд, то ки майзадагии падарам оиларо боз бо мушкилот рӯ ба рӯ намуд. Майнӯшиҳои пайдарпай боиси он шуданд, ки падарамро аз вазифаи мудир дар мағозаи калони савдои чаканаи «Атлантик ва Пасифик» ронданд, ва аҳли оила боз маҷбур буданд ба ҷои дигар кӯчанд, — ин дафъа ба шаҳраки Бэттл-Крик, ки дар масофаи зиёда аз сад мил ба ғарб аст. Ҳамин вақт «Депрессияи бузург»[2] сар зад. Дар ин давраи барои ҳамаи амрикоиҳо душвор як шиноси сарватманди волидон, Лиза-хола, чунон ки баъд ба ман нақл карданд, ба падару модарам қитъаи замини киштро дар атрофи Юнион-ситӣ тӯҳфа кард. Ӯ инро бо он мақсад кард, ки волидонам имкон дошта бошанд ҳама чизро дар зиндагӣ аз нав сар кунанд. Аммо агар таваллуд шудани хоҳари дуюмам Ҷунро дар соли 1930 ба назар нагирем, дигар ҳеҷ чизи нав дар ҳаёти онҳо рӯй надод.
Падарам муддате дар мағозаи маҳаллӣ мудир шуда кор кард, аммо баъди чанде ӯро аз боиси мастигарии бардавом аз кор ронданд. Ба ӯ лозим омад, ки тамоми қувваташро дар фермаи шир сарф кунад. Рости гап, дар ин ҷой низ муваффақияти зиёд пайдо накард. Аммо, хушбахтона барои тамоми аҳли оилаамон, дар Ҷуниор Уилмоти хурдӣ (ё Ҷуниор, чунон ки мо ӯро меномидем) аз хурдӣ ба кори фермерӣ майлу рағбат пайдо намуд, ва дар он замоне ки падарам бекор монд, бародарам аллакай худро чун шахси кордон нишон дода буд. Ҷуниор узви ФОА («Фермерҳои Ояндаи Амрико») шуд, ва ҳанӯз дар синни наврасӣ дар ферма он чиро, ки «тарзи корбурди илмӣ» меномид, ҷорӣ кардан гирифт. Бо вуҷуди мушкилоти дил, ӯ меҳнаткаши ҳақиқӣ буд. Ҷуниор умуман хеле лаёқатманд буд, ва дар мактаб низ хуб таҳсил мекард. Илова бар ин модарам ҳисобдориро ба ӯҳда гирифт, бинобар ин ферма муддате корхонаи даромаднок буд.
Аммо барои падарам дар ин ҷо низ вақти зиёд даркор нашуд, то ки ҳама корро барбод диҳад, ва ҳамааш аз боиси худдонамӣ ва одати ҳар рӯз се шиша май нӯшидан буд. Ҷанҷолҳои сахт байни Ҷуниор ва падарам одатӣ шуда буданд. Ҷуниор аз он норозӣ буд, ки падар доимо ба идоракунии ферма дахолат мекунад. Ва ба ҳар ҳол, бо вуҷуди ҷанҷолҳо, падар Ҷуниорро аз фарзандони дигар афзал медонист. Ва, ба худ тасаввур кунед, ки аҳволи зиндагии ҳамаи фарзандони боқимонда бо чунин падар чӣ гуна буд, агар ӯ ҳатто бо Ҷуниор забони умумӣ ёфта наметавонист.
Ҳангоме ки ман таваллуд шудам, Ҷуниор аллакай ҳаждаҳсола буд, Шерлӣ як сол аз Ҷуниор хурдсолтар буд. Хоҳарам Ҷун даҳсола буд. Бинобар ин, фарқи синну соли байни мо гоҳо маро ба фикре водор менамуд, ки ман умуман барои чӣ ба дунё омадаам.
Нақл мекунанд, ки дар яке аз рӯзҳои августи соли 1939 шубони калисои маҳаллӣ ба хонаи мо омад. Аҳли оилаи мо на аз ҷумлаи касоне буданд, ки мунтазам ба калисо мераванд, аммо воиз ҷавон ва серғайрат буд, илова бар ин ӯ ба қарибӣ ба кори шубонӣ сар карда буд. Эҳтимол, аз аҳли шаҳрак ӯ дар хусуси оилаи мо суханони нохуб шунида буд, ва ӯ албатта моро гӯсфандони гумроҳшуда меҳисобид, ки бе шубони худ тамоман ноилоҷ ҳастанд.
Хулоса, модарам ӯро дар меҳмонхона шинонда, чой дод, дар айни ҳол шубон намедонист, ки модарам дар моҳи нӯҳуми ҳомиладорӣ аст. Ва ин ҳайратовар набуд: қади модарам як метру шаст сантиметр буда вазнаш қариб 150 килограмм буд (аз боиси мушкилот бо ғадуди сипаршакл). Гумон накунед, ки ман ҳалз мекунам, аммо ин рост аст: модарам аз дар базӯр медаромад, аввал як паҳлӯ, баъд паҳлӯи дигарашро медаровард. Тасаввур кардан мумкин аст, ки ман дар чунин миёни васеъ аз нигоҳи бегонаҳо то чӣ андоза хуб пинҳон будам.
Ва, ҳангоме ки баъди як-ду ҳафта ман ба дунё омадам, шубон хеле ҳайрон шуда буд, ки дар оилаи Макдауэлл боз як писар ба дунё омадааст! Ба фикрам, ҳангоме ки модарам маро ба калисо барои таъмид додан овард, ӯ боз ҳам бештар ҳайрон шуд. Фамилияи духтарии модарам — Ҷослин — аввалин номи ман шуд, агарчи аз хурдсолӣ ҳама маро Ҷош меномиданд. Рости гап, агар модарам аз ягон кори кӯдаконаи ман хеле хафа мешуд, ба ман мегуфт: «Ку ин ҷо биёед, Ҷослин Дэвид Макдауэлл!» Ду ҳафта пас аз таваллудшавии ман Германияи фашистӣ ба Полша ҳуҷум кард, ва Фарансо ва Англия ба Ҳитлер ҷанг эълон намуданд. Ва баъди ду сол японҳо Пёрл-Ҳарборро бомбаборон карданд, ва хоҳарам Шерлӣ ихтиёрӣ ҳамчун ҳамшираи тиббӣ ба сафи артиш рафт. Ӯ дар байни бародарон ва хоҳарон аввалин касе буд, ки аз хонаи бадбахти мо берун шуд.
Аввалин хотираҳои кӯдаконаи ман бо Шерлӣ вобаста мебошанд. Ба рухсатӣ ба хона омада, ӯ ҳамеша ба ман ҳар хел тӯҳфаҳо меовард: гоҳ аскарчаҳои бозичагӣ меовард, гоҳ танкҳои хурди бозичагӣ. Ба фикрам, ӯ дар ин либоси ҳарбии худ хушқаду қомат ва зебо метофт!
Ҳангоме ки ман чор ё панҷсола будам, Шерлӣ ҳамроҳи Стэн ном сарбози десантӣ омад. Боре ӯ маро ба каноре бурда, пичиросзанон ба гӯшам гуфт: «Ман бо Стэн оиладор мешавам ва барои аз ин ҷо дур шудани ту ёрӣ мерасонам, Ҷош! Баъд — кӣ медонад? Шояд, боре ту ба хонаи мо меоӣ, ва мо ҳама якҷоя зиндагӣ мекунем».
Ниҳоят, рӯзи видоъ фаро расид. Ман гирякунон ба Шерлӣ часпидам ва ҳеҷ намехостам ӯро сар диҳам. Ман аллакай кинохроникаро, ки дар кинотеатри маҳаллӣ пеш аз саршавии филм намоиш медоданд, дида будам ва мефаҳмидам, ки ӯ ба он ҷое рафта истодааст, ки ҷанг буд… ва дар он ҷо ҳатто кушта шудан мумкин буд. Аммо, аз дасти якдигар гирифта, қадам задани Шерлӣ ва Стэнро дида, фикр кардан мумкин буд, ки онҳо ба рухсатӣ ба Флорида ё ба Калифорния рафта истодаанд.
Ҳатто он вақте ки мӯҳлати хизмати шартномавии Шерлӣ ба охир расид ва ӯ имкон пайдо кард, ки аз хизмати ҳарбӣ баромада, ба хона баргардад, ӯ дар Аврупо дар хатти фронт буданро афзал донист. Дар ёд дорам, боре ман дидам, ки модарам дар ҳуҷраи хоб гиря мекард, ва пурсидам, ки чӣ воқеа шудааст. Ба ман чунин тофт, ки падар боз ягон кори нохуб кардааст. Аммо падарам дар ин маврид дахле надошт. Модарам аз Шерлӣ мактуб гирифта буд: Шерлӣ навиштааст, ки то охири ҷанг дар Аврупо мемонад.
Хушбахтона, Шерлӣ сиҳат-саломат аз ҷанг баргашт. Аммо ин дафъа ӯ аллакай ба назди мо наомад. Ӯ ва Стэн оиладор шуда дар Чикаго сокин шуданд. Аммо ба назди онҳо кӯчида нарафтам, акнун ҳатто ба ёд оварда намеоварам, ки бо кадом сабаб. Аммо ба ҳар ҳол, ман борҳо дар меҳмонии онҳо будам.
Аммо барвақттарин хотираҳои ман бо дигар хоҳарам, Ҷун, вобаста мебошанд. Ман ба ёд меоварам, ки чӣ тавр ӯ маро дар тағораи калони либосшӯӣ дар назди хона оббозӣ медоронд. Бо ман машғул шудани модарам аз боиси фарбеҳияш на он қадар осон буд, аз ҳамин сабаб бисёр вақт маро Ҷун нигоҳубин мекард. Дар ёд дорам, ки ҳангоме ман чор-панҷсола будам, мо якҷоя ба шаҳр мерафтем. Ҷун аз синни худ калонсолтар метофт, ва одамон бисёр вақт маро писари ӯ гумон мекарданд.
Дар ёд дорам, ки ҳангоми яке аз сайру гаштҳо як зани миёнсол ба Ҷун бо чунин суханон муроҷиат намуд: «Кӯдаки шумо чӣ хел зебояк будааст!» Он зан моро дар роҳрав дар Бэттл-Крик нигоҳ дошта, навозишкорона рухсораамро ламс намуд. «Ин чашмони нилгуни ҳилагарро бинед! — гуфт ӯ, ва илова намуд. — Шайтончаи гузаро будагист-а?»
Ҷун дар ҷавоб табассум карда, қарор дод, ки сирро бой надиҳад: «Не, ӯ тамоман беадабӣ намекунад. Ҳар чизе ки гӯям, албатта ба ҷо меоварад. Ту бачаи итоаткор ҳастӣ-ку, ҳамин тавр не, Ҷош?» Ман ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам: «Ҳангоме ки ман ба модарам итоат мекунам, ӯ ҳамеша ба ман яхмос мехарад!»
Зани ношинос аз ҳамёнаш тангаеро баровард. «Ман ҳам барои ту яхмос гирифта медиҳам, писараки хуб! — нидо кард ӯ. Ва, ҳангоме ки аз назди мо дур мешуд, аллакай барои худ илова намуд: — Инро бинед, чӣ хел донояк!» Ману хоҳарам бошем аз кӯча гузашта, ба кафе-яхмоси Салливан даромадем, ва ӯ дар он ҷо барои ман ҳиссаи дучанди яхмоси ванилиро фармоиш дод.
Ман Ҷунро хеле дӯст медоштам. Ӯ табиати ҳассос дошта, ба ҳунарпешагӣ моил буд, пианиноро хеле хуб менавохт. Гуфтан мумкин аст, ки Ҷун рӯҳу ҷони оилаамон буд. Мақоли «ҳозир ин гуна одамон нестанд» — маҳз дар бораи Ҷун гуфта шудааст. Ман борҳо дар бораи он фикр мекардам, ки агар Ҷун бо Мерл Лоурӣ, ки ба монанди падарамон майзада буд, оила бунёд намекард, чӣ гуна шахсияти барҷаста шуда метавонист.
Рости гап, дар ҳаёти оилавӣ Мерл занозанӣ намекард (ба ҳар ҳол, занозании аз ҳад зиёд), аммо ба ҳар ҳол, ҳамчунин майзадаи нокорӣ буд. Ӯ устои таъмиркунандаи яхдонҳо буд, ва умуман ҳама чизро таъмир карда метавонист, аммо майнӯшиҳои доимӣ ба ӯ имкон намедоданд, ки аҳволи зиндагияшро беҳтар кунад. Чунин таассуроте ҳосил мешуд, ки ӯ худро ба даст гирифта наметавонад. Ба фикри ман, Ҷун қарор дод ба намунаи Шерлӣ пайравӣ кунад ва барои он бо Мерл оила барпо намуд, ки ҳарчи зудтар аз ферма баромада равад. Баъди чанде аллакай ӯ панҷ кӯдакро нигоҳубин мекард. Ҳатто шаш нафарро, бо зимни Мерл.
Ба ёд меоварам, ки боре дар иди Милод мо дар атрофи арча ҷамъ шуда, интизори лаҳзае будем, ки тӯҳфаҳоро кушода метавонем. Ҳамин вақт ба хона падарамон масту аласт даромада омад. Ӯ худро ба креслояш партофта, хурроккашон хоб рафт, мо бошем интизори он будем, ки кай аз пайи ӯ Мерл меояд. Аммо ӯ наомад. Чунон ки баъд маълум шуд, ӯ дар роҳи лағжонак ба пой истода натавониста, ба барфтӯда афтидааст. Аз боиси сахт маст буданаш ӯ мустақилона аз барфтӯда баромада натавонистааст. Мерл фақат бегоҳӣ омад, фақат барои он ки майнӯшӣ кунад, ин дафъа ҳамроҳи падарам.
Чанде пас аз анҷом ёфтани ҷанг Ҷуниор ба Карла ном духтаре ошиқ шуда, ӯро ба занӣ гирифт. Карла он вақт хеле ҷавон буд. Ҳеҷ кас дар оилаамон ба ӯ муносибати ҷиддӣ намекард — аз он ҷумла ман низ. Модарам доимо аз Карла шикоят мекард.
Карла ва Ҷуниор дар бинои фаръии ҳавлиямон сокин шуданд. Ман бисёр вақт мешунидам, ки чӣ тавр Карла барои ягон чиз арбада мекунад — овози чирросии ӯро аз дур шунидан мумкин буд. Боре Ҷуниор алаф медаравид ва тасодуфан бо досаш тӯдагӯлеро, ки Карла дар назди хонаашон шинонда буд, бурид. Карла ба бародарам бо муштҳояш ҳуҷум оварда, чунон ҷанҷол бардошт, ки кас гумон карда метавонист, ки ҷанги сеюми ҷаҳонӣ сар шудааст.
Ва ҳангоме ки Карла ва Ҷуниор ба хонаи калон меомаданд, Карла мекӯшид маро маҷбур намояд, ки мувофиқи хости ӯ рафтор намоям. Дар ёд дорам, ки мо аз боиси он баҳс кардем, ки кадом барномаи радиоиро гӯш мекунем: ман мехостам «Занбӯри сабз»-ро гӯш кунам, ӯ бошад — «Намоиши Бернс ва Алленро». Ӯ як бор мавҷро дигар кард, бори дуюм, ва баъд ба ман дод зад, ки наҷунбида дар ҷоям шинам. Дар ҷавоб ман ӯро бо яке аз он суханоне ки падарам ҳангоми ҷанҷол ба модарам мегуфт, дашном додам, — ва баъд базӯр аз Карла гурехта халос шудам, зеро ӯ гуфт, ки пӯсти маро меканад. Ман ноилоҷ ба дарахти баланди назди хонаамон баромадам, — паноҳгоҳи боварибахши ман дар чунин мавридҳо. Агар Карла дар ҳақиқат маро таъқиб карданӣ мешуд, ин баландиро ишғол намуда, ман ӯро бо зарбаи фалахмон пешвоз гирифта метавонистам.
Гоҳо чунин мешуд, ки ман аз ин дарахт дар вақти торикии рӯз мефаромадам, ҳангоме ки кайҳо бояд дар ҷогаҳи хоб мебудам, ва ба хона аз тирезаи ҳуҷраи хоб медаромадам. Ман интизори он будам, ки рӯзи нав ба ҳар ҳол бо худ сабаби наверо барои ҷазодиҳӣ меоварад, ва кӯшиш мекардам, ки имрӯз ба чашми ӯ натобам. Ва одатан ҳамин тавр мешуд.
Ва дар анҷоми тасвири манзараи оила — ду чархи калон: модар ва падар. Хотираҳои барвақттарини ман дар бораи онҳо чунин буданд: ду каси дар як хона мезиста, ки доимо бо якдигар ҷанҷол мекунанд. Ман ягон бор надидаам, ки онҳо ба якдигар меҳрубонӣ зоҳир намуда бошанд. Дар ёд надорам, ки онҳо ба якдигар табассум карда бошанд, якдигарро ба оғӯш гирифта бӯса карда бошанд. Падарам фақат бадмастӣ мекард, модарам бошад ӯро барои муносибати бепарвоёна ба оила ва хоҷагӣ таънаву маломат мекард. Ва ӯ, агар хоҳад, ҳар гап гуфта метавонист. Ва, ҳатто агар тахмин кунем, ки дар вақти бо модари ояндаам шинос шудан падарам на он қадар бисёр майнӯшӣ мекарда бошад, баъдтар модарам бо иддаоҳоҳои фармонравоёнааш ӯро ба майзадаи ашаддӣ табдил дода буд. Гоҳо, ҳангоме ки падарам чунон маст буд, ки ба пой истода наметавонист, ман медидам, ки чӣ тавр модарам барои ҳаёти нобарори худ аз ӯ қасос мегирифт. Не, модарам ӯро мушту лагад намезад — ӯ бо ду даст падарамро аз тахтапушт тела медод, ё зӯран ба кресло мешинонд.
Худ аз худ маълум аст, ки ин бо он чи падар бо модар мекард, тамоман баробар шуда наметавонист. Ҳангоми мастӣ ӯ гоҳо беҳад арбадакор мешуд, ва дар он марҳалаи мобайнӣ, ки ҳанӯз андаке шуур боқӣ мемонд, то ки фалокатеро ба миён оварад — аз ҳама хатарноктар мегардид. Ва ҳангоми мастии падарам модар ҳадафи ҳамешагии ӯ мешуд. Гоҳо ман ҳатто фикр мекардам, ки ӯ модарамро зада мекушад.
Ҳар чи бошад ҳам, модарам, новобаста ба камбудиҳои ҳақиқӣ ё тасаввуршавандааш, ҳангоми кӯдакиям ҳамеша ягона такягоҳи боварибахши ман буд. Оддӣ карда гӯем, ман медонистам, ки модарам маро дӯст медорад. Ман ҳам ӯро дӯст медоштам. Дар байни мо бисёр воқеаҳо рӯй медоданд, ва ин муҳаббат борҳо ба ҳама гуна озмоишҳо дучор мешуд, аммо дар натиҷа мо якдигарро беш аз пеш дӯст медоштем.
Ҳеҷ гоҳ он рӯзи тирамоҳро фаромӯш намекунам, ки ман болои зонуҳои модарам баромада, ҳамроҳаш мусаввараҳои феҳристро, ки ӯ варақ мезад, тамошо мекардем. Ман он вақт панҷ ё шашсола будам. Модарам ба ман пешниҳод намуд, ки худам интихоб намоям, ки дар иди Милод кадом тӯҳфаро гирифтан мехоҳам, ва ман ба роҳи оҳани бозичагӣ ишора кардам. Ма то чӣ дараҷа ҳайрон шудам, ҳангоме ки пагоҳии иди Милод дар зери арча роҳи оҳанро бо комплекти пуррааш пайдо намудам. Ана ин иди Милод буд! Ҳеҷ гоҳ онро фаромӯш намекунам.
Модарам ҳамчунин дар оилаамон сарчашмаи интизомнокӣ буд. Ҳангоме ки шӯхиҳои ман аз ҳад мегузаштанд, ӯ маро ба сӯи дарахти бед мефиристод, то ки ман худам химчаеро аз он шикаста, зуд назди ӯ баргардам. Баъд аз ман талаб карда мешуд, ки шимамро бароварда, аз болои курсӣ хам шавам, то ки ӯ бо химча ба думбаам як-дуто занад. Одатан ман ин ҳуқуқи ҷазодиҳии модарро баҳснок намеҳисобидам, аммо, дар навбати худ чораҳои стратегии ҷавобӣ меандешидам.
Дар ёд дорам, ки боре дар рӯзи якшанбе модарам дар интизории меҳмонон дастурхон меорост. Ман қарор додам андаке таҳтӯл кунам — гоҳ аз ин хӯрданӣ порчае гирифта мехӯрдам, гоҳ аз он хӯрданӣ. Модарам маро огоҳ намуд, ки бас кунам, аммо ман давом медодам. Ниҳоят, косаи сабри ӯ лабрез шуд. Ӯ маро аз дар берун карда, фармуд, ки аз бед химчае гирифта биёрам. Ман бо химчаи бориктарине ки ёфта тавонистам, баргашта омадам.
Ҳангоме ки ман ба хона даромадам, модарам маро маҷбур кард, ки куртаамро бадар карда дар гирди миз гаштан гирам, худаш бошад дар гӯша истода, химчаро дар даст медошт, то ки ҳар боре ки ман аз наздаш мегузарам, бо химча занад. Дар аввал ман оҳиста мегаштам, аммо пас аз якчанд давр гаштан, ҳангоме ки модарам барои задан химчаро мебардошт, суръатамро тез мекардам. Дар натиҷа, модарам ҳар дафъа ё расонда наметавонист, ё базӯр химчаро ба ман мерасонд. Аммо ҳатто агар ӯ ҳилаи маро пай бурда бошад ҳам, сир бой надод. Пас аз он ки ман шаш ё ҳафт бор дар гирди миз давр зада ду-се зарба хӯрдам, аз афти кор, ӯ аз кори тарбиявии худ қаноатманд шуда, маро иҷозати рафтан дод.
— Ин барои ту дарси ибрат мешавад, — гуфт ӯ бо оҳанги сулҳомез ва ба таври одатӣ мурғобивор роҳ гашта, ба ошхона равона шуд.
Худ аз худ маълум аст, ки дар бораи тарбияи падар ҳоҷати гап ҳам нест. Намехоҳам, ки суханони ман дағалона тобанд, аммо ӯ доимо масту аласт буд. Дар он мавридҳои нодир, ки ман ӯро ҳушёр медидам, ӯ аз боиси хуморшикании баъди майнӯшӣ ҳушёр буд, чунки ӯ дар ин ҳолатҳо хеле ором буд ва гуфтугӯ кардан намехост. Дар рӯзҳои дигар, ҳангоме ки пайдарпай майнӯшӣ мекард, мо ҳама кӯшиш мекардем ба чашмони ӯ натобем.
Аммо ба ҳар ҳол, то даме ки ӯ ба модарам дармеафтод. Ман қариб аз синни шаш ё ҳафтсолагӣ ба ҳимояи модар бармехестам, агарчи — ман чӣ кор карда метавонистам? Магар ин ки ба лаҳзае диққатро ба худ ҷалб намоям. Аммо бо гузашти солҳо ман торафт бештар дар байни ӯ ва модарам меистодам. Падарам қадпаст, лоғарандом буд, ва илова ба ин, агар ин вақт маст бошад, бо ман қувваозмоӣ карда наметавонист.
Баён карда наметавонам, ки ин чӣ гуна ҳисси нафратовар, ҳақиқатан дилбеҳузуркунанда аст: ҳангоме ки кас мехоҳад падари худро занад, хуб лату кӯб кунад, ҳатто агар барои ҳимояи шахси дӯстдошта бошад ҳам. Ин ҳиссиёт дарки олами атрофро тамоман таҳриф менамояд, ва натиҷаҳои он тамоман фоҷиавӣ мешаванд: тартиби ашёҳо тамоман вайрон мешавад. Бар хилофи аксари дӯстони мактабиям, оғӯши қавии падар, он хурсандии наздикии тарафайн, ки падар дар ҷунбуҷӯли дӯстона бо писараш пайдо мекунад, ба ман шинос набуд. Ману падарам фақат он вақт ба ҳам наздик мешудем, ки якҷоя дар ферма ягон кор мекардем, — ва низ ҳангоме ки ман дар байни ӯ ва модарам меистодам.
Боре ҳангоме ки падарам ба шаҳр рафт, ман ноаён ба зери тенти брезентии «Шевроле-пикап»-амон даромадам. Ӯ ба майкадаи дӯстдоштааш «Даффӣ» равона шуд. Падар ҳатто интизор набуд, ки дар он ҷо ӯро чӣ воқеаи ғайричашмдошт интизор буд. Ман тасодуфан фаҳмидам, ки дар Мичиган қонуне ҳаст, ки мувофиқи он, зани шахси майзада ҳақ дорад ба соҳиби майкада иҷозат надиҳад, ки ба шавҳараш май фурӯшад. Албатта, ба ин қонун қариб ҳеҷ кас аҳамият намедод, аммо ман ба ин коре надоштам.
Ҳамин ки падарам дар майкада бароҳат ҷой гирифт, ман аз зери тент баромадам ва калтаки хурдеро, ки барои чунин маврид гирифта монда будам, бо худ гирифта, ба майкада даромадам. «Шумо ҳақ надоред ба падари ман май фурӯшед!» — дод задам ман ба бармен, ва бо калтак ҳар чизеро, ки рост оят, зада мешикастам. Оина, шишаҳои май ва стаканҳо реза-реза мешуданд. Ман ҳатто шишаҳои тирезаҳоро шикастам. Занозании ҳақиқӣ дар майкада, фақат фарқ дар он буд, ки ғайр аз ман, ҳама ором буданд. Аммо шӯру мағале ки ман барпо кардам, дер давом накард — мардоне ки дар майкада нишаста буданд, ҳамон дам давида назди ман омаданд, касе аз ақиб дастонамро дошта, калтакро кашида гирифт. Падарам тамоми ин муддат дар гӯшаи худ аз ҷояш наҷунбид, ҳатто чашмонашро ба ман набардошт. Ман ӯро дар назди рафиқонаш бо алфози қабеҳ дашном дода, ба хона равона шудам.
Ҳангоме ки модарам аз ин воқеа бохабар шуд, маро сахт сарзаниш кард ва, чун ҳарвақта, барои овардани химча фиристод. Ӯ ҳатто онро ба назар нагирифт, ки ман кӯшиш намудам ӯро ҳимоя кунам! «Набояд чунин шавад, ки писари ман бадкирдорӣ кунад», — гуфт ӯ.
— Аммо охир онҳо ба падарам май фурӯхта, қонунро вайрон мекунанд! — худро сафед карданӣ мешудам ман.
— Бадӣ ба бадӣ илова шавад, некӣ ҳосил намешавад, Ҷош, — ҷавоб дод ӯ, ва фаҳмонд, ки гуфтугӯ ба охир расид.
Аммо ман ба ҳар ҳол дар ақидаи худ устувор мондам.
Дар ин шаб ман ҳеҷ хоб рафта наметавонистам ва, аз як паҳлӯ ба паҳлӯи дигар гашта, фикран ба он чи дар «Даффи» рӯй дод, бармегаштам. Ҳа, дар давоми ду сония ман майкадаро зеру забар кардам, аммо ба падари ман — ба ягона касе ки ҳамаи ин дахл дошт, — ҳамаи ин тамоман таъсир накард.
Рости гап, худи ман ҳам он қадар некрафтор набудам. Ман қариб ёздаҳсола будам, ҳангоме қарор додам, ки вақти ёд гирифтани мошинронӣ фаро расидааст. Интизор ҳам шудан мумкин набуд, ки касе барои омӯзондани ман вақт сарф мекунад, аз ҳамин сабаб ман қарор додам нақшаи худро амалӣ кунам. Мошинронии падарамро борҳо мушоҳида карда, ман шубҳае надоштам, ки асосҳои мошинрониро аз бар кардаам. Аз ҳамин сабаб боре, ҳангоме ки падарам ба шаҳр рафта буд, ман қарор додам, ки вақти он расидааст, ки бо «Шевроле»-и кӯҳнамон тест-драйв ба амал оварам. Шарики ман сагамон Пипсӣ буд, ки дар нишастгоҳи назди ман ҷой гирифт.
Дар аввал ҳамааш каму беш хуб буд. Ҳа, понздаҳ дақиқаи аввал қуттии табдили суръат сахт ғиҷиррос мезад, аммо оҳиста-оҳиста ман мулоим иваз кардани суръатро ёд гирифтам. Ба зудӣ ман аллакай дар алафзори байни оғил ва роҳи деҳот моҳирона мошин мерондам.
Ҳамин вақт аз куҷое аз пеши чархҳо харгӯше ҷаста баромад. Пипсӣ бошад гӯё ҳаминро интизор буд — ҳамон дам дар пеши чашмонам ба давуғеҷ даромада, мехост аз шишаи пеши мошин баромада, харгӯшро таъқиб кунад.
Пипсӣ дар болои зонуҳои ман ҷастухез мекард, ман бошам фаҳмида наметавонистам, ки мошинро ба кадом тараф ронда истодаам. Аз алафзор берун баромада, паҳлӯи мошинро ба дарахти калон расонда гирифтам — ин андаке ҳаракати мошинро суст кард, аммо на ба қадри кофӣ. Буттаҳоро пахш карда, ман ба сутуни дарвозае ки ба чарогоҳи паси оғиламон мебаромад, бархӯрдам. Маълум аст, ки харгӯш аллакай ғайб зада буд.
Аз мошин баромада, ман осеби ба мошин расидаро аз назар гузарондам: панҷараи радиатор қисман канда шудааст, капот шикоф шудааст, қаноти мошин пачақ шудааст, фара шикастааст, ва илова ба ин дар тамоми як тарафи мошин дар он ҷое ки ман онро ба дарахт соиш дода будам, хати чуқуре ҳосил шуда буд. Ман ба Пипсӣ нигаристам, ӯ бошад айбдорона ба ман аз поён ба боло нигариста, дар ҷавоб фақат уллос кашид. «
Ба сутуне ки дар замин мехобид, наздик омада, ман кӯшиш кардам онро ба ҷояш монам — аммо ҳар қадар рост гузоштанӣ шавам ҳам, сутун ба ҳар ҳол чун сутуни нимшикастаи киштӣ ба як тараф хам мешуд. Сарамро хорида, ман ба фикр афтодам, ки акнун чӣ кунам.
Баъди тақрибан ду соат қадаммонии падарам дар остона шунида шуд, баъд дари даромад ғиҷирросзанон кушода шуд. Аён буд, ки ӯ ба сӯи ҳуҷраи ман меояд. Ӯ маст буд, зеро гоҳ ба ин девор, гоҳ ба он девор бармехӯрд.
— Ҷош, — дод зад ӯ. — Ту дар куҷоӣ?
Ман дарунтар дар ҷойгаҳ пинҳон шуда, чашмонамро пӯшидам. Дари ҳуҷраи ман кушода шуд, ва ҳатто бо кӯрпаи ба сарам кашидашуда ман ҳис мекардам, ки чӣ тавр падарам аз паҳлурдарии ҳуҷра дошта, ба ҳуҷра сарашро даровард:
— Ҷош! — боз ҷеғ зад ӯ, аллакай на он қадар бо овози баланд. Ҷавоби маро интизор нашуда (ман ба ӯ ҷавоб доданӣ ҳам набудам) ӯ давом дод: — Ба говҳо кӣ ему хошок медиҳад, ман аз ту мепурсам?
Ман чашмонамро кушодам.
— Бархез, хобидан бас аст! — гуфт ӯ, — кор интизор намешавад.
Ба гӯшҳоям бовар накарда, ман бо эҳтиёт аз зери кӯрпа нигаристам. Маро ҳатто на он чиз ҳайрон кард, ки ӯ дар куҷо пинҳон шудани маро фаҳмид, балки дар бораи пикап чизе гуфта нашуд. Магар ӯ ҳанӯз ҳеҷ чизро надидааст? Кӯрпаро партофта, ман шитобон ба оғил рафтам, то ба говҳо ему хошок диҳам.
Баъди муддате, ман шунидам, ки аз зери айвон садои металл шунида шуд, баъд овози норозиёнаи модарам шунида шуд. Ман кӯшиш кардам беовоз ба тирезаи шикастаи анборхона сар халонда, бинам, ки дар он ҷо чӣ рӯй дода истодааст. Падарам болғаи чӯбинро дар даст дошта, ба қисми пеши осебдидаи мошин менигарист, ва модар эҳсосоти худро бознадошта, селоби таънаву маломатро ба сари ӯ фурӯ мерехт:
— Арақнӯшӣ карда, ақлатро ҳам хӯрдаӣ! Мебинӣ, бадмастии ту бо чӣ меанҷомад? — мегуфт ӯ ба падарам. — Мошинро реза-реза кардӣ! Акнун бо болға чиро ислоҳ мекунӣ? Ба ҳар ҳол худат инро таъмир карда наметавонӣ. Ба устохонаи таъмири мошинҳо рафта, маслиҳат кун, ки дар он ҷо таъмир кунанд!
Падарам болғаро поён фаровард. Дар чеҳраи ӯ ҳайрати самимӣ ҳувайдо буд:
— Тамоман дар ёд надорам… гӯё ба ҳеҷ куҷо барнахӯрда будам, — гуфт ӯ, ва лабҳои ӯ ларзиданд.
— Дар ёд надорӣ! Чунон маст будӣ, ки дар ёд ҳам надорӣ?
— Ҳа ҳамин тавр барин …
Ман бошам оҳиста бо кор дар оғил машғул шудам ва ба ҳеҷ кас дар бораи воқеа чизе нагуфтам.
Маро дуруст фаҳмед — хоҳ-нохоҳ ман ба ҳар ҳол душмани ашаддии мадмастии падарам будам. Илова бар он ки майнӯшӣ ӯро беқадр ва беэътибор мекард, он боз ба хонаамон ҷангу ҷидол ва харобӣ меовард.
Ман то ҳадди имкон кӯшиш мекардам, ки падарамро таҳқир намоям. Пагоҳиҳо, ҳангоме ки мо бо хоҷагӣ машғул мешудем, ман аз ӯ чашм наканда, мушоҳида мекардам. Гоҳо, агар ӯ пинҳонӣ ғайб заданӣ шавад, ман аз пайи ӯ поида мерафтам, зеро медонистам, ки ӯ барои майнӯшӣ меравад — шишаҳои май дар ҳар ҷои ҳавлӣ пинҳон карда шуда буданд. Падарам шишаҳои майро дар ҳар ҷо-ҳар ҷои ферма дар ҷойҳои ғайричашмдошт тиққонда мемонд. Ӯ аллакай медонист, ки агар ман онҳоро ёбам, мешиканам. Аммо ман на ҳамеша онҳоро мешикастам. Гоҳо, агар онҳо нимхолӣ бошанд, ман ба болои онҳо пешоб мекардам, ва бо ҳаловати зиёд мушоҳида менамудам, ки чӣ тавр ӯ онҳоро менӯшад, ва аз мастӣ ҳатто пай намебарад, ки чиро менӯшад.
Агар ба хонаамон меҳмонҳо омаданӣ шаванд, аммо падарам боз масту аласт бошад, ман мошини падарамро ба паси оғил мерондам, то ки агар касе дар ҳавлӣ гаштугузор карданӣ шавад, мошин ба чашм натобад. Сипас падарамро ёфта, ба шипанг мебурдам ва ба сутуни чӯбин маҳкам мебастам: бо як ресмон дастонашро, бо ресмони дигар — гардан ва пойҳояшро.
— Ҷош, — эътироз карданӣ шуда, хиррос мезад ӯ, — охир, ман падарат ҳастам-ку…
— Ту чӣ хел падар ҳастӣ! — мегуфтам ман дар ҷавоб. Ва то шаб ӯро дар он ҷо мемондам.
Дертар, ҳангоме ки меҳмонон меомаданд, модар одатан маро даъват мекард, то онҳоро дар назди дар пешвоз гирам ва ба хона дарорам. Ва агар касе мепурсид, ки падарам дар куҷост, ман ҷавоб медодам: «Ба куҷое баромада буд», ё: «Бо кадом як кор ба шаҳр рафтааст». Одатан дигар дар ин бора савол дода намешуд. Дар тамоми шаҳр ба монанди падарам бадмасте набуд, ва ҳама инро медонистанд. Эҳтимол, ҳар кас чунин фикр мекард: аз бало ҳазар — агар ӯ набошад, боз ҳам беҳтар.
Пас аз он ки меҳмони охирин мерафт, ва падар ҳанӯз ҳам дар оғил буд, ман худро ба кат партофта, соатҳои дароз нахобида фикр мекардам: магар намешавад, ки оҳиста ба оғил рафта, ресмонро дар гарданаш сахттар бандам… Оддитар карда гӯем, барои бо олами ҳастӣ падруд гуфтани ӯ ёрӣ диҳам. Маро фақат тарс аз полис нигоҳ медошт: чӣ мешавад, агар онҳо ҳамаи вазъиятҳоро тадқиқ намуда, маро барои куштор ҳабс кунанд?
Кормандони полис аллакай ду бор ба хонаи мо омада буданд: бори аввал, ҳангоме ки ман падарамро дар тағораи либосшӯӣ қариб ғарқ кардам, пас аз он ки ӯ модарамро то ниммурда шуданаш зад. Дафъаи дуюм ман сари ӯро ба унитаз тиққондам (аввал дар он ҷо қазои ҳоҷат карда) ва сари ӯро зери об нигоҳ дошта, обро сар додан гирифтам. Дар бораи азоби виҷдон ҷои гап ҳам набуд: нафрати ман аз падарам ҳар рӯз зиёдтар мешуд. Рости гап, гоҳо мехостам ба ҳамаи ин аҳамият надиҳам, чунки ҳар қадар ба ҷанҷолҳои падару модарам дахолат кунам, ҳар қадар лату кӯби доимиро қатъ карданӣ шавам ҳам, ӯ боз кори пештараашро давом медод. Ва илова бар ин, агар модарам ҳангоми мастии падар ӯро таънаву маломат кардан гирад, падарам ҳатман ӯро лату кӯб мекард.
Ягона тасаллои ман Доллӣ, аспамон буд. Ҳар пагоҳӣ, ёли ӯро сила карда, ба гардани гарми ӯ сарамро ҷафс карда, ман ҳис мекардам, ки аҳволам беҳтар мешавад. Гуфтан мумкин аст, ки ман бе он ки худам инро дарк кунам, бароям бо ҳайвоноти хонагӣ сеанси психотерапия мегузарондам. Бо Доллӣ вақт гузарондан, ба вай ҷав ва беда додан, бо вай оиди ҳар чиз гап задан ба ман маъқул буд. Ӯ, чун ҳамеша, ҳамаи қиссаҳои маро пурсаброна гӯш мекард.
Он пагоҳӣ низ ман кори худро ба охир расонда, бо Доллӣ будам. Ҳамин вақт шунидам, ки говҳо аз ҳарвақта баландтар баос заданд, ва арбадаи падарам шунида шуд.
— Рафта мебинам, ки дар он ҷо чӣ гап аст, — гуфтам ман ба Доллӣ. — Аз афти кор, падарам шланги ширро ба насос пайваст кардан мехоҳад, аммо ҳеҷ ба ҷояш дароварда наметавонад. Ба фикри ту, оё чунин буда метавонад?
Доллӣ ба ман бо нигоҳи чашмони қаҳварангаш ҷавоб дод ва пастакак шиҳа кашид. Ман ба ӯ як порча қандро, ки ин пагоҳӣ аз пеши бинии модарам рабуда будам, дароз кардам. «Хайрият, ки ӯ шири туро ҷӯшиданӣ нашудааст, Доллӣ» — маҳзунона табассум кардам ман.
Ва ҳамин вақт ман боз як овозро шунидам, ки аз он дар тахтапуштам мурғак давид, — овози модарам. Ӯ чунин фарёд кард, ки чунин метофт, ки аз ин фарёд шуши кас кафида метавонист. Лаҳзае ҳатто говҳо хомӯш шуданд, ҳангоме ки модарам бо тамоми овоз чиррос зад: «Агар ин говҳои лаънатӣ ҳамин хел дар мошинҳои ширҷӯшӣ овезон монанд, нафасгир шуда мемуранд-ку!» Говҳо боз баос задан гирифтанд, ва қариб дарҳол ман фарёди дуру дарозро шунидам.
Ман бо тамоми қувват ба сӯи оғил давидам. Фарёдҳои модарам акнун баландтар шуданд, ва ман ҳамчунин хиррос ва ҳақораткунии падарамро шунидам. Дар даруни оғил ман манзараи шиносро дидам: падарам боз модарамро мезад. Ин дафъа ӯ бо шланги резинии қатнашаванда мезад. Пеш аз он ки ман ба назди онҳо расида равам, падарам модарамро аз пой афтонд, ва ӯ ба зери пои говҳо афтида, дар саргин олуда шуда, нотавонона дасту пой мезад.
Дар лаҳзаи оянда ман ба ӯ ҳуҷум карда, дар як вақт лагад мезадам, мегазидам, бо муштам мекӯфтам ва лаънату ҳақорат мекардам. Падарам ба пеш хам шуда, сарашро ларзонд, гӯё ба худ омаданӣ буд. Ба муддати лаҳзае чашмони ӯ бо чашмони ман вохӯрданд. Ӯ ҳақорат карда, шлангро ба замин партофт, ва калавида-калавида аз оғил баромад.
Худам намедонам чаро, аммо дар чунин лаҳзаҳо ӯ ҳеҷ гоҳ дар ҷавоби зарбаҳои ман зарба намезад. Охир, ман ҳанӯз хурд будам, ва ӯ метавонист баъди ҳушёр шудан маро сахт ҷазо диҳад. Аммо он вақт ман дар ин бора фикр намекардам. Ман аз пайи ӯ рафта, аз ақиб фарёдкунон мегуфтам:
— Ман ягон вақт туро мекушам! Мешунавӣ? То мурданат мезанам, фаҳмида мон! — ман ба тарафи ӯ болғаро партофтам, аммо он ба ӯ нарасид. — Дар вақти хоб рафтанат мекушам! Ба дилат корд мехалонам, ва онро як-ду бор тоб медиҳам! Падар ба ақиб ба тарафи ман нигоҳ накарда, рафт.
Ҳамин вақт ман шунидам, ки модарам барои ёрӣ ҷеғ мезанад. Ӯ ба пой истода наметавонист ва ман ҳам ӯро бардошта натавонистам. Ӯ барои ман бениҳоят вазнин буд. Ман дар назди ӯ ба зону истода, хун ва саргини говро аз рӯи ӯ тоза карданӣ мешудам, аммо баръакс, бадтар ба рӯяш мемолидам, ва бо ӯ ҳамовоз шуда, гиря кардам.
— Ӯ барқасд накардааст, бифаҳм! — чашмони ӯ бо илтиҷо ба ман менигаристанд.
— Ӯ барқасд накардааст, — ашкҳоро фурӯ бурда, такрор кард ӯ. Аммо ман медонистам, ки падарам маҳз ҳамон кореро мекард, ки кардан мехост. Ва ман мехостам бо падарам ҳамон гуна амал намоям. Ман ӯро хеле бад медидам. Ман хеле мехостам, ки ӯ бимирад. Ман мехостам бо ӯ ҳамон кореро кунам, ки ӯ бо модарам кард, то ҳамон дардеро, ки ӯ ба дигарон мерасонад, худаш ҳис кунад. Ҳатто ду баробар, се баробар дарди бештарро ҳис кунад.
Овози модарам фикрҳои маро қатъ карданд:
— Рафта Уэйнро ҷеғ зан. — гуфт ӯ бо овози пурҳаяҷон. — Рафта Уэйнро ҷеғ зан, бигузор ӯ биёяд.
Агар Уэйн намебуд, ман чӣ кор мекардам», — доимо мегуфт модарам. Ва ин бесабаб набуд.
Тамоми кори хона, ки модарам аз боиси вазни зиёд ва камҳаракатӣ ба ҷо оварда наметавонист, дар ӯҳдаи Уэйн Бэйлӣ буд. Бори аввал ӯ ҳангоми шашсола будани ман дар хонаамон пайдо шуд, ва аксари вазифаҳои зани фермерро ба ӯҳда гирифт. Ӯ дар хона на танҳо корҳои хоҷагиро мекард. Зебу оро додан ба ӯ маъқул буд. Дар хонаамон ҳар гуна мусаввараҳо набуданд, аммо Уэйн дар ин маврид низ ихтироъкорӣ зоҳир намуд. Ӯ дар деворҳои хонаи қабули меҳмонон рафчаҳо карда, дар онҳо ҳар гуна пиёлаву қадаҳҳои ороишӣ ва ба ҳамин монанд чизҳоро гузошт, ва дар натиҷа хона дар ҳақиқат намуди дигар гирифт. Уэйн ҳамчунин бо худ тӯтичаҳо овард, аммо модарам исрор намуд, ки ӯ онҳоро дар хонаи худ, ки дар ошёнаи дуюм барояш ҷудо карда буданд, нигоҳ дорад.
Ман ҳатто он рӯзеро, ки мо вохӯрдем, дар ёд дорам. Ӯ аллакай дар ошхона буд, ҳангоме ки модар маро ҷеғ зад:
— Ана шайтончаи мо! Шумо бо ӯ хеле азоб мекашед, — маро рӯ ба Уэйн гардонда гуфт модарам. — Аммо аз ҳамин рӯз сар карда ӯ ба гапи шумо итоат мекунад, ҳатто беш аз он ки ба ман итоат мекард.
Уэйн табассум намуд. Симои ӯ ҷолиби диққат набуд: тақрибан чилсола, баданаш лоғар ва чандир, ва ангуштонаш беандоза дароз буданд. Мӯйҳояшро ӯ ба ақиб шона мекард ва шиму куртаи тоза ва дарзмолшуда ва ҳамаи тугмаҳояш гузаронида мепӯшид. Сӯи ман қадам гузошта, ӯ хам шуд, то ки рост ба чашмонам нигоҳ кунад. Ӯ табассум намуд, ва лабҳои борикаш дар даҳони калонаш дандонҳои зардтоби хурдро ошкор карданд. Баъд Уэйн дастонашро бар китфони ман гузошт:
— Ташвиш накашед, миссис Макдауэлл, — гуфт ӯ. — Ҷош ва ман хуб муросо мекунем. Ва ӯ ба ман чашмакӣ зад: — Ҳамин тавр не, майдача?
Модарам табассум намуд:
— Хеле хуб. Набошад, аз пайи кор мешавем … Уэйн, ман аллакай чандин моҳ инҷониб чанги ин рафҳоро пок накардаам. Барои пок кардани онҳо қади ту мерасад…
Ва Уэйн бо модарам ба рӯбучини хона шурӯъ намуданд, ман бошам ҳамон дам аз ошхона баромадам. Лаҳзае дар назди дар истодам, то ки бори дигар ба ӯ нигарам. Уэйн ханда карда, пешдомани модарамро ба худ чен мекард.
Аммо он саҳарӣ ман барои он ба хона медавидам, ки Уэйнро ба оғил ҷеғ занам, аммо тамоман дигар хел мадад даркор буд. Ӯ, албатта, ҳамчунин фарёдҳоро шунида буд, ва аллакай медонист, ки ягон воқеа рӯй додааст. Рӯй додани чунин воқеаҳо бори аввал набуд, ва аз афти кор, бори охир низ набуд. Ӯ аз тирезаи ошхона, ки дар он ҷой косаву табақҳоро мешуст, сарашро баровард ва баъд дасташро бо сачоқи ошхона пок карда, ба назди ман омад. Хам шуда ва рост ба рӯям нафас кашида, ӯ пурсид: «Модарат ҷеғ зада истодааст, майдача?»
Ман худро каме барканор гирифтам. Даҳони ӯ доимо бӯйнок буд. Аммо ба ҳар ҳол, дар чашмони ӯ як навъ меҳрубонӣ буд, гӯё нишон доданӣ буд, ки маро мефаҳмад ва ба фаҳмиши тарафайн умед дорад. Аммо ҳангоме ки ӯ дастонашро дароз кард, то ки маро оғӯш карда дилбардорӣ кунад, ман худро ақиб кашидам, ва вонамуд кардам, ки ифодаи ранҷишро дар чеҳраи ӯ пай набурдам.
— Бирав, ба модарам ёрӣ додан даркор аст, — гуфтам ман.
Уэйн боз ба тарафи ман дасташро дароз кард, ин дафъа барои он ки мӯйҳоямро парешон кунад:
— Хайр, ин қадар ғам нахӯр, Ҷош. Биё, рафта мебинем, ки чӣ кор карда метавонем.
Мо аз хона баромада, сӯи оғил шитофтем. Модар дар ҳамон ҷое буд, ки ман ӯро тарк карда будам, фақат бо кӯшишҳои беҳудаи мустақилона ба пой хестан ин сӯ-он сӯ ғелида, боз бештар дар саргини гов олуда шудааст.
Ҳамин вақт боз як коргари мо пайдо шуд, ки калонсолтар буда, лақабаш Калта буд, ва мо секаса шуда модарамро ба по гузошта тавонистем. Ҳар ду рони ӯ аз банду буғуми косу рон баромада буданд. Аммо ин бо ӯ бисёр вақт рӯй медод, ва на танҳо пас аз кашмакаш бо падарам, балки асосан аз боиси вазни зиёдаш.
Калта мошинро овард, ва мо модарамро то остонаи хона овардем, ва баъд бо душворӣ барои ба хона даромадан ёрӣ расондем. Уэйн барои овардани духтур Блейкслӣ равона шуд, то ки вай буғумҳои модарамро ҷо ба ҷо кунад. Калта пешниҳод кард, ки маро ба мактаб мебарад, аммо ман қарор додам, ки ба Доллӣ савор шуда меравам. Агар ман метавонистам, бо Доллӣ то худи уқёнуси Ором мерафтам. Аммо Доллӣ аспи кории пир буд, ки илова бар он омӯхта шуда буд, ки аз ферма ба масофаи зиёда аз як километр дур наравад. Ҳатто роҳ то мактаб барои ӯ масофаи зиёд буд.
Дар давоми якчанд ҳафта, ки модар аз ҷойгаҳ намехест, ташвишҳои рӯзғор дар ӯҳдаи Уэйн буданд. Ӯ оилаи худро надошт (дар ҳадди ақалл, ӯ дар ин бора ҳеҷ чиз нагуфта буд), аммо Леонард Миллер ном дӯсти наздик дошт. Агар бо роҳи деҳот равед. фермаи Миллерҳо аз фермаи мо дар масофаи тақрибан ду километр буд. Худи Леонард, ки аз Уэйн якчанд сол хурдсолтар буд, ҳеҷ гоҳ оиладор нашуда буд ва бо падару модар зиндагӣ мекард.
Уэйн ҳуҷҷати ронандагӣ надошт, бинобар ин рӯзҳои истироҳат Леонард ба хонаи мо меомад, ва онҳо якҷоя ба шаҳр мерафтанд. Тобистон Леонард бо кабриолети «Мэркюрӣ»- и падараш меомад.
— Имрӯз ман дер бармегардам, — мегуфт дар чунин мавридҳо Уэйн, чун навраси ботарбия ба модараш, — бинобар ин маро интизор нашавед.
— Ин дафъа ба куҷо меравед? — ӯро гусел карда, мепурсид модарам аз назди остона.
— Ба Бэттл-Крик, — ҷавоб медод Уэйн, ва ба кабриолети ҷӯрааш ҷаста савор мешуд.
— Чун дафъаи гузашта, ба кино?
— Албатта!
— Кадом филм будааст?
— «Трамвайи „Хоҳиш“» — мегуфт дар ҷавоб Уэйн, то даме ки Леонард бесаброна мошинро ба кор медаровард. — Хеле мехоҳам онро намошо кунам!
— Охир, ҳар дуи шумо аллакай ба тамошои ин филм рафта будед-ку?
— Бори дигар тамошо мекунем! — механдид Уэйн ва ба модарам даст афшонда хайрухуш мекард, то даме ки Леонард мошинро давр мегардонд.
— Хуб рафтор намоед, — мегуфт модар, аллакай ба худаш, ва мурғобивор қадам зада ба хона бармегашт.
Боре ман шунидам, ки чӣ тавр меҳмононамон дар бораи Уэйн ва Леонард ғайбат мекарданд. Ин дар рӯзи якшанбе буд, ва Уэйн аллакай ба истироҳат рафта буд. Мистер О’Брайен, ки бо падарам як ду стакан май нӯшида буд, ақидаеро баён намуд, ки ин аҷиб метобад, ӯ дар назар дошт, ки Леонард Миллер ва Уэйн ҷамъияти якдигарро афзал меҳисобанд.
— Аммо ба ман чунин метобад,— бо оҳанги бепарвоёна гуфт миссис О’Брайен, — ки онҳо фақат дӯстӣ доранду бас.
— Ту боз аз гапат намемонӣ, — гуфт мистер О’Брайен, — оё ту барои ӯ адвокати бепул шудаӣ?
— Он чи одамон дар паси дарҳои пӯшида мекунанд, — Ҷорҷ, набояд ба ману ту дахл дошта бошад, — насиҳатгӯёна ангушташро бардошта гуфт миссис О’Брайен. Сипас ӯ ба модарам рӯ овард: — Эдит, ту низ ҳамин тавр фикр мекунӣ?
— Ҳа-ҳа, ман низ ҳамин ақидаро дорам, — розӣ шуд модар.
— Агар одамон ба корҳои дигарон бинӣ халонданро бас кунанд, ҳамаи мо аз ин бурд мекунем. — Ва миссис О’Брайен ба таври муфассал оиди он гап зад, ки вақтҳои охир деворҳои хонаҳо гӯё шишагин шудаанд ва одамони бофарҳанг набояд ба онҳо санг партоянд.
Ман дар зинапояе ки ба ошёнаи дуюм мебурд, истода, ҳамаи инро гӯш мекардам. Пас аз он, оҳиста қадам монда, ба ҳуҷраи хоби Уэйн даромадам. Ӯ аз ман хоҳиш мекард, ки ҳангоми набудани ӯ ба ҳамон тӯтиҳои гаронбаҳои ӯ дон ва об диҳам. Ин ба ман маъқул буд, аммо ҳар боре ки ман ба ҳуҷраи Уэйн медаромадам, маро изтироби сахт фаро мегирифт. Зуд донро рехта, ман ҳамон замон аз ҳуҷра баромадам ва дарро зич маҳкам кардам.
Ба монанди миссис О’Брайен, ман бо боварӣ гуфта наметавонистам, ки байни Уэйн ва Леонард дар паси дарҳои пӯшида чиҳо рӯ медоданд. Ман фақат оиди он чи байни Уэйн ва ман рӯй медод, гуфта метавонистам.
Уэйн ҳамагӣ баъди як-ду ҳафтаи дар оилаам пайдо шуданаш ба ман даст мерасондагӣ шуд. Дафъаи аввал, ҳангоме ки ин рӯй дод, ман шашсола будам, ва ман тасаввуроте надоштам, ки умуман чӣ рӯй дода истодааст. Фақат ҳисси нороҳатӣ ва шармро дар ёд дорам, баъд ҳаяҷон ва ҳаловат, аммо баъд — хашми беандоза ва ҳисси амиқи айбдорӣ. Фишори сексуалӣ ва эҳсосотӣ аз ҷониби Уэйн дар тӯли ҳафт соли минбаъда давом дошт.
Ду бор ман ба модарам шикоят карда будам, аммо ӯ бовар намекард ва ҳатто дар ин бора шунидан ҳам намехост. Дар он вақт умуман мардуми Амрико, ва одамони алоҳида байни худ дар масъалаи зӯроварии ҷинсӣ он қадар гап намезаданд. Чунин ҳисобида мешуд, ки дар назди ҳама либоси ифлосро афшондан лозим нест. Ва дар натиҷа оиди чунин воқеаҳо чизе гуфта намешуд, ба ҷои он ки ба таври бояду шояд баррасӣ карда шаванд.
Пас аз он ки модар оиди он чи Уэйн бо ман мекунад, нақл карданро манъ намуд, ман дигар бо ҳеҷ кас дар ин бора гап намезадам. Ва кӣ ҳам ба суханони ман бовар мекард? Ва агар ҳатто бовар кунад ҳам, бо умеди он ки ин масъала худ аз худ барҳам мехӯрад, ба ин вазъият дахолат намекард.
Аммо масъала нияти барҳамхӯрӣ надошт. Ҳамин ки фурсат пайдо шавад Уэйн аз пайи ман мешуд, чунон ки шикорчӣ тӯъмаро ва даст оварданӣ мешавад. Агар маро як-ду соат дар хона танҳо монданӣ шаванд, ӯ дарҳол дар назди ман пайдо мешуд. Ҳангоме ки ман дар оғил кор мекардам, ва дар наздам касе набуд, ӯ дер ё зуд дар он ҷо пайдо мешуд. Гоҳо ман ҳатто аз он бедор мешудам, ки Уэйн саҳарии барвақт дар канори кати ман нишаста, маро молиш медод ва чунин мегуфт: «Ба ту маъқул аст, ҳамин тавр не?» Сипас аз кат мехезонд, ва ба ман лозим меомад, ки дар назди ӯ барои мактаб либосҳоямро пӯшам.
Гоҳ-гоҳ (мефаҳмам, ба ин бовар кардан душвор аст), аммо падару модарам якҷоя ба ягон ҷой, асосан ба Ғарб, ба меҳмонии хешовандон мерафтанд. Албатта, дар давоми ин якчанд рӯз маро дар ихтиёри Уэйн мегузоштанд, ва насиҳатҳои модар дар арафаи сафар ба шубҳа ҷой боқӣ намегузоштанд: «Ҳар чи Уэйн гӯяд, ба ҷо овар, вагарна ҳангоми бозгаштан чунон лату кӯб мекунам, ки муддати зиёд дар ёд нигоҳ медорӣ».
— Маро бо худ баред! — хоҳиш мекардам ман. Аммо дар чашмони модар фақат хашми одилона афрӯхта мешуд:
— Мехоҳӣ ба мактаб наравӣ, ҳа? Ба ҳеҷ ваҷҳ. Ва умуман, кӣ бо хоҷагӣ машғул мешавад?
Боре, дар арафаи чунин сафар — он вақт ман тақрибан нӯҳсола будам, — модарам диққат дод, ки ман тамоман рӯҳафтода шудаам, ва маро ба наздаш ҷеғ зад. Баъд бо диққат кафи дасти чапамро аз назар гузаронд. «Чӣ, ин муаллими камақл чун пештара ба ангуштонат мезанад?» — пурсид ӯ. Ман ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам. Ман табиатан чапдаст будам, ва мистер Блум, муаллим дар синфи сеюми ман, азми қавӣ дошт, ки бо зарбаҳои ҷадвали чӯбин ин одати маро аз байн барад.
Модар дасти маро сар дод: «Ҳеҷ гап не, вақте ки бармегардам, пеш аз ҳама назди директор даромада, ҳама гапро мегӯям. Инро бинед-а, чӣ корҳо мекунад!» Ӯ ҳуҷраро аз назар гузаронд. Падарам, ки ба хондани маҷаллаи «Фермери амрикоӣ» сар карда буд, аллакай дар креслои худ хуррок кашида мехобид. Модарам низ хамёза кашида, даст афшонд, ки ман ба ҳуҷраам равам: «Рафта бихоб, Ҷош. Аллакай дер шудааст».
Ва ду рӯз пас онҳо ба мошин нишаста, ба сафар рафтанд. Ба пароканда шудани чанги паси мошин нигариста, ман ба воқеаи ногузир тайёр шудам. Акнун ки модар ва падарам ба муддати як ҳафта ба сафар рафтаанд, аз Уэйн ҷои гурез нахоҳад буд. Ӯ ҳамеша аз он сар мекард, ки китфони маро молиш медод (то ҳол ман дӯст намедорам, ки ҳатто одамони наздиктарин аз китфонам бидоранд ё ба онҳо кафи дасташонро гузоранд). Баъд бо дастонаш тамоми баданамро ламс карда, аз рухсорам мебӯсид. Ман мехостам фарёд занам, гурехта равам. Аммо ман ба куҷо гурехта метавонистам?
Ӯ бошад мегуфт: «Асабонӣ нашав, Ҷош, ором шав. Охир ин ба ту маъқул аст-ку».
Ҳа, иқрор шудан ҳар қадар душвор бошад ҳам, қисман дар ин амалҳои ӯ чизе буд, ки ҳақиқатан ба ман мефорид. Охир, ин, дар ниҳояти кор, нишонаи диққат додан буд. Аммо ман нишонаҳои ҷисмонии диққат ва дилбастагиро аз ҳеҷ кас намедидам, агарчи ман хеле мехостам, ки маро дӯст доранд! Дар ёд дорам, дар кӯдакӣ ман доимо чунин фикр мекардам:
Ва ҳангоме ки волидон аз чунин сафарҳо бозмегаштанд, модарам пеш аз ҳама мепурсид, ки оё ман ба Уэйн итоат намудам ё не. Ман ба аломати тасдиқ сар меҷунбондам — ҳа, ман итоат менамудам. Модар он гоҳ ба Уэйн нигариста, тасдиқи инро меҷуст, ва Уэйн бо лабханди духӯра тасдиқ мекард. Ӯ аз паси ман истода, китфонамро бо кафҳои дастонаш медошт, ва ангуштони дарози харобаш дар атрофи гардани ман чун лианаҳои хазанда мепечиданд. «Ӯ ба монанди фаришта аст», — ҷавоб медод ӯ.
Ана ҳамин хел буда метавонист кӯдакӣ дар ферма дар байни «идиллия»-и деҳот, — дар гӯшаи ороми Мичигани фермерӣ дар солҳои 1940-ум ва аввали солҳои 1950-ум, ки бо чор фасли соли худ, бо чарогоҳҳои сабз ва рамаҳои оромона чаридаистода дар байни садҳо теппаҳо шӯҳрат дошт. Кишвари ҳозилхез ва паҳновар, ки дар он ҷо ҳамсояҳо ва дӯстонро узви оила ҳисобидан мумкин буд. Дар он ҷо одамон дарҳоро шабона маҳкам намекарданд, мардон дар вақти бекорӣ дар дарё, ки аз байни шаҳр мегузашт, моҳигирӣ мекарданд. Кишваре ки кӯдакон шабҳо бе тарсу ҳарос дар катҳои худ мехобиданд… Дар ҳадди ақалл, бисёрии ин кӯдакон.
Пагоҳии барвақт дар охири баҳори соли 1951. Ман шитобон либосамро пӯшида, ба торикии саҳарии ошёнаи якум фаромадам. Ба оромие ки дар хона ҳукмфармо буд, гӯш додам, ва фикр кардам, ки ман аввалин шуда дар ин саҳарии барвақт аз хоб хестаам, ва ҳамаи дигарон ҳанӯз дар хоб мебошанд. Ба рӯям оби хунукро пошида, як порча нонро бо худ гирифта, ман ба остонаи хона баромадам.
Аз афташ, ман беҳад зиёд бо Доллӣ гуфтугӯ кардам, чунки то соати ҳафти саҳарӣ ҳам корҳоро ба анҷом расонда натавониста будам, ҳангоме ки дар ҷустуҷӯи модар ба хона даромадам.
Уэйн дар ошхона табақҳоро пок мекард.
— Модарам дар куҷост? — пурсидам ман.
— Модарат машғул аст. — Дандонҳояшро ҷафс карда гуфт Уэйн. Дастонашро дар пешдоман пок карда, ӯ ҷорӯб ва хокандозро гирифта ба ҳуҷраи қабули меҳмонон рафт. — Ӯ фармуд, ки ту имрӯз ба ман ёрӣ диҳӣ. Ман чангро по мекунам, ту хонаро мерӯбӣ.
— Кори худам кифоя аст. — гуфтам ман.
— Кори худат? — пурсид Уэйн, ва чашмони ӯ тамоман танг шуданд. — Агар то ҳол коратро ба охир нарасонда бошӣ, тамоми саҳар бо чӣ машғул будӣ?
— Ба Доллӣ ему хошок медодам.
— Яку ним соат ба Доллӣ ему хошок додӣ? Ту эҳтимол маро аҳмақ меҳисобӣ, ҳа?
— Ту маро нафаҳмидӣ. — Уэйн саволомез абрувонашро бардошт. — Доллӣ касал шудааст, — илова кардам ман, — Рост мегӯям, вай касал шудааст.
Уэйн боз нобоварона ба ман нигарист. Пас аз он, аз афташ, қарор дод, ки хашмро ба марҳамат иваз кунад.
— Ана чӣ кор мекунем, — гуфт ӯ, дасташро ба китфи ман гузошта. — Биё зуд ҳама корро ба охир мерасонем ва якҷоя ба оғил назди Доллӣ меравем. Дар ҳамон ҷо мебинем, ки бо вай чӣ шудааст.
Ман китфамро кашидам:
— Ман гуфтам-ку — не! Ба ман модарам даркор аст. Рафта ӯро меҷӯям.
— Ӯ дар ин ҷо нест — ӯ дар теппа аст, ва падарат ҳам дар ҳамон ҷост, — бо асабоният гуфт Уэйн.
Ман бо ҳайрат ба ӯ нигаристам:
— Чанд вақт шуд?
Уэйн фаҳмид, ки гапи зиёдатӣ гуфтааст, ва боз чангро пок кардан гирифт, ва гӯё дар омади гап гуфт:
— Модарат боз гуфт, ки ту дар он ҷо ҳеҷ кор надорӣ.
— Пас, ба ҳар ҳол хонаро бурданӣ шудаанд! — нидо кардам ман.
— Ту чӣ хел содда ҳастӣ! — хандид ӯ. — Хонаро чӣ тавр бурдан мумкин аст!
— Албатта мумкин аст! Калта аллакай ба ман ҳамаашро нақл кард.
Ва бо ин суханон ман ба сӯи дар шитофтам.
Чашмони Уэйн аз хашм дурахшиданд:
— Модарат фармуд, ки ту дар ин ҷо бошӣ ва барои ба тартиб овардани хона ёрӣ расонӣ!
Ман ба ҳуҷраи қабули меҳмонон назар андохтам:
— Хона бе ин ҳам ботартиб аст, Уэйн! Ту рӯбучинкунандаи хуб ҳастӣ!
Ва пеш аз он ки ӯ даҳонашро кушояд, ман барқвор аз дар баромадам.
— Ҷош! — ман шунидам, ки чӣ тавр Уэйн аз ақибам нидо кард, — худи ҳозир баргард!
Аммо ман ба Уэйн итоат карданӣ набудам. Ӯ бо ҳамон гуна муваффақият бо девор, ё бо яке аз тӯтичаҳояш гуфтугӯ карда метавонист. Аз остона ҷаста, ман аз як тарафи хона давида гузашта гӯи теппа дар тарафи шимолии работ шитофтам. Дар он ҷо аллакай ду рӯз пеш платформаи калонро гузошта буданд, — пас имрӯз, аз афташ, дар ҳақиқат корро сар мекунанд.
Ҳанӯз аз дур ман коргаронро дидам, ки занҷирҳои калонро тахт мекарданд ва боз ким-кадом асбобу анҷомро ҷо ба ҷо мегузоштанд. Дар айни замон қад-қади доманаи теппа аз тарафи шаҳр автомобилҳо ва пикапҳо меомаданд — ва дар он ҷо аллакай мардум ҷамъ шуда буданд. Ҷуниор кайҳо таҳдид карда буд, ки аз работ бинои фаръии дар теппа бударо кашида мегирад. Ханда ва гуфтугӯҳо торафт баландтар шунида мешуданд. Ман бо тамоми қувват давидам: Чунин воқеаро надида мондан наметавонистам. Гуфтан мумкин аст, ки ин намоиши бепули сирк буд — ва ҳатто аз он беҳтар. Сирк — фақат дар ақиби хонаамон!
Дар ибтидо бинои фаръиро барои коргарони мавсимӣ, ки ба мардикорӣ меомаданд ва дар ферма якчанд моҳ зиндагӣ мекарданд, сохта буданд. Акнун Ҷуниор онро ба роҳ мекашид, то ки ба «қитъаи нав»-и худ барад. Ӯ аллакай борҳо дар ин бора гап мезад, аммо модарам гиря мекард, падарам бошад хашмгин мешуд. Сипас дар бораи «даъвои судӣ» гап-гап рафт, ва инак Ҷуниор қарор дод, ки аз суханон ба амал гузарад.
— «Даъвои судӣ» чист? — пурсидам ман баъд аз модарам.
— Ту ҳанӯз хурд ҳастӣ, намефаҳмӣ, — бо латтаи фарсуда ашкҳояшро пок карда, ҷавоб дод модарам, аммо пас аз он кӯшиш кард фаҳмонад, ки чӣ рӯй дода истодааст.
Ба қавли Ҷуниор, падар ваъда дод, ки арзиши кори дар давоми ҳафт ё ҳашт сол дар ферма кардаи ӯро медиҳад, аммо аз ваъдааш даст кашид. Ҷуниор ҳамчунин мегуфт, ки падар ваъда дод, ки ба ӯ якчанд акр замини кишт ҷудо мекунад, ва боз он бинои фаръиро барои коргарон медиҳад. Падарам мегуфт, ки ҳеҷ чиз ваъда накардааст. Аммо Ҷуниор шоҳидон ёфта, падарамро ба маҳкама кашид. Он вақт ман дар ин корҳо қариб ҳеҷ чизро намефаҳмидам. Падар ва Ҷуниор ба ҳар ҳол доимо ба бо сабабҳои гуногун ҷанҷол мекарданд ва ман дар байни ин ҷанҷолҳо фарқеро намедидам. Ман чизи дигарро фаҳмиданӣ будам — хонаро аз як ҷой ба ҷои дигар чӣ хел бурдан мумкин аст: магар чархболҳо омада онро мебардоранд ва ба ҷои нав мегузоранд? Ё ин ки ҳавопаймо хеле паст парвоз карда меояд ва аз он танобҳои мустаҳкамро партофта хонаро кашола карда мебаранд!
Хулоса, ман тасаввуроте ҳам надоштам, ки хонаро чӣ тавр аз як ҷой ба ҷои дигар кӯчондан мумкин аст, — аммо ман ҳатман бояд ин воқеаро тамошо кунам! То баландии теппа давида рафта, ман чунон хаста шудам, ки нафасгир шуда, қариб аз пой меафтидам. То ин вақт бинои фаръиро қисман аз замин бардошта буданд, ва якчанд коргарон ба зери фарши хона ғӯлачӯбҳо мемонданд. Аллакай як мошини калони боркаши собиқ ҳарбӣ омада буд. Ин мошин аз зери чархҳояш лой пошида, давр мегашт, то ки қулайтар ба хона наздик шавад ва онро ба платформааш бор кунад. Ҳамин вақт падарам омада, дар гӯшаи бинои фаръӣ пешпо хӯрд ва ба коргарон дод зада, гуфт, ки аз замини ӯ дафъ шаванд. Аммо бригадири тануманди китфпаҳн ӯро сар то по аз назар гузаронда, ба коргарон фармуд, ки корро давом диҳанд. Падарам ба тарафи ӯ фақат ҳақорат кард ва ба назди модарам, ки дар назди шериф Рейд истода буд, рафт.
— Шумо чиро тамошо карда истодаед? — муроҷиат кард ӯ ба шериф. — Бигузор ҳамаи ин одамон аз работи ман дафъ шаванд!
— Ман ҳеҷ кор карда наметавонам, Мак, — ҷавоб дод шериф (бисёрии аҳолии калонсоли шаҳр падарамро «Мак» меномиданд). Шериф варақи дар резаборони саҳарӣ таршударо кушода, дар пеши рӯи падарам алвонҷ дод:
— Мувофиқи ана ҳамин амрномаи судӣ, ин хона акнун моликияти Ҷуниор аст, ва ӯ ҳақ дорад онро мувофиқи хости худ ихтиёрдорӣ намояд. Агар ба ҷои дигар бурданӣ бошад, — ҳақ дорад.
— Бало занад ҳамаатонро! — гуфт падарам, ва чашмонашро нимпӯш карда ба навиштаҳои варақ нигарист. Модарам боз ба гиря даромад.
Дар айни замон Ҷуниор аз нидоҳои рафиқонаш — «фермерҳои ояндаи Амрико», ва низ ҳамсояҳоямон ва тамошобинҳои шаҳр рӯҳбаланд шуда, аллакай буттаҳои гули садбаргро, ки замоне модарам дар пеши бинои фаръӣ шинонда буд, кофта мегирифт. Ман мистер ва миссис Катсенбергро шинохтам, ки дар назди Ҷуниор меистоданд, каме дуртар духтарашон Ҷил истода буд. Дар ин ҷо боз О’Брайенҳо, Бергерҳо, ва аҳли хонаводаи Ҳопкинсҳо буданд. Аз шаҳр низ на камтар аз сӣ кас, ҳама «дӯстони неки оила» ҷамъ шуда буданд. Ва ҳар яке аз тамошои ин воқеа шодӣ мекард ва ҳаловат мебурд. Ман ҳатто бо баъзеи онҳо саломалейк кардам. Ва ба ҳар ҳол, ба ман чунин метофт, ки чизе нодуруст аст. Ҳамаи онҳо дар гирди Ҷуниор ҷамъ шуда буданд, аз афти кор, намоишкорона падару модарамро сарфи назар мекарданд.
— Ташаккур ба ҳамаи онҳое ки имрӯз барои дастгирии ман омаданд, — шунидам ман, ки чӣ тавр Ҷуниор ба тарафи издиҳом нидо кард. — Дастгирии шумо барои ман аҳамияти зиёд дорад!
— Ақаллан ба буттаҳои гул даст нарасон, писарам! — аз байни тӯдаи одамон гузашта истода, гапи ӯро бурид падарам. Ба ҷамъшудагон рӯ оварда, ӯ даст афшонд: — Равед аз ин ҷо! Аз работи ман дафъ шавед! Ин фақат ба оилаи мо дахл дорад, ва дигар ба ҳеҷ кас! Ба хубӣ хоҳиш мекунам, хона ба хона равед!
Падарам аз дасти Ҷуниор гирифт, то ки белро кашида гирад. Аммо Ҷуниор падарамро чунон тела дод, ки ӯ дар пой рост истода натавониста, пуштнокӣ афтид. Тӯдаи одамон қоҳ-қоҳ механдид. Ман ба модарам часпида гирифта, кӯшиш мекардам аз ӯ ақиб намонам, ҳангоме ки ӯ рӯймоли сафедашро гӯё барои мусолиҳа алволҷ дода, аз байни ин тӯдаи дилхушикунанда мегузашт. Аммо беҳуда — ҳеҷ кас ба тарафи ӯ ҳатто нигоҳ накард. Диққати ҳама ба падарам равона гардида буд: то даме ки падарам ба пой мехест, ӯро таънаву маломат мекарданд, гӯё ӯ ягон навраси гуноҳкоршуда бошад. Аммо наметавонист, зеро лойи зери пояш халал мерасонд, илова бар ин, албатта, ӯ ҳушёр ҳам набуд.
— Бадзот, майзадаи пир! — касе нидо кард ба тарафи ӯ. — Кай кашида гирифтани ҷавҳари бадани Ҷуниорро бас мекунӣ?
— Ҳамаи ин фермаро як худи ӯ пеш бурда истодааст, — шунида шуд овози дигар. — Пас он чиро, ки ба таври ҳаққонӣ аз они ӯст, ба вай деҳ.
— Мо туро тарафдорӣ мекунем, Ҷуниор! — рӯҳбаланд мекард боз касе.
— Буттаҳоро, ва ҳама чизи боқимондаро гирифта бар!
— Хона аз ту бошад, ҳама чизи он аз они туст!
Овозҳо дар сари ман омехта шудан гирифтанд, аммо ман аз тарси он ки модарам низ ба пой рост истода натавониста, меафтад, маҳкам ба ӯ часпида гирифтам. Ӯ дар ин лаҳза ба ғарқшаванда монанд буд, ки тамоман бемаҷол шуда, муборизаро бас кардааст ва акнун ба қаър меравад. Одамони ҷамъшуда ба монанди селаи гургон, ки бӯи хунро ҳис кардаанд, модар ва падарамро ҳадафи масхараҳо намуда, ҳатто аз суханони қабеҳтарин ҳам ибо намекарданд. Ман ба чеҳраҳои ин «одамшавандаҳо» менигаристам: ҳамсояҳо, дӯстони оила, ки ман онҳоро қариб аз вақти таваллуд шуданам мешинохтам. Онҳо чӣ ҳақ доранд модар ва падари маро бо чунин суханон ҳақорат диҳанд? Онҳо ин суханони бераҳмона ва қабеҳро аз куҷо пайдо кардаанд? Ва чаро бародарам чунон рафтор мекунад, ки гӯё ӯ душмани мо бошад? Чунин метофт, ки ҷаҳон чаппаву роста шудааст.
Дар дуродур барқ дурахшид, аз пайи он садои раъд ва шуввоси борони сели наздикшаванда шунида шуд. Ман бори дигар бо умеди он ки дар чеҳраи ягон кас ҳамдардӣ ва дилсӯзиро бинам, ба одамони атроф назар дӯхтам.
Аммо инак аввалин қатраҳои борон афтиданд, ва ман дидам, ки чӣ тавр одамон чатрҳояшонро кушодан гирифтанд. Мистер Катсенберг чатри худро бар болои Ҷуниор медошт, то даме ки ӯ охирин буттаҳои гули садбаргро кофта мегирифт. Модар ва падарам аллакай дуртар истода, мушоҳида мекарданд, ки чӣ тавр коргарон занҷирҳоро ба хона пайваст карда, охирин омодагиро ба охир мерасонанд, пеш аз он ки онро кашола карда баранд.
Ман дар хонаамон муҳаббатро намедонистам, аммо акнун медонистам, ки ана ҳамон муҳаббатро дар хонаҳои ҳамсояҳоямон ҳам ҷустан лозим нест. Ӯ дар ҳеҷ ҷой нест — дар тамоми ҷаҳон ҷустуҷӯ кунӣ ҳам, нест. Дар ёд дорам, ки фикри шилқине дар сарам садо медод:
Баъд ман дар ёд дорам, ки аз гиря ва фарёд нафасгир шуда, ба ақиб, ба тарафи ферма медавидам. Нидои умумии хурсандона, ки аз болои теппа садо дод, гӯё ба тахтапуштам тела дод: платформа, бо муҳаррики тавонои дизелии худ газ дода, бинои фаръиро бо роҳи пурлой кашола карда, ба сӯи «қитъаи Ҷуниор» бурд. Ин дар оилаамон чунон ҷудоиро ифода мекард, ки ҳатто намедонистам, ки оё боз ягон вақт бародарамро медида бошам ё не.
Борони сахт маро тамоман тар кард, ва ман ба анбори хушк ва васеъ давида даромадам, то ки нафас рост кунам. Дар охири анбор ғалладон буд, ки ба он гандум, ҷав ва ҷувории кӯфтаро мерехтанд, то ки баъд барои чорво ба комбикорм омехта карда шавад. Ман давида бо зинаҳо сӯи ғалладон баромада, ба дари кушода даромадам ва ғалақаи вазнини оҳанинро аз пасам маҳкам кардам. Дар рӯ ба рӯям ду тиреза бо жалюзии чӯбин буданд. Ман фонаҳоро, ки жалюзиро нигоҳ медоштанд, зада баровардам, ва ба торикӣ афтода, дар болои ҷуворӣ гавак кашида, баъд то ба гардан ба ғалла ғӯтидам.
Ман мурдан мехостам. Ва на аз он сабаб, ки «сайру гашти хурсандибахш» дар болои теппа тамоман на он тавр буд, ки ман дидан мехостам. Ва на аз таҳқире ки падару модарам аз дӯстони қалбакӣ диданд, ва на аз боиси бародарам, ки бар зидди оилаи худ баромад. Ҳама чиз ба ҳам омехта шуд, ва дар ботинам чизе дарҳам шикаста, диламро бо талхии амиқ пур кард. Ман чунон шармеро эҳсос мекардам, ки ҳеҷ гоҳ дар зиндагӣ намедонистам. Ман ҳис мекардам, ки дар тамоми ҷаҳон ягон дӯсти наздик надорам.
Дар байни гиря ман Худоро лаънату нафрин мекардам. Ба фикрам, то ин рӯз ман як навъ имони кӯдаконаро ба Худо нигоҳ медоштам. Аммо акнун ман ҳатто намедонистам, ки оё Ӯ умуман ҳаст ё не. Дастамро мушт карда, ман ба Ӯ таҳдид мекардам, гӯё Ӯ ҳозир дар пешам истода бошад. Агар Ӯ ҳақиқатан ҳам дар назди ман меистод, ман ба ҳар як грамми бадани худ нафратро ҷой карда, ба Ӯ ҳуҷум менамудам. Чунин метофт, ки дар тамоми олам касе набуд, ки ман ӯро ин қадар сахт бад медида бошам, чунон ки Худоро бад медидам.
Аммо, падарамро ҳозир ман ба ҳамин андоза бад медидам — ва, шояд, боз бештар. Ман гаштаву баргашта ҳамон як лаънатҳоро ба ӯ равона мекардам, гӯё ягон хел қасам мехӯрда бошам. Ба ман чунин метофт, ки ҳатто ҳозир ӯ дар ягон ҷой майнӯшӣ карда истодааст, ба ҷои он ки ягон кори фоиданок кунад. Не, ӯ падар набуд. Ин бадмасти лаънатӣ аст, ки бо кадом мақсади номаълум фарзандҳо ба дунё овардааст. Аммо ҳеҷ гап не — ӯ ҳоло сазои худро мебинад. Ман дар ин бора ғамхорӣ хоҳам кард.
Ҳамин тавр як соат, ду соат, се соат гузашт. Ман оҳиста-оҳиста гуруснагиро эҳсос намудам. Аммо ҳеҷ кас наомад, то ки маро ҷеғ занад, ҳеҷ кас маро намеҷуст. Ҳар қадар бештар вақт гузарад, ҳамон қадар аёнтар мегардид, ки ҳеҷ кас маро ҷустуҷӯ карданӣ нест. Ман танҳо будам, тамоман танҳо, ва чунин метофт, ки ҳеҷ кас дар тамоми ҷаҳон парвое надорад, ки ман зиндаам ё аллакай мурдаам.
Ниҳоят, ман аз даруни ғалла берун баромада, дарро кушодам. Нури равшане ки ба сӯрохии дар ворид шуд, чашмонамро бурд. Ман чашмонамро нимроғ кардам. Фикр кардам, ки ногоҳ дар ин нур касеро бинам. Касеро, ки маро меҷӯяд, касеро, ки барои ёфтани ман омадааст. Масалан, модарамро. Ӯ маро ном гирифта ҷеғ мезанад, хавотир мешавад, ки бо ман чӣ шудааст. Аммо ҳеҷ кас набуд. Фақат шувваси ҳавлангези шамол шунида мешуд, ки аз роғҳои девори анбор мевазид. Ман аз роҳрав гузаштам, баъд ба оғил даромадам, аз назди Доллӣ ва дигар ҳайвонот гузаштам. Доллӣ паст шиҳа кашид, гӯё мехост, ки ман лаҳзае таваққуф кунам. Ман ба ӯ нигаристам, аммо наистода гузаштам.
Ман аз оғил баромадам ва аз алафзор гузашта, сӯи хона равона шудам. Охирин қатраи бегуноҳии кӯдакона, ки дар ман боқӣ монда буд, бебозгашт аз байн рафт. Ва, шояд, он кайҳо инҷониб набуд, фақат пештар ман инро намефаҳмидам — чунки бори аввал дар дили худ чунин вазниниро ҳис мекардам. Аммо дар ивазаш ман акнун як чизро мефаҳмидам: ҷои бегуноҳии пештараро як чизи сахт ва бераҳмона ишғол намуд. Ман ин талхии дар дилам сокиншударо чун дӯсти нави беҳтарин шодбош мегуфтам. Ман дидаву дониста ҳама гуна фикрро оиди он ки Худо дар ҳаққи ман ғамхорӣ мекунад, рад мекардам (он вақт ман гумон мекардам, ки то абад). Ба дувоздаҳсолагӣ расида, ман ба Офаридгор «хайрухуш» кардам.
Ба ман пештар чунин метофт, ки фақат кӯдакони хурдсол аз хона мегурезанд. Аммо, ҳангоме ки ман сездаҳсола шудам, модарам низ аз хона рафт. Ман аввалин шуда хатчаеро ёфтам, ки ӯ дар бо лои мизи ошхона барои падарам монда буд: «Ман ба Чикаго меравам. Ҳангоме ки кор меёбам ва дар ягон манзил ҷойгир мешавам, касеро мефиристам, то ки Ҷош омада бо ман зиндагӣ карда тавонад».
Ман бо дили нохоҳам ин хатчаро ба падарам нишон додам. Тамоми рӯз, чунон ки ман мушоҳида намудам, ӯ қатрае ҳам май нанӯшид. Баъд боз ба майнӯшӣ даромад. Аммо чунин шуд, ки пас якчанд ҳафта дӯстони оилаамон аз Бэттл-Крик дар куҷо будани модарамро фаҳмида, ӯро ба баргаштан водор намудаанд. Ман ӯро дида, мехостам оғӯш кунам, аммо лозим омад бо он маҳдуд шавам, ки андаке ба ӯ даст расондам.
— Аллакай гумон намекардам, ки ту бармегардӣ, модар, — гуфтам ман ва хоҳиш намудам: — дигар ин хел накун, майлаш?
Аммо ӯ ҷавоб надода, фақат хомӯшона бо ангуштонаш гиреҳҳои мӯйҳои маро мекушод. Сипас ба ҳуҷраи хоби худ рафт, ва дар назди дар ба ақиб нигарист, то ки бори дигар ба ман нигарад:
— Ман хеле хаста шудам, Ҷош. Андаке дароз кашида, дам мегирам. Ба Уэйн дар пухтани хӯрок ёрӣ деҳ.
— Хуб, модар.
Ман ба ошхона рафтам, ва Уэйн дарҳол маро ба назди плита гузошт, то кабобро дар дегча гардондан гирам. Аз афташ, ман пурра ба фикр фурӯ рафта будам, зеро ҳатто пай набурдам, ки чӣ тавр ба ман наздик омад, то даме ки дар китфонам ҳаракат кардани ангуштони дарози ӯро ҳис кардам. Ҳамон лаҳза ман фаҳмидам, ки ҳозир ӯро мекушам.
— Медонӣ, ман акнун пас аз мактаб бо чӣ кор машғул мешавам, Уэйн? — пурсидам ман аз ӯ.
— Бо чӣ? — ҷавоб дод ӯ бо хотири парешон.
— Ман футболбозӣ мекунам.
Ӯ ба гардани ман наздиктар хам шуда, бо бинӣ нафас кашидан гирифт:
— Ин бозӣ барои марди ҳақиқӣ аст…
Ман зуд тоб хӯрда, Уэйнро ба девор пахш кардам. Ман бо як даст аз гардани ӯ гирифта, дасти дигарамро дар пеши рӯи ӯ мушт кардам:
— Як бори дигар ба ман даст расонда бинӣ, мекушам!
Чашмони Уэйн аз тарс калон кушода шуданд. Ӯ аллакай дида буд, ки ман ҳангоми хашм чӣ гуна буда метавонам.
Ман гардани ӯро сахттар зер кардам:
— Ту маро фаҳмидӣ?
Ӯ оҳиста ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд. Аммо ман ҳанӯз корамро ба охир нарасонда будам. Ман дастамро суст намекардам, то даме ки рӯи ӯ кабуд шудан гирифт.
Дигар ӯ ҷуръат намекард, ки ба ман даст расонад. Ҳар кадоми мо бо кори худ машғул шуда, якдигарро қариб пай намебурдем. Ва баъди якчанд сол Уэйн корро партофта, барои ҳамеша аз ферма рафт.
Ман хурсанд будам, ки Уэйн қарор дод дафъ шавад. Аммо, бо рафтани ӯ дар хонаамон ҳеҷ чиз дигаргун нашуд. Дар асл ба ман лозим омад аз пештара бештар кор кунам. Акнун, ба монанди хоҳарон ва бародарам, ман рӯзҳоро ҳисоб мекардам, ки зудтар аз ферма давам ва ҳеҷ гоҳ ба ин ҷо барнагардам.
Боиси ҳайрат нест, ки мактаб ба ҳаёти нохушнудонаи ман гуногунии фараҳбахш илова менамуд. Аз боиси муваффақияти назаррас дар баскетбол ва футбол ман дар байни мактаббачаҳои синфҳои миёна ва калонсол боэътибор будам. Дар синфи даҳум ман бо Шерон Таллӣ вомехӯрдам, ва ин муносибатҳо то хатми мактаб давом карданд. Баҳоҳои ман нисбатан хуб буданд, каму беш пул ҳам пайдо шуд: ман дар устохонаи таъмир рӯзи кории нопурра меҳнат мекардам.
Ҳамчун натиҷаи дастовардҳои варзишӣ ман ҳатто соҳиби падархонд ва модархонд шудам — доктор Блейкслӣ ва зани ӯ. Онҳо ба тамошои бозиҳои ман, ки волидонам ягон бор ҳам наомада буданд, меомаданд: падар бо сабабҳои маълум, модарам бошад аз он сабаб, ки хеле фарbеҳ буд ва аз қаторҳои танги курсиҳо гузашта наметавонист. Аммо ман аз ин фақат хурсанд будам, зеро агар маро дар назди ӯ бинанд, ман худро нороҳат ҳис мекардам.
Доктор Блейкслӣ ва занаш бошанд — гапи дигар. То он ҷое ки ман мефаҳмидам, бо ҳам будан ба онҳо ҳақиқатан маъқул буд. Ҳар ду либосҳои шинам мепӯшиданд, бинобар ин муносиби якдигар буданд. Миссис Блейкслӣ бисёр вақт дастпӯшаки сафеди то оринҷ ва кулоҳи мӯд, ё шарфи ранга дар сар печонда меомад. Ӯ хушқаду қомат ва зебо буд, ва ҳамеша ба ман хайрхоҳона табассум мекард. Ҳайратовар нест, ки ҳама дар шаҳракамон ба доктор Блейкслӣ бо эҳтироми зиёд муносибат мекарданд. Дар давоми солҳои зиёде ки ӯ ба модарам ёрии тиббӣ мерасонд, аз бисёр сирру асрори оилаи мо бохабар шуд, ва ба фикрам, аз ҳамин сабаб ӯ ба ман ин гуна бо диққат ва ғамхорона муносибат мекард. Хулоса, ӯ шахсе буд, ки ба ӯ боварӣ кардан мумкин аст. Ҳамсарон Блейкслӣ барои ман идеали ҷуфти оилавии идеалӣ ва волидони идеалӣ гардиданд, агарчи фарзандони худро надоштанд. Ба ман маъқул буд тасаввур намоям, ки дар асл ман фарзанди онҳо ҳастам. Ба ман албатта аён буд, ки ин ҳама хаёлоти беҳуда аст, — чӣ тавр онҳо волидони ҳақиқии ман буда метавонистанд? Аммо ба ҳар ҳол, ҳангоме ки ман фикран онҳоро дар ин нақш тасаввур мекардам, дарду аламҳоямро фаромӯш мекардам, ва ин маро маҷбур мекард, ки ба муваффақиятҳои нав майл намоям.
Ва гап ҳатто на дар он аст, ки модарам кӯшиш намекард чун волиди хуб ба ман диққати бештар диҳад. Ӯ то ҳадди имкон кӯ шиш мекард, аммо аз чи сабаб бошад, ки аз ин ҳеҷ чиз ҳосил намешуд.
Ҳангоми хатми мактаб тамоми синф қарор дод, ки ҷашн дар хонаи мо гузаронда мешавад. Модарам ва ман бо тамоми қувват тайёрӣ медидем: мизҳоро оро додем ва онҳоро дар зери дарахти бед гузоштем. Дӯстонам барои дар паси анбор дуруст кардани майдони футбол ба ман ёрӣ доданд, ҳамчунин дар ин рӯз мо аспҳоро иҷора гирифтем, то ки хоҳишмандон аспсаворӣ карда тавонанд. Ҳамааш барои истироҳат ва дилхушиҳо дуруст карда шуд — албатта, тамоми рӯз берун аз мактаб, дар интизории базми хатми мактаб. Маро танҳо як чиз хавотир мекард, аммо модарам кӯшиш кард хавфи маро бартараф намояд. «Парво накун, — гуфт вай, — ӯ тамоми рӯз дар шаҳр мешавад. Ман илоҷашро меёбам».
Дар рӯзи ид мо ҳама дар ҳавои кушод ҷой гирифтем, ва акнун ба хӯрдан сар карда будем, ки ҳамин вақт ба алафзори пеши хона мошини падарам омад. Ман дарҳол фаҳмидам, ки падар масти ашаддӣ шудааст: ӯ бо суръати баланд тавораро ғалтонд, гулзори модарамро пахш кард, ва баъд тавораи тарафи дигари алафзорро ғалтонда, ниҳоят, мошинро нигоҳ дошт. Оҳиста аз мошин баромада, якчанд сония ӯ кӯшиш кард ба пой рост истад, аммо истода натавониста, рӯйнокӣ ба алаф афтид.
Ҳама ханда карданд. Ман аз ашкҳо нафасгир шуда, ба хона давидам, модарам аз пайи ман рафт. «Ҷош, — ҷеғ мезад ӯ маро, то ки ором кунад — Ҷош, ту дар куҷоӣ?» Ӯ маро дар ҳуҷраи хобам ёфт. Рӯямро ба болишт тиққонда, ман бо ҳеҷ кас гап задан намехостам ва қарор додам, ки аз хона намебароям.
— Ту бифаҳм, тамоми ҳафта ӯ кору бори беҳад зиёд дошт.
Ман ба гӯшҳоям бовар намекардам — модарам рафтори падарамро сафед карда истодааст!
Ҳамин вақт ба ҳуҷра муаллимаи забони англисӣ миссис Филпот даромад. Ӯ низ маро даъват намуд, то ба дигарон, ки дар ҳавлӣ интизор буданд, ҳамроҳ шавам.
— Не, наметавонам, — гуфтам ман.
— Ғам нахӯр, ҳамааш ҷо ба ҷо мешавад, — бовар мекунонд ӯ.
— Не, ҷо ба ҷо намешавад, — ҷавоб додам ман. Ҳеҷ чиз ҷо ба ҷо намешавад, то даме ки модарам эътироф накунад, ки падарам майзада аст.
Бигузор чораҳои қатъии ман ӯро дигаргун накарданд, аммо аз саҳлангории модарам вазъият торафт бадтар мешуд. Аз ҳавлӣ садои ханда шунида мешуд, баъд ман шунидам, ки Дэвид, яке аз беҳтарин дӯстонам, маро ҷеғ мезанад. Ман ашкҳои чашмонамро пок карда, ба хонаи қабули меҳмонон баромадам. Аз паси парда боэҳтиёт нигариста, ман дидам, ки муаллими алгебра мистер Редмонт падарамро аз ҳавлӣ бурда истодааст. Аз афти кор, онҳо ба тарафи анбор равона буданд.
— Ҷош! — фарёд кард Дэвид. — Берун баро!
Ман дарро кушода ба остона қадам мондам. Ҳамаи дӯстони ман аз ақиби падар нигариста механдиданд. Ман низ хандидам, аммо тамоми ботинам аз дард фарёд мекард. Ман вонамуд кардам, ки бароям хандаовар аст, ва ба назди мизҳои зер дарахти бед омадам. Дэвид аз дастам кашида, маро дар назди худ шинонд. Ба ӯ фаҳмондан лозим набуд, ки дидани ҳамаи ин саҳна ҳозир барои ман то чӣ андоза дарднок аст.
— Ту ин ҷо чӣ гуноҳ дорӣ, Ҷош? — китф дарҳам кашид Дэвид. — Имкон надеҳ, ки ӯ ҷашнро вайрон кунад.
Ман ба дӯстам нигариста, базӯр табассум кардам. Ҳа, ҳақ ба ҷониби ӯ буд. Ва ба ҳар ҳол айнан ҳамон гуна ҳисси дилбеҳузуркунанда, ки дар рӯзи бинои фаръиро ба қитъаи худ кашола карда бурдани Ҷуниор буд, маро тарк намекард.
Ин бори аввал набуд, ки падарам маро дар назди дӯстон шарманда мекард. Илова бар ин, корҳо дар ферма сол то сол бадтар мешуданд. Барои ҷуброн намудани хароҷот падар тадриҷан фермаро қисм-қисм фурӯхтан гирифт. Дар натиҷа, даромади оилаамон чунон ночиз шуд, ки ӯ рӯзи кории нопурра дар мактаби ибтидоӣ, ки бо мактаби миёнаи ман дар як бино буд, посбон ва фаррош шуда ба кор даромад.
Ман то ҳадди имкон кӯшиш мекардам, ки аз ӯ барканор бошам, аммо ҳангоми танаффус хоҳ-нохоҳ дидан лозим меомад, ки чӣ тавр падарам роҳравро рӯбучин мекунад ё туалетро тоза мекунад. Ман ягон бор назди ӯ нарафтам, бо ӯ гап назадам. Дар ин ҷо барои ман ӯ гӯё вуҷуд надошт. Тақрибан дар ҳамин вақт падарам ба ҷамъомадҳои «Майзадаҳои анонимӣ» мерафтагӣ шуд, аммо ин дер давом накард. Ман бовар намекардам, ки падарам дигаргун шуда метавонад. Дар ин хусус ман умедворӣ надоштам. Аз ҳамин сабаб, ҳангоме ки ӯро барои дар назди талабаҳо дар ҳолати мастӣ пайдо шуданаш аз кор ронданд, ман ҳайрон нашудам.
Ба падарам бори дигар лозим омад, ки як қисми заминро фурӯшад. Боре бегоҳӣ, тақрибан ду моҳ пеш аз хатми мактаб, ман пас аз мулоқот ба хона омадам ва шунидам, ки модарам мегиряд. Ман хавотир шуда, дар ҳуҷраҳо ӯро ҷустуҷӯ кардам, ва дар айни замон падарамро меҷустам.
Ман модарамро дар каташ ёфтам. Ӯ гиря мекард. Ҳоҷати гуфтан ҳам нест, ки рӯи ӯ пас аз зарбу лати навбатӣ пур аз пайҳои кабудшуда буда, варам карда буд. Чун ҳамеша, ӯ боз падарамро ҳимоя кардан гирифт. Ва ман, чун ҳамеша, аз ин боз бештар хашмгин шудам. Падарамро зуд ёфта, чунон ки модарамро лату кӯб карда буд, ӯро ҳамон тавр зери мушту лагад мегирам. Ҳатто аз он ҳам бадтар.
Аз паси ашкҳо модарам ба ман нигарист.
— Бишин, писарам, — гуфт ӯ, ба канори ҷой иваз карда. Овози ӯ акнун на чун ҳамеша садо медод, ва ин маро боз бештар хавотир кард. Ман дар назди ӯ нишастам. Ӯ мижа назада ба девори холии тарафи муқобил менигарист.
— Падарат дили маро шикаст, — ниҳоят, гуфт ӯ.
— Ӯ дили ҳамаро шикастааст, модар. Ӯ дили туро аллакай чандин сол пеш шикаста буд.
Модарам боз ба ман нигариста, хомӯшона ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд, ва ба рухсорҳояш ашкҳо ҷорӣ шуданд:
— Ҳа… ҳамааш дуруст. Аммо фақат акнун… мефаҳмӣ, ман дигар ба ин тоб оварда наметавонам. Ман мехоҳам бинам, ки ту мактабро хатм мекунӣ, ва баъд… баъд мурдан мехоҳам, ана ҳамин тавр.
— Ин хел ҳазл накун, модар…
— Ба ман ваъда деҳ, Ҷош, — гапамро бурид ӯ. Ман хомӯшона интизор будам, ки ӯ боз чӣ мегӯяд, аммо аз афти кор, ӯ дигар гап надошт. Модар боз рӯй гардонда, ба девори холӣ нигоҳ кард. — Ба ман се чизро ваъда деҳ, — ниҳоят, пичиррос зад ӯ.
— Ҳа, модар.
— Ваъда деҳ, ки ту ҳеҷ гоҳ майзада намешавӣ.
Ман ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам.
— Ваъда деҳ ки ҳеҷ гоҳ ҳақорат намекунӣ.
Ман боварӣ надоштам, ки чунин ваъда дода метавонам, аммо боз тасдиқ кардам.
— Ва ваъда деҳ, ки ҳангоме ки ту ба воя мерасӣ, ман аз ту, аз писарам фахр карда метавонам.
Ин дафъа ман ҳатто суханони ӯро нашунидам.
— Ба ман ваъда деҳ, — такрор кард ӯ.
— Ваъда медиҳам, — кафи даси ӯро фишурда, ҷавоб додам ман. Ба кат дароз кашида, ӯ чашмонашро пӯшид.
Боз андаке дар назди ӯ нишаста, ман бархестам, то ки равам. Аз афташ, ӯ хоб рафт. Нафасгирии ӯ сабуктар ва оромтар шуд.
Маросими хатми мактаб бо ягон чизи махсус дар ёдам намонд. Ман номаи камолро гирифта, бо фахр ба модарам нишон додам, ва аллакай баъди ду ҳафта бо якчанд рафиқони мактабиям ба Гвардияи миллӣ ҳуҷҷат супурдам. Ба мо ваъда доданд, ки дар сафи артиш низ ба шарофати «системаи рафиқӣ» аз ҳам ҷудо нахоҳем буд. Аммо ҳамааш ҳамон тавр шуд, ки дар артиш қабул шудааст: ҳангоме ки ба қисми таълимӣ тақсимот мекарданд, моро дарҳол ҷудо намуданд. Дӯстонро ба базаи ҳарбӣ-ҳавоии Лекленд фиристоданд — ҳамаро, ғайр аз ман. Не, ин тавр намешавад, қарор додам ман — охир мо дастаи ҷанговарон ҳастем ва бояд якҷоя бошем! Ман ба ҷалбкунандаи сарбозон, капитани қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ муроҷиат карда гуфтам:
— Ман бо дӯстонам ба Лекленд меравам!
— Имкон надорад, — чашмонашро набардошта, ва дар байни варақҳо ҷустани чизеро давом дода, ҷавоб дод ӯ.
— Шумо ба ман «не» гуфта наметавонед. — Капитан ба ман нигарист, ва ман зуд илова кардам. — Сэр, бо вуҷуди он ки ман шуморо эҳтиром мекунам, барои ман калимаи «не» вуҷуд надорад.
Ӯ табассум намуда, маро сар то по аз назар гузаронд.
— Умуман, як роҳ ҳаст, — гуфт ӯ.
— Гӯш мекунам, сэр?
— Ту метавонӣ дар қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ хизмат кунӣ, ва он гоҳ ба дӯстонаш ҳамроҳ мешавӣ.
— Ман… метавонам…?
— Метавонӣ, метавонӣ.
— Ман метавонам… дар қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ хизмат кунам?
— Ҳа, ту метавонӣ дар қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ хизмат кунӣ.
Ман ба фикр афтода, кӯшиш кардам тасаввур намоям, ки ин чист — чор соли минбаъдаи ҳаёти худро дар казармаи артишӣ гузарондан. Ҳеҷ чизи рӯҳбаландкунанда ба сарам намеомад. Капитан ба варақҳои худ баргашт.
— Ман розӣ ҳастам! — барои худам ғайричашмдошт гуфтам ман.
Капитан табассум намуд.
Баъди чанде ман аллакай қасам ёд мекардам. Аммо то даме ки ман суханони қасамро ба забон меовардам, фикри дигаре дар сарам пайдо шуд:
Аммо, чунон ки ба зудӣ маълум шуд, хизмат дар қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ на он қадар озмоиши вазнин будааст. Ман ба мақсади бевоситаи худ расидам, ки ду ҳафтаро дар қисми таълимӣ ҳамроҳи дӯстонам гузаронам (бояд эътироф намуд, ки сабаби ғайриоддӣ барои рафтан ба хизмати аскарӣ), ва аллакай бевосита ба қисми ҳарбӣ рафта, ман қарор додам, ки ҳангоми хизмат ҳама чизи имконпазирро аз худ намоям. Бо техника кор кардан ба ман ҳамеша маъқул буд, бинобар ин маро ба базаи қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ дар шаҳри Дувр, иёлати Делавэр фиристоданд, ки дар он ҷо ҳавопаймоҳои нақлиётии С-124-ро таъмир ва хизматрасонӣ менамуданд.
Аммо роҳбарият қарор дод, ки барои лаёқатҳои ман назар ба авиамеханики оддӣ будан истифодаи беҳтаре ёфт мешавад. Ба шарофати лаёқатҳои варзишиям ман ҳамон дам ба дастаи баскетболи қисми ҳарбии худ дохил гардидам, ва мо бо он дар тамоми Соҳили шарқии кишвар сафар намуда, бо дастаҳои варзишии дигар базаҳои қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ қувваозмоӣ кардем. Тасаввур кунед, якчанд дафъа мо ҳатто ба ҷазираҳои Бермуда сафар кардем! Дар дастаи варзишӣ баромад кардан шарафи калон ҳисобида мешуд, аз ҳамин сабаб командири взводамон, сержант Уилямс, ҳамеша тайёр буд дар хизмат ба ман сабукиҳо диҳад.
Аммо гоҳ-гоҳ ман вазифаҳои механикро низ иҷро мекардам. Боре, ҳангоме ки аз ангари таъмирӣ аз назди платформаи муаллақ мегузаштам, ки он ҷо ду техник бо ҳавопаймои С-124 машғул буданд, ман овози огоҳкунандаи касеро шунидам. Сарамро бардошта, ман дидам, ки одамоне ки дар болои ман кор мекарданд, чиро ғалтондаанд — лӯлаи вазнинро. Аммо имконияти барканор шудан ё ба тарафе ҷастан аллакай набуд, ва лӯла рост ба сарам бархӯрд. Ман ба торикӣ фурӯ рафтам… ва аллакай дар госпитали флот дар Филаделфия ба ҳуш омадам. Силсилаи ташхисҳо ва муоинаҳои имконпазир сар шуд, ва дар натиҷа маълум гардид, ки ман ба таври ҷиддӣ осеб дидаам: варами майна аз тарафи рост. Пас аз якуним моҳи табобати шабонарӯзӣ духтурон маро барои мушоҳидаи минбаъда дар госпитал мононданд — дигар хел карда гӯем, ман бояд ҳар рӯз аз соати ҳашт то панҷ дар госпитал мебудам. Вақти боқимонда дар ихтиёри худам буд.
Гоҳо ман ба қатора нишаста ба Дувр мерафтам, то ки бо дӯстон дар базаи қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ вохӯрам, аммо аксаран дар клуби қисми ҳарбии ҳамсоя будам. Дар он рӯз ман бо якчанд ҳамшираҳои тиббӣ, ки аз навбатдорӣ озод шуда буданд, нишаста будам, ҳангоме духтари ношиносеро дидам, ки бо якчанд занони калонсолтар бори навбатии ташкилоти хайрияро ҷобаҷогузорӣ мекарданд.
— Салом, номи ман Ҷош аст, — гуфтам ман. Ӯ хомӯшона сар ҷунбонд.
— Номи ту чист? — пурсидам ман.
— Фейт.
— Номи зебо. Ман туро пештар дар ин ҷо надида будам, Фейт.
— Меня пештар дар ин ҷо набудам, — ба рӯи миз гузоштани банкаҳои консервҳоро давом дода, бо худдорӣ ҷавоб дод ӯ.
— Ба ҳар ҳол ту дар ин ҷо чӣ мекунӣ? Ту барин духтари ситорагарм машғулияти шавқовартар ёфта метавонист.
— Ман волонтёр ҳастам, — ҷавоб дод ӯ.
— Фаҳмо. Ин занҳо чӣ..?
— Онҳо низ волонтёр ҳастанд.
Суханони ӯ ба ман таассурот бахшиданд:
— Волонтёрҳо. Ин кори даркорӣ аст. Яъне, волонтёр будан. — Фейт ҷавоб надод. — Медонӣ, ман умедворам, ки ин бори охир нест, ки ту ҳамчун волонтёр ба ин ҷо меоӣ. Ва на танҳо ҳамчун волонтёр.
— Дар ҳақиқат? Аз чӣ сабаб?
— Ту чунин духтари ситорагарм ҳастӣ.
— Дар ин ҷо, аз афташ, духтарони ситорагарм бисёранд. Ман ҳозиракак дидам, ки ту бо он ду духтар дар назди он миз нишаста, сӯҳбат доштӣ.
— Ҳа, албатта, — ба ақиб нигариста, бепарвоёна гуфтам ман. — Инҳо ҳамшираҳои тиббӣ аз госпитал мебошанд.
— Госпитал, — такрор кард Фейт. — Ман мебинам, ки ту дар ин ҷо одамӣ худӣ ҳастӣ.
— Ҳа, албатта. Ман дар ин ҷо табобат меёбам… аллакай муддати зиёд.
Фейт бо диққат ба ман нигариста, хомӯш монд. Муносибати ӯ ба ман баръало рӯ ба беҳбудӣ овард. Ба ман чунин тофт, ки ман ҷои сусти ӯро пайдо намудам: ӯ одами дилсӯз буд.
— Бо ту чӣ воқеа рӯй додааст? — пурсид ӯ бо оҳанги ҳамдардӣ.
— Сарам зарб хӯрдааст. Духтурон мегӯянд, ки аз ин зарб хӯрдан мурда метавонистам. Мо ба яке аз ҳавопаймоҳои С-124 бомбаро ҷойгир мекардем. Хушбахтона, ғайр аз ман, ҳеҷ каси дигар зарар надид.
Ӯ бо фаҳмиш сар ҷунбонд:
— Аммо ҳозир аҳволат беҳтар будагист?
Ман чашмонамро калон кушода сарамро ин сӯ-он сӯ гардонда, худро масрӯъ вонамуд кардам, ва барои боварибахшии бештар забонамро қирс-қирс кунондам. Фейт хандид. Мо боз муддате сӯҳбат кардем, аммо баъд ӯ аллакай бояд мерафт.
— Кай ман туро бори дигар дида метавонам? — пурсидам ман аз ӯ.
— Ҳатто намедонам. Ва, умуман, барои чӣ?
— Чӣ хел — барои чӣ! Бори дигар бо чунин духтари зебо вонахӯрам? Охир, ман фақат дар назди ту каме истода, аллакай ҳис кардам, ки сиҳат шуда истодаам!
Ҳамин вақт яке аз занҳои калонсол бетакаллуфона ба гуфтугӯи мо дахолат намуда, байни ман ва Фейт истод.
— Фейт, — бо оҳанги бесаброна гуфт ӯ, — боз чӣ қадар туро интизор шавем! Аллакай рафтан даркор аст.
Фейт ба аломати розигӣ сар ҷунбонд ва тоб хӯрда, рафтанӣ шуд.
— Метавонӣ бо ман ба калисо равӣ, агар хоҳӣ, — гуфт ӯ аллакай роҳравон.
Ман аз паси ӯ рафта, ҷузъиётро мепурсидам.
— Ҳатман меоям, –дарро дар назди Фейт ва дигар занҳо кушода гуфтам ман.
Ман менигаристам, ки чӣ тавр онҳо ба микроавтобусе ки онҳоро дар он тарафи роҳ интизор буд, савор мешуданд. Фейт пеш аз савор шудан ба ақиб, ба тарафи ман нигарист. Ман ба ӯ даст афшондам, ва ӯ табассум кард. Ба фикрам, рӯз беҳуда нагузашт, гуфтам ман ба худ.
Пагоҳии рӯзи дигар ман иҷозати дар амалҳои муолиҷавӣ иштирок накарданро гирифта, ба парастиши якшанбегӣ ба калисое ки Фейт низ бояд ба он ҷо меомад, рафтам. Ин бинои хурде буд, ва ман ҳатто нафаҳмидам, ки он ба кадом деноминатсия тааллуқ дошт. Ба хизмат панҷоҳ-шаст кас омаданд. Ман ҳамчунин бо Тернерҳо, волидони Фейт, ва хоҳари ӯ Ҳоуп шинос шудам.
— Оҳо! Агар духтари сеюм низ дошта бошед, — бо табассум гуфтам ман ба мистер ва миссис Тернер, — номи ӯ албатта Чаритӣ аст![3]
Ҳазли ман барои онҳо на он қадар оқилона тофт, агарчи ба ҳар ҳол ман пай бурдам, ки Фейт ва Ҳоуп каме табассум карданд.
Пас аз калисо волидони Фейт маро ба хӯроки нисфирӯзӣ даъват карданд. Дар сари мизи оилавӣ будан назар ба ошхонаи артишӣ хеле дилписандтар буд, илова бар он, миз аз хӯрданиҳои хонагӣ пур буд. Чангакро гирифта, ман ба хӯрок дарафтоданӣ будам, аммо ҳамин вақт нигоҳи Фейтро пай бурдам, ки фақат як чизро ифода карда метавонист:
Пас аз он ки хӯрокро ба табақчаҳо гузоштанд, мистер Тернер аз ман пурсид, ки ман аз чӣ гуна оила мебошам, зодаи кадом маҳал ҳастам. Ман ба ӯ дар бораи фермаамон дар Мичиган, ва оиди он ки дар дастаи баскетболи базаи қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ дар Дувр ниммуҳофизатгар ҳастам, нақл намудам.
— Шумо бо Исои Масеҳ чӣ гуна муносибатҳо доред? — бо оҳанги мӯътадил пурсид мистер Тернер, дар ҳоле ки ростбифро бо корди хеле тез мебурид.
Ман хомӯш мондам. Ба ман фақат он маълум буд, ки Исо қариб ду ҳазор сол пеш зиста буд, агар умуман зиста бошад.
— Ҳеҷ хел, — ниҳоят ҷавоб додам ман. — Илова бар он, охир, ӯ яҳудӣ буд, ҳамин тавр не?
Мистер Тернер кордро як сӯ гузошта, бо диққат ба ман нигарист. Миссис Тернер ҳамон дам мавзӯъро дигар кард.
Ман ҳафтаи оянда ба калисо рафтам, ва баъд боз як ҳафта пас, аммо ҳамааш барои он ки Фейтро бинам. Парастиш бароям дилгиркунанда ва хастакунанда буд, ва харизмаи воиз аз макарони хунук бештар набуд. Илова бар ин, маълум шуд, ки байни ман ва мистер Тернер дар масъалаи дин ихтилофоти зиёд ҳастанд. То он ҷое ки ман муҳокимаронӣ карда метавонистам, Исо одами муқаррарӣ буд, ки фақат ба шарофати Китоби Муқаддас машҳур шуд. Ӯ бо халқи худ ва бо румиён ихтилофот дошт ва ба салиб мехкӯб карда шуд, фақат ҳамин. Мурд, ва тамом. Ҳа, Исо динеро таъсис дод — ман дар ин масъала эътироз надоштам. Ва ман инкор намекардам, ки дин низ дар ҷамъият ҷои худро дорад. Ӯ ба касоне ки бе дин буда наметавонанд, ҳисси тартиб ва эҳтироми тарафайнро медод. Аммо ман пурра метавонистам бе он ҳам рӯзамро гузаронам.
Боиси ҳайрат нест, ки ду ҳафта пас Фейт ба ман бо оҳанги насиҳат гуфт:
— Волидони ман мехоҳанд, ки ман бо ту камтар вохӯрам.
— Камтар, ё умуман вонахӯрӣ?
— Ҷош, наход ту намефаҳмӣ, ки сухан дар бораи чӣ меравад?
— Сухан дар бораи чӣ меравад? Ту ба ман маъқул ҳастӣ, ва ман ба ту. Мо бо ҳам хушбахт ҳастем, ман одами на он қадар бад ҳастам.
— Аммо ту масеҳӣ нестӣ, Ҷош.
— Набошад, ман кистам? Охир, ман пайрави дини буддоия нестам-ку?
— Аммо ту ба калисо фақат барои он меравӣ, ки маро бубинӣ.
Ман фақат табассум намудам ва хам шудам, то ӯро бӯса кунам:
— Ман дар ин калисо боз чиро фаромӯш кардаам? — гуфтам ман рӯйрост.
Ба ҳар ҳол вохӯрии мо ин бегоҳ нобарор буд.
Панҷ рӯз пас (рӯзи ҷумъаи 13-уми декабр), ман дар палатаи худ будам, ҳангоме ки капеллани ҳарбиро дидам, ки дар назди дар беҷуръатона истода буд.
Аммо капеллан фақат кулоҳашро дар дасташ ғиҷим мекард. Ниҳоят, ӯ гуфт:
— Шумо аскари қаторӣ Макдауэлл ҳастед?
— Ҳа.
— Ман капеллан Гардинер.
Ман шах шуда мондам. Ҳар кор кунед ҳам, ман ба ин шахс имкон намедиҳам, ки барои ман дуо гӯяд. Ман ба тарафи ӯ нигоҳи сард кардам, ва капеллан чашмонашро ба дигар тараф нигаронд.
— Ман барои шумо хабари нохуш дорам, — ниҳоят гуфт ӯ.
Хабари нохуш? Ин диндор ба ман чӣ хабари нохуш оварда метавонад?
— Он ба модари шумо дахл дорад, — гуфт капеллан.
— Ба модарам чӣ шудааст? — аз кат нимхез шуда, пурсидам ман аз ӯ.
— Ин пагоҳӣ ӯ вафот кардааст.
Роҳ аз Пенсилвания то Мичиган ба ман беохир тофт. Қисми зиёди роҳро ман аз як воситаи нақлиёт ба дигараш нишаста, тай кардам. Боди хунук аз кӯли Эрӣ мевазид, ва сад мил пеш аз расидан ба хона барф боридан гирифт. Ман кӯшиш мекардам худро бо хотираҳо дар бораи модарам гарм кунам — ягона шахс дар ҳаёти ман, ки ба муҳаббати ӯ хеле мехостам бовар кунам, агарчи ин муҳаббатро ман аз ӯ дар солҳои кӯдакӣ на он қадар дида будам. Аммо фикрҳо доимо ба он сӯҳбате бармегаштанд, ки ду моҳ пеш аз хатми мактаб баргузор шуда буд:
Агар на модари ман, балки каси дигар мемурд, аз эҳтимол дур аст, ки духтурон ба ман иҷозати рафтан медода бошанд. Ман ҳанӯз ҳам аз боиси зарб хӯрдани сарам қисман гирифтори амнезия будам. Гоҳо, нисфишабӣ бедор шуда, фаҳмида наметавонистам, ки дар куҷоям, ё умуман ба ёд оварда наметавонистам, ки ман кистам.
Аммо инак, ниҳоят, ман ба хона омадам. Дари кӯҳнаро бо дастам тела дода, ман ба хона даромадам. Дар хона хеле хунук буд. Ҳеҷ кас дар печка оташ наафрӯхта буд. Ман дар ҳуҷраҳо гашта, аз худ мепурсидам, ки ҳама куҷо шуда бошанд. Ба ҳуҷраи хоби модарам сар халондам. Ҷойпӯшҳои кат яктарафа карда шуда буданд. Чунин таассурот ҳосил мешуд, ки дар ин кат ба қарибӣ касе хобида буд. Ба майли беихтиёр дода шуда, атрофро аз назар гузарондам, ва ба холигии роҳрав нигариста, ҷеғ задам:
— Модар?
Аммо ҳеҷ кас ба ман ҷавоб надод.
Ман ба ошёнаи дуюм баромада, ҳуҷраҳоро дида баромадам. Холӣ.
Ман шунидам, ки дар поён дар кушода шуд. Ман нафас накашида, наҷунбида истодам. Фарши тахтагини роҳрав аз қадамгузории касе садо мебаровард. Касе — ман ҳатто тасаввур карда наметавонистам, ки ӯ кист — ба ҳуҷраи модарам даромад. Ман оҳиста аз зинапоя ба ошёнаи якум фаромадам.
Ман дидам, ки падарам ба канори кати модарам нишаст, пушт ба тарафи дар. Дар хомӯшӣ садои шамол ва ба тирезаҳо бархӯрдани борон шунида мешуд. Ҳамин вақт ман дидам, ки чӣ тавр падарам ашки чашмонашро бо канори ҷойпӯш пок кард.
Ман муддате хомӯшона ба ӯ менигаристам, баъд ба ҳавлӣ баромадам. Падар калиди мошинро дар ҷои ба кор андохтани он монда буд Ман мошинро ба кор андохта ба шаҳр рафтам, то аз духтур пурсам, ки чӣ рӯй додааст. Ӯ ба ман гуфт, ки модарам якчанд рӯз пеш аз вафот аз ҷояш намехест. «Хунравии дарунӣ», — илова кард ӯ.
— Шумо пеш аз вафоташ чеҳраи ӯро дида будед? — пурси дам ман.
— Чеҳраи ӯро?
— Шумо пай бурдед, ки ӯ чӣ хел нигоҳ мекард? Ифодаи чашмонро?
Ӯ бо ҳайрат ба ман нигарист. Ӯ намефаҳмид, ки ман чӣ гуфтанӣ ҳастам.
— Пеш аз вафот нигоҳи ӯ… чашмони ӯ чӣ гуна буданд? — такрор кардам ман.
— Гуфта наметавонам. Ҳангоме ки ман омадам, ӯ аллакай вафот карда буд.
— Фаҳмо…
— Ман аллакай ҳеҷ кор карда наметавонистам, писарам, — илова кард ӯ.
Ман аз ҷоям хестам, то ки равам. Духтурро мизоҷони дигар интизор буданд. Ӯ бо суханони ҳамдардӣ дасти маро фишурд.
— Ман медонам, ки модарам аз чӣ мурд, — гуфтам ман. — Модарам аз боиси дили шикаста мурд. Ҳар чи хоҳед, гӯед… модарам аз боиси дили шикаста мурд.
Ман ба пардаи сафед, ки пеши мошинро пинҳон мекард, нигаристам. Ман мехостам гиря кунам, айнан ҳамон тавре ки он бегоҳ дар назди кати модарам гиря карда будам. Аммо ашк набуд. Ман муҳаррикро ба кор дароварда мошинро ба тарафи ферма рондам.
Ба маросими дафн кам одамон омаданд. Маросимро дар худи қабристон гузаронданд. Модарам ниҳоят оромиро, ки ҳамеша мехост, пайдо намуд. Баъди чанде ман ҳамон гуна аз як воситаи нақлиёт ба дигараш нишаста, ба госпитали флот дар Пенсилвания баргаштам.
Агарчи хуруҷҳои амнезия гоҳ-гоҳ маро ташвиш медоданд, маро аз госпитал ҷавоб доданд ва ман ниҳоят тавонистам ба қисми худ дар Дувр баргардам. Аммо ҳама чиз барои ман аҳамияти худро гум карда буд. Ман вазифаҳои худро чун пештара ба ҷо меовардам аммо ба ҳеҷ чиз таҷаввӯҳи пештараро ҳис намекардам. Боз сею ним сол хизмат кардан даркор буд, аммо ман мефаҳмидам, что ин вақт аз дафтари ҳаёти ман хат зада мешавад.
Ба фикрам, ҳиссиёти ман дар чеҳраам ҳувайдо буданд. Боре дар ошхонаи артишӣ ман шунидам, ки касе маро ном гирифта ҷеғ зад:
— Салом, Ҷош!
Ин лейтенант Тим Рейтинҷер буд. Ӯ аз ман тақрибан шаш сол калонтар буд. Ӯ дар дастаи баскетболи мо ҳуҷумкунанда буд. Умуман бо аскари қаторӣ якҷоя нишаста хӯрок хӯрдани афсар маъмул набуд, аммо Тим ба ин чизҳо аҳамият намедод.
— Дар дастаи мо ҷои ту холӣ аст, — гуфт Тим. — Кай бозгаштанӣ ҳастӣ?
— Аз афташ, дар ин мавсими бозӣ ман фақат дар курсии бозингарони эҳтиётӣ нишаста метавонам, — ҷавоб додам ман.
Тим бо фаҳмиш китф дарҳам кашид:
— Мавсим ба ҳар ҳол қариб ба охир расид.
Пас аз як дақиқаи хомӯшӣ Тим илова кард:
— Ман дар бораи модарат шунидам. Ҳамдардии маро қабул намо. — Ман ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам. — Аз афташ, вақтҳои охир ба сарат мушкилиҳои сахт омаданд!
Ман ҳис кардам, ки ногоҳ маро ҳаяҷон гулӯгир кард. Лаҳзае тамоман гап зада наметавонистам. Тим ба ман бо диққат нигарист, ва баъд китфамро ҷунбонда гуфт:
— Медонӣ, Ҷош, бибии ман чунин мегуфт: дар зиндагӣ ҳама чиз аз рӯи тартиби худ пеш меравад, ҳатто агар мо гоҳо фаҳмида натавонем, ки чаро бо мо чизе рӯй медиҳад, ҳатто чизи бад. Аз ҳама муҳим он аст, ки ту осоишро дар дил нигоҳ дорӣ, гуфт ӯ ба ман, — охир, дар зиндагӣ бисёр чизҳои хуб ҳастанд.
— Ҳа, албатта. Ин сол ба охир мерасад, ва аз пайи он соли дигар меояд, — бо умед гуфтам ман.
— Соли оянда? — пурсид Тим.
— Барои дастаи баскетбол.
— А, ту дар ин бора мегӯӣ, — табассум намуд Тим. — Медонӣ, ман аз соли оянда умедҳои нек дорам. Ба фикрам, мо ба ҳар ҳол чемпион мешавем!
Пас аз се ҳафта, пагоҳии рӯзи якшанбеи моҳи апрел Тим С-133А-ро аз базаи қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ дар Дувр мувофиқи супориши нақшавӣ ба ҳаво бардошт. Пас аз 17 сония ҳавопаймо дар мамнӯъгоҳи ҷангалӣ дар ҷанубтари база ба замин афтид. Тим ва боз се нафар аъзоёни даста ҳалок шуданд, ва, бо вуҷуди тафтишоти ҷиддӣ, сабаби садама муқаррар нагардид.
Ин хабар маро моту мабҳут кард.
Ин абри ноумедӣ боз якчанд рӯз бар болои ман муаллақ буд. Аммо ба рӯҳафтодагӣ дода шудан ба хислати ман мувофиқат намекард. Шояд ҳаёт дар ҳақиқат маъное надорад, аммо ин ба ман халал намерасонад, ки аз он ҳама чизи мехостаамро то қатраи охирин фишурда гирам, агар аз дастам ояд. Ҳамин вақт баъди як-ду рӯз ман хабареро шунидам, ки сержанти взводи мо Уилямс (ё фақат «Сержант», чунон ки мо ӯро меномидем), ба хуруҷи дил дучор шудааст.
— Фақат ту барои хабаргирии ман омадӣ, Макдауэлл, — хирросзанон гуфт сержант. Ӯ дар кати беморохона дароз кашида буд.
— На фақат ман — сарбозони взводамон низ барои шумо хавотир шудаанд, Сержант.
— Гапи намешудагӣ, ту гумон мекунӣ, ки ман дирӯз таваллуд шудаам? — Пас аз он, андаке мулоим шуда, илова кард: — Ташаккур, ки омадӣ.
Ман сар ҷунбонда, интизори он шудам, ки ӯ боз чӣ мегӯяд. Ӯ ба тиреза нигариста, сандуқи синаашро оҳиста тап-тап зад:
— Ҳа, муҳаррик хуб кор накарда истодааст. Вақти ба истироҳат рафтан расидааст. Ман аллакай 33 сол инҷониб дар сафи артиш мебошам. Беҳтарин солҳои ҳаёти худро ба он бахшидам. Аммо боре вақти он мерасад, ки … — Овози ӯ канда шуд. Лаҳзае хомӯш монда, ӯ давом дод: — вақти он мерасад, ки …
— Ин тавр ғам нахӯред. Беҳтараш бигӯед, ки ба шумо чӣ биёрам?
— Аммо ман як хато содир кардам, — суханони маро сарфи назар карда, гуфт Сержант — ва ман намехоҳам, ки ту низ онро такрор кунӣ. Имконияти оиладор шуданро аз даст надеҳ. Ман фақат аз ҳамин чиз афсӯс мехӯрам.
Гӯё аз ягон сарчашмаи ниҳонӣ қувват пайдо карда бошад, Сержант ба оринҷҳояш такя карда нимхез шуд, ва чеҳраи ӯ каме ранги гулобӣ гирифт.
— Макдауэлл, — гуфт ӯ, — агар ман хато накунам, ту худат ҳам муқобил нестӣ, ки бо ман ҷой иваз кунӣ?
— Шумо дар бораи чӣ мегӯед, сэр?
— Ту маро нодуруст фаҳмидӣ. Ман дар назар надоштам, ки дар ин кат ҷои маро иваз кунӣ. — Сержант даст гардонда, палатаро ишора намуд. — Ман дар бораи он мегӯям, ки ин ҷоро, артишро тарк кунӣ.
— Ман ҳанӯз сею ним соли дигар бояд хизмат кунам, Сержант. Шумо инро медонед.
— Ту дар ин бора чунон мегӯӣ, ки гӯё ин мӯҳлати маҳбусӣ бошад.
— Не, сэр. Аммо ин ҳамин тавр аст.
Сержант ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд:
— Агар худи ҳозир артишро тарк карда метавонистӣ, бо чӣ кор машғул мешудӣ?
Бароям ғайричашмдошт буд, ки ман хандидам:
— Ман ҳамеша мехостам дар коллеҷ таҳсил кунам. Ақаллан мехостам кӯшиш кунам, ки ба он ҷой дохил шавам. Аммо дар ин бора ман кӯшиш менамоям ҳатто фикр ҳам накунам.
Ман қарор додам дар бораи хоҳиши ҳуқуқшинос шуданам чизе нагӯям. Ман тамоман намехостам, ки Сержант ба ҳоли ман хандад.
— Медонӣ, ба мо аз Пентагон фармони нав омадааст. Дар он гуфта шудааст, ки миқдори хизматчиёне ки бо кори коғазу дафтар машғул ҳастанд, ихтисор карда шавад.
— Кори коғазу дафтар? Аммо ин ба ман чӣ дахл дорад? Охир, ман бо кори техникӣ машғул ҳастам-ку.
Сержант Андерсон ба ман чашмакӣ зад:
— Оё ту фаромӯш кардӣ, ки тамоми ин муддат кӣ дар хизмати ту сабукиҳо медод? Кӣ туро аз нарядҳо озод мекард, то ки баскетбол бозӣ карда тавонӣ?
— Шумо, сэр.
— Албатта, — қаноатмандона гуфт Сержант. Баъд ӯ чашмонашро пӯшонд, ва даст афшонд, то ки ман равам.
Хуб, ҳар чи бодо бод, қарор додам ман. Як ҳафта пас маро ба кори идора дар анбори хӯрокворӣ гузаронданд, ки он ҷо ягона кори ман аз назар гузарондани мошинкаи хатнависии холӣ буд. Ба ман ҳатто коғаз надоданд, то ки чизе чоп карда тавонам. Ман қарор додам ба хабаргирии Сержант, ки ҳанӯз дар госпитал буд, равам.
— Аз фикрат нагаштӣ? — пурсид ӯ аз ман.
— Ташаккур барои ҳамаи он чи шумо барои ман мекунед, сэр. Аммо ман рӯзи дароз бекор дар назди мизи корӣ нишаста наметавонам. Ақаллан ягон хел машғулият диҳед, то ки аз бекорӣ девона нашавам!
— Ана инро хон, — пакетро аз тумбочкае ки дар назди каташ буд, ба ман дароз карда, ҷавоб дод ӯ. Дар даруни он ҳуҷҷатҳо буданд: дар онҳо навишта шуда буд, ки ман аз боиси ҳолати саломатиям аз сафи қувваҳои ҳарбӣ-ҳавоӣ озод карда шудаам.
— Ту фақат фикри беҳуда накун, Макдауэлл, — илова намуд ӯ. — Ман ватандӯст ҳастам. Аммо на ба ҳар кас дода шудааст, ки ба ин кишвар дар артиш хизмат кунад. Роҳи худро дар зиндагӣ ёб, то ки касе аз ту фахр карда тавонад.
— Хуб шудааст, сэр.
— Ва он чиро, ки ман ба ту гуфтам, дар ёд нигоҳ дор. Имконияти оиладор шуданро аз даст надеҳ, шунидӣ? Маро ноумед накун, Макдауэлл.
— Ҳама кори аз дастам меомадаро мекунам, сэр.
Мо боз муддате сӯҳбат кардем, ва баъд ман бархестам, то ки хайрухуш кунам.
— Ман аз аҳволи ту бохабар шуда меистам, — саломи низомӣ дода, гуфт Сержант. Ман дар ҷавоб ба ӯ саломи низомӣ додам. Дар назди дар бозистода ман ба ақиб нигаристам, то ки бори охир бо ӯ хайрухуш кунам. Сержант зуд рӯ гардонда, чашмонашро пок кард.
— Аллергия маро азоб дода истодааст, — овози ӯ паст шунида мешуд.
— Ҳамшираи тиббиро ҷеғ мезанам, то ки назди шумо биёяд, Сержант.
— Тез рав аз ин ҷо, Макдауэлл.
Пас аз як ҳафта ман аллакай ба Ғарб равона будам.
Ман ҳанӯз намедонистам, ки ба куҷо равам ва бо чӣ кор машғул шавам. Аммо як ҷое буд, ки ман қарор додам аз он барканор бошам, — ферма дар Мичиган. Дар натиҷа ман дар Чикаго, дар наздикии хоҳарам Шерлӣ сокин шудам. Дар устохонаи таъмири трейлерҳо-рефрижераторҳо, ки дар тамоми кишвар гӯшт ва дигар маҳсулоти хӯрокворӣ мекашонданд, хизмат мерасонд.
Дар кори ман якчанд лаҳзаҳои асосӣ буданд, ва ҳамаи инро дар рӯзи якуми корӣ ба ман нишон доданд. Феликс ном ҷавон бо «тасмаҳо» амал намуданро ба ман ёд дод. Ӯ мошинашро ба рефрижераторе ки ба қарибӣ барои хизматрасонӣ гузошта буданд, наздик гузошта, сӯзишвориро аз бензобак ба мошини худ гузарондан гирифт. Ман бо асабоният ба атроф нигаристам.
— Парво накун, — бо лабханд гуфт Феликс, — ронанда баъди панҷ-шаш соат меояд.
— Ман на дар бораи ронандаи рефрижератор, балки дар бораи босс фикр карда иштодаам.
— Дар бораи босс? — лабханд кард Феликс, — Ба фикри ту, ҳамаи ин ҳунарҳоро ба ман чӣ ёд дод?
Ва Феликс «устодӣ»-ро давом дод. Ӯ ва боз Ҷеррӣ ном ҷавон дастгоҳи хунукидиҳандаи рефрижераторро кушода гирифтанд, бо тасмаҳо ба ғарғараи борбардорӣ баста, бардоштанд ва баъд аз рефрижератор гирифтанд. Ҷеррӣ ба воситаи сӯрохии холишуда ба даруни рефрижератор даромад ва ба ману Феликс ғаниматро додан гирифт. Гӯшти дуддодашудаи хук, гӯшти паранда, қуттиҳои стейк… Клондайки ҳақиқӣ. Баъд дастгоҳи хунукидиҳанда аз муоинаи техникӣ гузашт, ба ҷои пештарааш бозгашт, болтҳо маҳкам карда шуданд — ҳама чиз ҷо ба ҷо карда шуд.
Ҳангоме ки ронанда ба назди рефрижератори худ баргашт, Феликс ва Ҷеррӣ, чун актерҳои пурҳунар, дар назди ӯ саҳнаи кори вазнинро бозиданд, ки сазовори мукофоти Оскар буд — бо зимни ҷаста фаромадан аз такелаж ва бо латта пок кардани дастони бо равғани мошин ифлосшуда.
Ҳамроҳи ронанда онҳо дар атрофи рефрижератор давр заданд ва онро аз боло то поён дида баромаданд. Дар айни замон ваҷоҳати онҳо ташвиши шахси меҳнаткашро ифода менамуд, ки барои некӯаҳволӣ ва гулгулшукуфии Амрико саҳми худро мегузорад. Ронанда қуфлҳо ва пломбаҳои дарҳои рефрижераторро аз назар мегузаронд, нарядро имзо мекард ва гӯё ки ҳеҷ гап нашуда бошад, ба роҳ мебаромад, — дар айни ҳол одатан аз бист то панҷоҳ кило сабуктар шуда.
«Ҷош, ин ҷо биё! — одатан маро ҷеғ мезад Феликс. — Ба ӯ даст афшонда, барояш роҳи сафед орзу намо».
«Ва табассумро, табассумро фаромӯш накун!» — илова мекард Ҷеррӣ. Ва мо, чун сегонаи дӯстон, ба ронанда дастафшонӣ карда, хайрухуш менамудем.
Дурӯғ намегӯям — ман ба ин машғулият оромона муносибат мекардам. Аммо бо мурури замон виҷдон дар ман ба ҳар ҳол ба ҳаракат омад. Суханоне ки модарам ба ман гуфта буд, доимо ба хотирам меомаданд: «Чунон писаре шав ки ман аз ту фахр карда тавонам».
Гоҳо шабона, дар кат дароз кашида, ман кӯшиш мекардам тасаввур намоям, ки ҳозир модарам дар куҷост. Ҳа, ман аз Худо хеле хашмгин будам (агар Ӯ умуман вуҷуд дошта бошад), аммо ба хотири некӯаҳволии модар ба ҳар ҳол мехостам бовар кунам, ки ҳаёти баъди марг вуҷуд дорад — як навъ кишвари хаёлӣ, ки дар он ҷо модарам бо кадом як шакл ё симо мавҷудиятро давом медиҳад. Фақат касе набуд, ки ба саволҳои ман ҷавоб диҳад, ва тадриҷан хобам мебурд. Хушбахтона, дар устохона лозим меомад, ки тамоми рӯз бо шиддат кор кунам, бинобар бехобӣ намекашидам.
Аммо, дар ниҳояти кор, ман кори устохонаро тарк карда, ба Мичиган баргаштам. Ман қарор додам ба ҳар ҳол ин тирамоҳ кӯшиш кунам, ки ба коллеҷи мунисипалии Келлог дар Бэттл-Крик дохил шавам. Ман фикре доштам, ки ба хотири сарфакорӣ, ба имтиҳонҳои дохилшавӣ дар хона тайёрӣ бинам, ва ба дарсҳо бо қатораи барқӣ рафта биёям, аммо падарам ба ин эътироз намуд: «Ту он қадар қувваи барқро сарф мекунӣ, ки ман пули онро пардохт карда наметавонам».
Мо чор нафар дӯстон дар хонаи калоне ки аз кампус дар масофаи панҷ дақиқа роҳ воқеъ буд, ҳуҷраеро иҷора гирифтем. Ихтисоси ман соҳибкорӣ буд, аммо дар оянда ман мехостам бо ҳуқуқшиносӣ машғул шавам, то ки он барои пешравии оянда дар мансабҳои сиёсӣ роҳро омода намояд. Дар аввал маро губернатори иёлати Мичиган интихоб мекунанд, баъд сенатор. Чунин дурнамо ба ман возеҳу равшан ва пурра дастрас метофт.
Муаллими забони англисӣ ва куратори курси якум миссис Во маро ба воқеият баргардонд:
— Ба собитқадамии ту ҳасад бурдан мумкин аст, Ҷош. Аз ин ҷиҳат ту аз бисёрии донишҷӯён фарқ дорӣ. Шубҳае надорам, ки туро ояндаи хубе интизор аст.
Ман дар ҷавоб аз канори дигари миз ба ӯ табассум намудам:
— Намедонам, оё шумо шунидаед ё не, аммо ман номзадии худро ба президентии донишҷӯёни соли аввали коллеҷ пешбарӣ намудаам.
— Аз ростӣ? Умедворам, ту ба мақсадат мерасӣ.
Ман бо боварӣ сар ҷунбондам:
— Дигар хел буда ҳам наметавонад.
Мисс Во табассум кард:
— Аммо ман баъзе эродҳо дорам, Ҷош, — гуфт ӯ.
Ман дар ҷои нишастаам рост шудам.
— Забони англисии ту тамоман нохуб аст. Эҳтимол, муаллимони мактаб ба ин ҷиҳати таҳсилоти ту он қадар муносибати ҷиддӣ намекарданд. Агарчи ман ҳамаашро мефаҳмам: аз эҳтимол дур аст, ки барои фермер ва коргар китоби забони англисӣ — китоби рӯимизӣ бошад.
— Аммо ман аз забони англисӣ баҳоҳои хуб мегирифтам, — худро сафед карданӣ шуда, гуфтам ман.
Мисси Во чашмонашро пӯшида кушод, гӯё аз дарди ҷисмонӣ:
— Ҷош, ту доимо дар грамматика хато мекунӣ. Талаффузат низ на он қадар хуб аст. Тахмин мекунам, ки ин аз боиси мушкилоти ту бо сухангӯӣ аст.
Аз ин суханон ман дар курсии худ қоматхамида шудам.
— Аммо агар ту кӯшиш ба харҷ доданӣ бошӣ — на рӯякӣ, балки аз таҳти дил, — ман метавонам ба ту ёрӣ диҳам.
Ман тайёр будам дар ин соҳа саъю кӯшиш кунам. Ва ин фаҳмост — агар хоҳӣ, ки дар вазифаву мансаб пешрафт намоӣ (дар ҳама гуна ихтисос), грамматика бояд бенуқсон бошад.
— Шумо устоди ман мешавед? — пурсидам ман.
— Ман чунин хоҳиш дорам, — ҷавоб дод ӯ.
— Пас ман низ чунин хоҳиш дорам.
Ман тамоми қувваи худро ба таҳсил равона намудам, ва баҳоҳои ман хеле беҳтар шуданд. Ғайр аз он, ман дар дорухонаи Александер нисфи рӯз кор мекардам, ва низ ба муборизаи пеш аз интихобот ба вазифаи президенти курси поёнӣ дохил шудам. Ҳар рӯзи истироҳат ба шабнишиниҳо мерафтам, маҳбубаи ситорагармеро пайдо намудам ва кабриолети истифодашудаеро харидам. Баъди шаш моҳ ман аллакай дар нақшаи сисолаи дастовардҳоям ишораҳои «иҷро шуд»-ро гузошта метавонистам. Хулоса, ҳамааш хеле хуб пеш мерафт.
Дар он рӯз ман ба шаҳри Колдуотер равона будам, ҳангоме ки машини рӯ ба рӯ меомада ба тарафи ман як тоб хӯрда, маро маҷбур кард, ки фавран мошинамро ба лаби роҳ барорам. Ман рақами мошинро навишта гирифтам ва ба полис занг задам. Пас аз тақрибан як ҳафта ба аптекаи ман ҷавони тақрибан бистсола омад. Ӯ саллона-саллона қадам зада, назди пештахтае ки ман дар паси он истода будам, омад ва пурсид:
— Ту Ҷош Макдауэлл ҳастӣ?
Чеҳраи ӯ ба ман ношинос буд. Ман боадабона салом гуфтам:
— Ҳа, ин ман ҳастам.
Аммо ӯ бо нешханд ҷавоб дод:
— Як савол.
— Марҳамат.
— Ба қарибӣ дар роҳ мошини рӯ ба рӯ меомада қариб ба ту бармехӯрд, ҳамин тавр не?
— Ҳа, тақрибан як ҳафта пеш. Чӣ гап шудааст?
— Гап дар он аст, ки ин ман он мошинро мерондам, фаҳмидӣ? — маро сар то по бо нигоҳ чен карда, тарсонданӣ шуд ӯ. Аммо ман нигоҳамро аз ӯ дур карданӣ набудам. — Кормандони полис маро ҳабс карданд, аблаҳ!
— Дуруст кардаанд, — ҷавоб додам ман. — Ва акнун ту қарор додӣ аз ҳабс халос шавӣ?
— Ҳоло ист, ман бо ту ҳисобӣ мекунам, — дандон ба дандон ниҳода, гуфт ӯ ва аз аптека давида баромад. Аммо ин таҳдидҳои ӯ ба ман таассурот нагузоштанд. Бигузор таҳдид кунад, ба ман чӣ. Ман ҳамон дам ин воқеаро фаромӯш кардам.
Ҳамон шанбе ман ва маҳбубаам дар Лейквю, музофоти Бэттл-Крик будем, ва қарор додем, ки ба тарабхона барои автомобилистҳо равем. Ногоҳ ба тарафи мо мошине тоб хӯрд ва дар бари мо истод, ва ронандаи он маҳбубаи маро, ки дар наздам нишаста буд, бо алфози қабеҳ ҳақорат кардан гирифт. Ман ба тарафи ӯ нигариста, он ронандаеро, ки дар роҳ қариб ба ман бархӯрда буд, ва баъд дар аптека маро тарсонданӣ буд, шинохтам.
— Даҳонатро маҳкам кун! — дод задам ман дар ҷавоб.
Аммо ӯ, аз афташ, фақат ҳаминро интизор буд. Аз мошин баромада, ӯ назди ман омад, ва даст бардошта маро заданӣ шуд. Ман беҳад хашмгин шудам. Дар ҷавоб ман бо тамоми қувват ба рӯи ӯ мушт задам ва бо қаноатмандӣ дидам, ки хун аз даҳону бинии ӯ рехтан гирифт. Ӯ дар мошини худ пинҳон шуда, шишаи онро бардошт, ва маро ҳақорат додан гирифт. Ман қарор додам, ки хуб адабашро диҳам, ва сӯи мошинаш давидам. Аммо ӯ, газ дода, зуд мошинро ақиб гирифт ва хост маро пахш кунад. Ман ба паси наздиктарин сутунчаи оҳанин ҷастам, ва ин ҳаёти маро наҷот дод. Ӯ бо тамоми суръат ва ин сутунча бархӯрд ва онро қариб то замин хам кард.
Ман аз тарафи дари ронанда ҷаста рафта, шишаи мошинро шикастам ва боз ба рӯяш мушт задам. Пас аз он дарро кушодам ва аз гардани ӯ дошта аз мошин кашола карда бароварданӣ шудам, чунон ки гӯсолаи якравро (ё падари мастшудаамро) аз дар воза кашола карда медаровардам. Хулласи калом, истгоҳи мо шинҳо ба пандемоний[4] табдил ёфт. Пешхизмат ба полис занг зад, маҳбубаам бошад доду фарёд карда, илтиҷо менамуд, ки ӯро сар диҳам. Аммо овози ӯ аз пардае ки маро фаро гирифта буд, базӯр мегузашт. Ба доду фарёди маҳбубаам аҳамият дода, ман каме таваққуф намудам, аммо ба ҳар ҳол ният доштам корамро ба анҷом расонам, агар полис дахолат намекард. Дар натиҷа он ҷавон маро дар он айбдор намуд, ки гӯё аввалин шуда ман ҷанҷолро сар карда бошам!
Яке аз кормандони полис маро як сӯ бурда, гуфт:
— Дарҳол ба хонаат рав. Кор аз он чи ту гумон мекунӣ, хеле ҷиддитар аст.
Чуноне ки маълум шуд, он ҷавон писари доваре будааст, ки дар округ нуфузи зиёд дошт.
Аммо, хушбахтона барои ман, яке аз пешхизматҳо шоҳид шуда, оиди он чи аз худи аввал рӯй дод, ба полис нақл кард, ва полис ҷузъиётро ба довар расонд. Ду рӯз пас он полис, ки зуд ба хона рафтанро маслиҳат дода буд, ба ман занг зад:
— Агар ту бахшиш пурсӣ, онҳо айбнома пешкаш намекунанд.
— Охир, маҳз ӯ ҷанҷолро сар кард-ку, — эътироз намудам ман.
— Ту бошӣ ӯро қариб куштӣ. Аз афташ, ту намефаҳмӣ, ки ин бо чӣ гуна нохушиҳо анҷомида метавонад. Падари ин ҷавон дар шаҳри мо шахси бонуфуз аст, аз ҳамин сабаб худат хулосаҳо барор.
Ман хоҳиши бахшиш пурсидан надоштам, аммо аз ин ҳам бештар намехостам ояндаамро вайрон кунам. Аз ҳамин сабаб, чунон ки лозим аст, дар хусуси воқеаи рӯйдода изҳори таассуф намудам, ва парвандаро маҳкам карданд. Корманди полис ҳамаашро чунон кард, ки дар парванда оиди ман чизе гуфта нашуда буд. Аммо хашму ғазаб чун пештара маро мехӯрд. Гоҳо ман аз худ мепурсидам, ки ин ҳиссиёт дафъаи оянда кай, дар куҷо ва бар зидди кӣ ба берун зада мебароянд. Ва дер интизор шудан лозим наомад.
Яке аз вазифаҳои стратегияи ман ҳамчун номзад ба президентии донишҷӯёни соли аввал он буд, ки бо миқдори бештари донишҷӯён ва муаллимон шинос шавам. Дар кампуси мо гурӯҳҳо ва ташкилотҳои ҷамъиятӣ бисёр буданд, ва ман қарор додам ҳамаи онҳоро хабар гирифта истам, то донам, ки ҳар кадоми онҳо кадом мақсаду маром дорад. Ҳатто фикран як навъ рӯйхати «кӣ кист»-ро тартиб додам, ва дар он ҳар касеро, ки ба пешравии ман бо ягон тарзу восита мусоидат карда метавонист, ишора намудам. Ба ҳар ҳол, мегуфтам ман ба худ, ин машқи хубест пеш аз кори ҳақиқӣ.
Боре, ҳангоме ки ман бо дӯстонам дар кафетерияи донишҷӯён кофе менӯшидем, ба он ҷо чун ҳамеша хурсандона ва озодона як гурӯҳ масеҳиён даромаданд.
То он ҷе ки ба ман маълум буд, онҳо ба ҳеҷ як гурӯҳи расмӣ дар кампус шарик набуданд, аммо ҳама медонистанд, ки онҳо чӣ гуна ақидаҳо доранд. Онҳо аз ҳафт донишҷӯй ва ду муаллим иборат буданд, ва онҳо доимо якҷоя мегаштанд. Онҳоро масеҳӣ номида, ман дар назар дорам, ки онҳо ошкоро ақидаҳои худро баён мекарданд.
То он ҷое ки ман мефаҳмидам, қариб ҳамаи донишҷӯёни мо худро масеҳӣ меҳисобиданд (ба фаҳмиши ман). Аммо ин гурӯҳ махсус буд. Онҳо чунин рафтор менамуданд, ки гӯё имон дар ҳаёти онҳо ҷои махсусеро ишғол мекарда бошад. Бо онҳо рӯ ба рӯ шуда, ман ҳар дафъа худро аз нешханди шаккокона боздошта наметавонистам.
Ва ҳангоме ман дидам, ки онҳо дар наздикии мо ҷой гирифтанд, қариб аз курсӣ ҷаста мехестам. Касе аз дӯстон латифаи беадабона нақл мекард, аммо ҳангоме ки масеҳиён дар назди мо ҷой гирифтанд, хомӯш шуд. Ба саволи ман, ки чаро ӯ дар ҷои шавқовартарин хомӯш шуд, ӯ фақат ба тарафи «тақводорон», ки дар назди мо ҷой гирифта буданд, ишора кард.
— Аз кӣ тарсиданатро ёфтӣ! — гуфтам ман. — Онҳо ҳатто намефаҳманд, ки гап дар бораи чӣ меравад.
Ман бо гӯшаи чашм дидам, ки суханони ман диққати духтари ситорагармтарини гурӯҳи онҳо, Тониро ҷалб намуд. Ва ман ба хулосае омадам, ки вақти задухӯрд бо масеҳиён расидааст:
— Ман гуфтан мехоҳам, ки масеҳиён бо миқдори нопурраи қартаҳо бозӣ мекунанд, ҳамин тавр не? Ман донистан мехоҳам, ки онҳо ба коллеҷ ба монанди ҳама дохил шудаанд ё бе имтиҳонҳо?
Дар ҷавоб дӯстонам хандиданд, ва ман фаҳмидам, ки ҳама ба ман диққат додаанд. Ман қарор додам, ки гуфтугӯро бо яке аз ҳикоятҳои дӯстдоштаам давом диҳам. Ман ба қадри кофӣ баланд гап мезадам, то ки ҳама маро шунида тавонанд:
«Боре як шахс дар ҷангал роҳ мерафт. Дар аснои роҳ ӯ ба воизе рӯ ба рӯ шуд. Воиз ҳамин вақт одамонро дар дарё таъмид медод. Воиз ҳис кард, ки аз ин шахс бӯи машруботи спиртӣ меояд, ва аз дасти ӯ дошта, пурсид: «Бародар, оё мехоҳӣ Исоро ёбӣ?» Майзада дар ҷавоб гуфт: «Албатта! Ман тайёрам худи ҳозир чунин кунам!» Воиз ӯро ба дарё дароварда, аз гарданаш гирифта, ба об ғӯтонд. Баъди як-ду сония ӯро аз об бароварда, пурсид: «Оё Исоро ёфтӣ?» Майзада фақат сар ҷунбонд — Не, наёфтам. Ӯ гоҳ воиз ӯро боз ба об ғӯтонда, муддати зиёдтар дар зери об нигоҳ дошт …
Ман аз курсии худ бархестам ва суханрониро давом дода, ба мизи масеҳиён наздик омадам. Дар назди Тонӣ ҷои холӣ буд, ва ман дар назди ӯ нишастам:
Ана ҳамин тавр воиз ӯро аз об бароварда, пурсид: «Магар ҳоло ҳам Исоро наёфтаӣ?» Майзада бошад сарашро меҷунбонд. Тоқати воиз тоқ шуд: ӯ он бечораро боз ба об ғӯтонд, ин дафъа тақрибан сӣ сония, то даме ки яке аз диаконҳо аз дасти ӯ кашид: «Бас аст, бас аст — мабодо мурда намонад». Аммо воиз ҳанӯз ҳам гардани он бечораро дошта меистод …
Ман кӯшиш кардам намоиш диҳам, ки чӣ тавр воиз бо ҷунуни муқаддас чашмонашро боло мекунад.
Ниҳоят ӯ майзадаро аз об баровард ва ба гӯшаш дод зад: «Бародар, оё Исоро ёфтӣ?» Майзада оби ба даҳонаш даромадаро сар дода, ба воиз гуфт: «Оё шумо боварӣ доред, ки ӯ маҳз дар ҳамин ҷо ба об афтид?»
Дар кафетерий ҳама ба аломати таҳсин хандиданд, ва ман аз худ қаноатманд шуда, лабханд намудам. Ҳатто баъзе аз ҳамроҳони Тонӣ табассум намуданд. Аммо фақат на ӯ.
— Ҳикояти ман ба шумо маъқул нашуд? — пурсидам ман аз ӯ. Аммо Тонӣ гӯё маро пайхас ҳам намекард.
— Ба шумо шояд шунидани ҳикояҳои шавқовартар маъқул аст, — давом додам ман, — ё хандаовартар … ба монанди ҳикоят дар бораи Юнус ва моҳии бузург?
Дар ҷустуҷӯи дастгирӣ ман ба дӯстонам нигаристам:
— Аммо ҳамаи гап дар ин аст, ки ҳар дафъае ки ин ҳикоятро аз нав нақл мекунанд, моҳӣ торафт калонтар мешавад!
Ман ба Тонӣ нигаристам, аммо ӯ гӯё ба суханони нешдори ман тамоман аҳамият намедод.
— Ё, шояд, ба шумо ҳикоят дар бораи Нӯҳ ва киштии ӯ маъқул аст? Ин ҳикоятро медонед?
Ҳамин вақт ба гуфтугӯ боз як овоз ҳамроҳ шуд, ин овози марди калонсол буд. Ин шахс муаллими таърих буд:
— Шумо дуруст кардед, ки ба назди мо омада, нишастед, мистер Макдауэлл.
— Ҳамеша тайёрам чунин кунам, — ҷавоб додам ман бо киноя. Сипас як-як ҳамаи аъзоёни ин гурӯҳро аз назар гузарондам. Дар чеҳраҳои онҳо ҳусни таваҷҷӯҳ ё дар ҳадди ақалл кунҷковӣ дида мешуд, ва ман боз хашмгин шудам, ва худам намедонистам, ки аз чӣ сабаб. — Фақат шумоён, масеҳиён, ба ман чӣ гуфта метавонед?
— Шумо чиро донистан мехоҳед? — пурсид дар навбати худ муаллим.
— Чаро шумо гӯё дар ҷаҳони дигар зиндагӣ мекунед.
— Ба шумо фақат чунин метобад. Аммо мо аз шумоён ҳеҷ фарқ надорем. Ва дар ҳамин ҷаҳон зиндагӣ мекунем, на дар ҷаҳони дигар. Дар ҳамин ҷаҳоне ки шумо зиндагӣ мекунед.
— Аммо шумоён чунон рафтор мекунед, ки гӯё ватанатон на дар ин ҷо, балки дар ягон ҷои дигар бошад.
— Хуб, ташаккур барои сухани нек, — гуфт муаллим, дигарон бошанд фақат ба аломати таҳсин сар ҷунбонданд.
— Фақат гумон накунед, ки ин таҳсин аст, — бештар асабонӣ шуда, ман боз онҳоро аз назар гузарондам. — Ман ана ин чизро гуфтан мехоҳам: шумо доимо табассум мекунед, хайрхоҳии худро ни шон медиҳед, аммо бо чунин ваҷоҳат, ки гӯё аз дигарон беҳтар бошед.
Ҳамин вақт, ниҳоят, Тонӣ ба гуфтугӯ ҳамроҳ шуд:
— Ин дурӯғ аст.
— Дурӯғ аст? — майдонталабона такроран пурсидам ман.
— Ҳа, дурӯғ аст. Дар ҳақиқат, ҳаёти мо дигаргун шуд, аммо ин маънои онро надорад, ки мо худро аз дигарон беҳтар меҳисобем.
— Ва дин барои дигаргун шудани шумоён ёрӣ расонд? Ба шумоён — ана, масалан, ба ту чӣ намерасид? — ба Тонӣ нигариста такроран пурсидам ман. — Бе ин ҳам бо ту ҳамааш хуб аст.
Дар чашмони ӯ хашму ғазаб ҳувайдо шуд:
— Дар Китоби Муқаддас гуфта шудааст: агар шахс дар Масеҳ бошад, ӯ офаридаи нав аст.[5]
Акнун навбати ман фаро расид, ки асабонӣ шавам:
— Мон ҳамин гапҳоро! — нидо кардам ман. — Киро аҳмақ карданӣ ҳастӣ!
Дар хомӯшие ки пас аз ин фаро расид, ман ногоҳ пай бурдам, ки ҳамаи дӯстони ман аллакай баромада рафтаанд. Аммо ман гапамро давом додам:
— Китоби Муқаддас, калисо — ин ҳама дин аст. Ягона чизе ки ман дар зиндагӣ аз он нафрат дорам, дин аст!
Тонӣ зуд ба ман рӯ оварда, рост ба чашмонам нигарист:
— Дар бораи дин касе чизе нагуфтааст, мистер. Ман дар бораи Масеҳ, Исои Масеҳ гуфтам. Ва Исо дар ҳақиқат ҳаёти инсонро дигаргун мекунад. Ҳатто ҳаёти чунин шахсони беақл, худпарастро, чунон ки …
— Чунон ки ман ҳастам? — нешханд кардам ман. Аз афташ, ман ба ҳар ҳол ӯро асабонӣ карда тавонистам. — Исо… Масеҳ — Тониро масхара карда, гуфтам ман. — Ба ман фақат вақт диҳед, ва ман ба шумоён исбот мекунам, ки худатон намедонед оиди чӣ гап мезанед. Ҳатто агар ӯ ягон вақт вуҷуд дошта бошад ҳам, — агарчи ин тамоман исбот нашудааст, — шахсе ки ду ҳазор сол пеш зиндагӣ кардааст, чӣ тавр имрӯз ҳаёти касеро дигаргун карда метавонад?
Ман абрӯвонамро бардошта, ба Тонӣ нигаристам ва бо илтифот лабханд намудам.
— Хуб, — ҷавоб дод Тонӣ бо табассум. — Ба фикрам, маҳз ҳаминро аниқ кардан ба шумо халал намерасонад.
— Аниқ кардан? Ин ҷо чиро аниқ кардан лозим аст? Мифология — ин охир, илм нест-ку.
Ин вақт Оливер, боз як донишҷӯ аз байни онҳо, ба гуфтугӯ ҳамроҳ шуд:
— Ман як пешниҳод дорам.
Ман ба тарафи ӯ нигаристам. Ӯ ҷавони қадпасти айнакӣ буд, ки мӯйҳояш сих-сих буданд, гӯё дастаҳои коҳ бошанд.
— Беасос будани эҳёро исбот намо, — давом дод Оливер, — ва ту асоси масеҳиятро барҳам мезанӣ.
— Беасос будани эҳёро исбот кунам?
— Ҳа. Исбот кун, ки Масеҳ ҷисман аз мурдагон эҳё нашуда буд, ва ту дар таҳкурсии масеҳият рахнаеро ошкор мекунӣ, ки тамоми масеҳиятро барҳам мезанад. Ин фақат пешниҳод аст, на зиёда аз ин. Дигар хел карда гӯем, ба ҷои беэътибор намудани ҳамаи асосҳои масеҳият, ту метавонӣ бо роҳи кӯтоҳтарин рафта, ин санги зовияи имонро рад кунӣ. Ва ҳамин тариқ, ғайр аз ҳама чизи дигар, барои худ вақт ва қувваи зиёдеро сарфа мекунӣ.
— Ин фикр он қадар ҳам бад нест, — ангушти ишоратамро ба ӯ расонда, гуфтам ман.
— Ман ҷиддӣ гуфта истодаам, — гуфт Оливер. — Ба фикрам, дар рафти кор ин чашми туро ба бисёр чизҳо мекушояд.
— Ҳанӯз маълум нест, ки чашмони шуморо мекушояд ё чашмони маро, — эътироз намудам ман. Ман дастонамро ба миз такя дода, ҳамаи «тақводорон»-ро аз назар гузарондам. Аммо онҳо фақат хомӯшона ба ман табассум карда, нишаста буданд. Ин аллакай тоқатнопазир буд.
— Боварӣ дорам, мо бо шумо боз вомехӯрем, — маро рафиқона рӯҳбаланд намуд муаллими таърих, ки аввалин шуда бо ман гап зада буд. Ман ба ӯ, ва баъд ба дигарон нигаристам, ва ногоҳ барои рафтори майдонталабонаам худро нороҳат ҳис кардам. Ҳа, аз афти кор, ба ин мубоҳисаҳо дода шудан лозим нест, вагарна онҳо ба осонӣ маро мағлуб мекунанд.
— Номи ман Ҷош. — аллакай бо оҳанги дӯстона гуфтам ман.
— Аз шиносоӣ хурсандам, Ҷош, — муаллим ба ман дасташро дароз кард. — Ман — профессор Келлер.
— Ман ҳам шодам, — дасти ӯро фишурда гуфтам ман.
— Умедворам, дафъаи оянда, — илова кард Тонӣ — шумо беҳтар тайёр шуда меоед.
— Тайёр шуда? — писхандомез такроран пурсидам ман. Не, аён аст, ки ин духтар гапдон аст, аммо ман ба ин муқобил набудам. — Дилпур бошед, ман тайёрӣ мебинам. Умедворам, ҳангоме ки ман ба шумо далелҳоро пешкаш мекунам, шумо низ тайёр мешавед, ки фактҳоро беғаразона баҳо дода, аз хаёлоти беҳудаи худ даст кашед.
— Худи шумо чӣ, Ҷош? — гуфт профессор Келлер. Ман ба ӯ нигаристам. — Оё худи шумо тайёред ҳамин тавр кунед — дар рӯ ба рӯи фактҳо аз хаёлоти беҳудаатон даст кашед?
— Ман хаёлоти беҳуда надорам, профессор, — сохтакорона хандидам ман дар ҷавоб. — Ман ба ашёҳо ба таври воқеӣ менигарам.
— Ман фақат ҳамин тавр, аз рӯи эҳтиёт пурсидам, — ҷавоб дод муаллим.
Ҳангоми хайрухуш кардан ман аз он худдорӣ карда натавонистам, ки сухани охиринро худам гӯям:
— Ҳа, боз як чизи дигар: аз фурсат истифода бурда, аз шумоён хоҳиш карданӣ будам, ки ҳафтаи оянда барои ман овоз диҳед. Аммо шумоён он қадар кам ҳастед, ки ҳатто намедонам, оё ин ягон фоида дорад ё не. Аз эҳтимол дур аст, ки овозҳои шумо чизеро тағйир дода тавонанд.
Мутаассифона, онҳо гӯё кинояро дар суханони ман пай набурданд ва дар ҷавоб фақат табассум намуданд.
Ман ифодаи чеҳраҳои онҳоро тасаввур намудам, ҳангоме ки дар назди онҳо папкаи фактҳоеро, ки эҳёи Исоро рад мекунанд, мегузорам.
Тахмин кардан мантиқист, ки тадқиқоти ман аз Китоби Муқаддас сар шуд. Маҳфили масеҳӣ дар коллеҷи Келлог ҳамеша Китоби Муқаддасро ҳамчун шаҳодати боварибахши воқеияти мавҷудияти Исо қаламдод менамуд — воқеияти он ки Исо аз Бокира таваллуд шуд, мӯъҷизаҳо ба амал овард, мурд, сипас аз мурдагон эҳё шуд.
Аммо ин «фактҳо» дар чӣ асос ёфта буданд? Аҳди Қадим ҳазорон сол пеш навишта шудааст. Магар ягон муҳаққиқи ҷиддӣ ба чунин шаҳодатҳои қадимӣ такя карда метавонад?
Аҳди Ҷадид бошад, чунон ки ман шунида будам,
Ва ба ҳар ҳол ба ман фаҳмо буд, ки ин китобро бояд хонам, маънои онро фаҳмам, дар он ихтилофот, бемантиқӣ ва бофтаи хаёлотро ёбам. Бо мурури хониш ман барои худ сабтҳо карда, ҳамаи мӯъҷизаҳо, ҳамаи он суханонеро, ки Исо оиди табиати илоҳии худ гуфта буд, навишта мегирифтам. Дар аввал ба ман чунин метофт, ки исбот кардани беасос будани эҳёи Масеҳ барои ман душвории зиёд нахоҳад дошт.
Аммо адабиёти маълумотдиҳандаро хонда, тафсирҳо ва ишораҳои дутарафаи ба Китоби Муқаддас дахлдорро дарёфта, ман оҳиста-оҳиста фаҳмидан гирифтам, ки дар пеши назари ман манзараи мураккаб ва гуногунтарафа кушода шуда истодааст. Ҳатто Тумои нобовар (ягона шогирди Исо, ки ман бо ӯ як навъ наздикиро эҳсос мекардам) дар ниҳояти кор дар назди Масеҳи гӯё эҳёшуда ба зону истод ва нидо кард: «Эй Худованди ман ва Худои ман!»
Гоҳ-гоҳ бо аъзоёни маҳфили масеҳӣ вохӯрда, ман интизори он будам, ки онҳо ба ҳоли ман хандида мепурсанд, ки тадқиқот чӣ хел пеш рафта истодааст? Аммо ҳеҷ кас фикр ҳам намекард, ки ба ин масъала дахл намояд, агар ман худам онро зикр накунам. Муносибати онҳо ба ман ҳамеша дӯстона буд. Аз афташ, онҳо самимона шавқманди он буданд, ки тадқиқоти ман чӣ гуна пеш рафта истодааст.
Аз ин сабаб ман боз ҳам бештар мехостам ноҳақ будани онҳоро исбот кунам. «Майнаи ҳамаи шумоёнро шустаанд, мегуфтам ман ба худ, — аммо кӣ ва бо кадом мақсад?» Аз афташ, ман аз паси дарахтон ҷангалро намедидам. Охир, чизҳое ки ин масеҳиён ба онҳо бовар мекунанд, аз афсонаҳо чӣ фарқ доранд?
Ман китобҳоеро, ки дар китобхонаи коллеҷамон ёфта метавонистам, боз ҳам бештар мехондам, асарҳои атеистҳо ва агностикҳоро тадқиқ менамудам. Хусусан эссеи Бертран Рассел «Чаро ман масеҳӣ нестам», ки дар соли 1927 навишта шудааст, ба табъи ман мувофиқат дошт. Ӯ на танҳо худи факти мавҷудияти Масеҳро баҳснок меҳисобид, балки умуман мухолифи дин буд: «Гумон намекунам, ки одамон динро аз он сабаб қабул мекунанд, ки он бар далелҳо асос ёфтааст. Сабабе ки аз рӯи он одамон динро қабул мекунанд, ба фикри ман, бо далелҳои ақл ҳеҷ умумият надорад. Одамон динро аз боиси водоркунандаҳои эҳсосотӣ қабул мекунанд. Бисёр вақт моро бовар мекунонанд, ки ба дин ҳуҷум кардан зарар дорад, зеро дин одамонро некӯкор мегардонад. Маро низ ба ҳамин бовар мекунонданд; аммо ман ҳеҷ надидам, ки маҳз ҳамин тавр бошад».
Ман асарҳои мутафаккирони бузурги гузашта — Иммануил Кант, Чарлз Дарвин, Зигмунд Фрейд ва Фридрих Нитсшеро мехондам. Акнун ман он қадар иқтибосҳо доштам, ки гӯё барои яке пайи дигар барҳам задани далелҳои масеҳиёни коллеҷи Келлог кифоя буд. Аммо фақат як номувофиқат маро ором намегузошт: чаро, умуман, ақидаи «равшанфикрона»-и шаккокони машҳур боварибахш ва асоснок будааст, аммо нуқтаи назари мухолиф — не? Умуман, ҳам ин ва ҳам он — фақат нуқтаҳои назари шахсӣ мебошанд, ва на зиёда аз ин.
Аммо ман назар ба нуқтаи назари шахсӣ ба чизи бештар эҳтиёҷ доштам. Ба ман шаҳодатҳои таърихан дуруст, маълумотҳои эмпирӣ даркор буданд, ки ба чунин хулоса оваранд: ба ривояти Китоби Муқаддас боварӣ кардан мумкин нест, зеро Исо на он касе буд, ки худро вонамуд мекард.
Бисёрии файласуфон ва нависандагоне ки ман асарҳои онҳоро мехондам, аврупоӣ буданд. Ва ногоҳ дар сари ман фикре пайдо шуд:
Шумо мегӯед, ки барои ҷавони нуздаҳсола ин хеле зиёд аст? Шояд, ҳамин тавр бошад… Аммо чаро не? Дар ниҳояти кор, ба ҳар ҳол вақтро хуб мегузаронам, Аврупоро мебинам!
Ман барои пешакӣ кашидани нақшаи ҳамаи ҷузъиёт шитоб намекардам. Ҳамон замон ба ман фаҳмо шуд: барои сафар пул ҷамъ кардан лозим аст, хеле бештар аз он қадаре ки ман дар рӯзи пурраи корӣ дар аптека ба даст оварда метавонистам. Дар шаҳракамон кор ёфтан осон набуд, аз ҳамин сабаб ман қарор додам кордонӣ зоҳир намоям. Чунон ки ба ман маълум буд, бисёр донишҷӯён кор меҷустанд, ман бошам барои пайдо намудани ҷойҳои корӣ баҳри онҳо идея доштам. Ҳама чиз ба сармояи ибтидоӣ вобаста буд.
Барои ин ман ба хонаи Биллӣ Коннор ном рафиқам рафтам. Оилаи ӯ, то он ҷое ки ман медонистам, дар ин шаҳр яке аз оилаҳои сарватмандтарин буд, ва ман қарор додам, ки нақшаи олидараҷаи худро ба ӯ расонам.
— Биё бизнеси худамонро мекушоем. Ман фирмаеро дар назар дорам, ки бо корҳои рангубор машғул мешавад.
Биллӣ хомӯшона ба ман нигарист.
— Чӣ фикр дорӣ? — ба ӯ нигариста, пурсидам ман.
— Корҳои рангубор? — пурсид ӯ бо нешханд. — Нақшаи олидараҷаи ту ҳамин аст?
— Аммо охир, касе бояд хонаҳои одамонро рангубор кунад? — бо омодагӣ ҷавоб додам ман.
— Ҳа, албатта. Ва боз барои онҳо ба мағозаҳо сабзавот кашондан, ба бакҳои мошинҳои онҳо сӯзишворӣ рехтан ва дафн кардани вафоткардаҳо.
— Билли, ту беҳтараш ба ман бигӯй — оё медонӣ, ки дар ин ноҳия чӣ қадар ширкатҳое ҳастанд ки хонаро рангубор карда метавонанд?
Ин ба ӯ маълум набуд — аммо, ба ман низ маълум набуд, агарчи ман дар ин бора ба ӯ гуфтанӣ набудам. Баръакс, тасвир кардан гирифтам, ки чӣ қадар пул ба кисаҳои мо медарояд, ва Билли оҳиста-оҳиста ба гапи ман даромад.
— Ширкатро чӣ меномем, агар мо… аниқтараш, агар ту ба ҳар ҳол онро таъсис диҳӣ? — пурсид ӯ.
— Ҳанӯз намедонам. Аммо агар мо хизматҳои аълосифат расонданӣ бошем, чаро онро «Ширкати якуми рангубор» наномем? Ба ту маъқул аст? Фоидаашро панҷоҳ ба панҷоҳ тақсим мекунем. Чӣ мегӯӣ?
Андаке нозунуз карда, Биллӣ ниҳоят розӣ шуд, ва дар давоми ҳафта пул овард. Пул барои нардбонҳо, чӯткаҳо, ғалтакҳои рангуборкунӣ, — хулоса, ба ҳамаи он асбобу анҷомҳое ки бе онҳо ба кор сар кардан ғайриимкон аст, сарф шуд. Ана ҳамин тавр «Ширкати якуми рангубор» пайдо шуд.
Мо дар рӯзномаи маҳаллӣ эълони худро ҷойгир кардем, ва ба зудӣ занги аввалинро қабул кардем. Ба ин фармоиши аввалин ман қарор додам мустақилона равам, аммо фақат, бадбахтона, дар бораи корҳои рангубор тасаввуроте надоштам, аз ҳамин сабаб дар ин хонаи аввалин куртаамро аз даст додам. Илова бар он, дар натиҷа маълум шуд, ки арзиши ранги харидаамон назар ба пуле ки аз ин фармоиш ба даст овардем, бештар аст. Баъди ду ҳафта Билли “латтаи сафед”-ро бардошт.
— Бас аст! Кифоя, Макдауэлл, — гуфт ӯ, ва тоб хӯрда, аз кори навбатӣ рафтанӣ шуд.
— Биллӣ, ту чӣ тавр чунин карда метавонӣ? — эътироз намудам ман. — Барои ҳамаи ин асбобу анҷомҳо ин қадар пул сарф шудааст. Бас кун, дӯстам, дарҳол таслим нашав!
Аммо ӯ фақат даст афшонда, хайрбод гуфт:
— Метавонӣ ҳамаашро аз они худ кунӣ. Аммо ман бас кардам.
Ва ҳамин ки суроби Биллӣ дар уфуқ ғайб зад, кори ман авҷ гирифт. Дар як вақт аз даҳ то понздаҳ донишҷӯйро ба корҳои гуногун киро карда, ногоҳ ман пули хуб ба даст меовардагӣ шудам. Дар айни ҳол онҳо аз ман музди зиёд талаб намекарданд, зеро аз худи имконияти пул ба даст овардан хурсанд буданд.
Оҳиста-оҳиста ман андак пул ҷамъ кардам.
Боре дар аввали моҳи май зани пиронсоле, соҳиби меҳмонхонаи хурде дар Юнион-ситӣ ба ман занг зад. Чуноне ки маълум шуд, ин бинои сеошёнаи давраи викторианӣ бо боми нишебияш васеъ буд. Як нигоҳ ба бино кифоя буд, то маълум шавад, ки кор то ҳамон рӯзе ки ман ба Аврупо рафтанӣ будам, давом карда метавонад.
— Рангубор кардани ҳамаи ин чанд пул мешавад? — пурсид миссис Бёрнс, соҳиби меҳмонхона.
Ман арзиши пурраро зикр накардам, то ки дар чунин фармоиши калон хато накунам, аз ҳамин сабаб пардохти соатбайъро афзал донистам:
— Ман аз шумо барои ҳар соати кор панҷ доллар мегирам, — гуфтам ман.
Миссис Бёрнс, бевазани пиронсол, дар рӯшноии зиёди офтоб фақат мижа зад. Аммо ӯ маро «ҷавон боадаб» меҳисобид ва бисёр фикр накарда, ба шартҳои ман розӣ шуд. Ман аз пайи кор шудам.
Пас аз якчанд рӯз миссис Бёрнс пурсид, ки оё ман дар даромадгоҳи паси бино, ки дар он ҷо ошхона буд, верандаи пӯшида сохта метавонам. Ман дар ҳаётам ҳеҷ чизе ба ин монанд насохта будам, аммо ҷавоб додам:
— Дилпур бошед! Албатта месозем!
Ман язнаам Мерлро ҳамчун мададгор гирифтам, ва ду рӯз бо болға кор карда, мо он чиро, ки даркор буд, сохтем. Ман ба Мерл ваъда додам, ки ҳангоме миссис Бёрнс кори маро қабул мекунад, музди корашро медиҳам. Аммо рӯзи дигар борони сел борид. Ман дар верандаи даромадгоҳи асосӣ будам, ҳангоме фарёди ҷонкоҳи миссис Бёрнсро аз тарафи даромадгоҳи эҳтиётӣ шунидам. Ман ба он сӯ давидам, то фаҳмам, ки чӣ рӯй додааст.
Ӯ дар мобайни веранда истода, ба сақф менигарист, ки аз он ҷо аз ҳамаи сӯрохиҳо об мерехт. Ман дар зери дранка рубероид монданро фаромӯш кардаам! Барои кори нимкора бахшиш пурсида, ман Мерлро ҷеғ задам, ва мо боми верандаро аз нав дуруст кардем.
Ва ҳангоме ки ҳам сохтмон, ҳам рангубор ба охир расиданд, ман барои ҳисобу китоб ба назди миссис Бёрнс рафтам. Дарро тақ-тақ задам, аммо ҳеҷ кас ба ман ҷавоб надод, аз ҳамин сабаб ман қарор додам меҳмонхонаро давр зада, ӯро дар ҳавлӣ биҷӯям. Маълум шуд, ки миссис Бёрнс дар назди тавора истода, хонаашро аз назар мегузаронад. Манаҳашро бо мушташ такя дода, ӯ ба муроқибат дода шуда буд, гӯё мусаввараи рассоми абстраксионистро ё муҷассамаеро дар осорхонаи санъати муосир аз назар мегузаронда бошад. Ман ҳеҷ гап назада, наздик омадам ва дар назди ӯ рост истодам, ва кӯшиш кардам фаҳмам, ки чӣ чиз диққати ӯро ҷалб кардааст, ё аз чӣ ӯ дар ташвиш аст.
— Хонаам вайрон шуд, — ба ман нигоҳ накарда, гуфт ӯ. «Хонаам вайрон шуд», дароз кашида такрор кард ӯ, гӯё барои «асари нотакрор» ном фикр карда мебароварда бошад. Ба кадом тараф нигаристани ӯро пай бурда, ман фаҳмидам, ки гап дар чист, — боми веранда хеле каҷ шуда буд. Ман тахтаҳои бесифатро интихоб карда будам, ва онҳо дар борон тоб партофтаанд. Сандуқи синаамро хунукӣ фаро гирифт. Ин пардохти охирин барои кор ба ман хеле даркор буд. Баъди ду рӯз ман аллакай бояд ба Аврупо сафар мекардам.
Ман чашмамро нимроғ карда, сарамро ин сӯ-он сӯ хам мекардам, гӯё ҳама чизро беҳтар аз назар гузаронам:
— Не, миссис Бёрнс, — гуфтам ман. — Гап дар бом нест, магар шумо намебинед?
— Чиро намебинам? — пурсид ӯ.
— Ин худи хона каҷ шудааст.
— Хона каҷ шудааст? — такрор кард ӯ бо оҳанги нобоварона.
— Ҳа, албатта, мэм. Хона кӯҳна аст, дар давоми ин қадар солҳо таҳкурсияш ин гуна ба таври ғайриоддӣ хам задааст. Шумо худатон хубтар нигоҳ кунед! Мебинед, ки он ба тарафи чап хам задааст?
— Ба чап?
— Не, бубахшед — ба рост. Хона ба тарафи рост хам задааст. Шумо чашмонатонро нимроғ карда, нигоҳ кунед, миссис Бёрнс. Ҳамин тавр беҳтар дида метавонед.
Миссис Бёрнс як чашмашро пӯшонд, баъд чашми дуюмашро, гӯё аз милтиқ нишон мегирифта бошад. Сипас айнакашро гирифта, ҳар ду чашмашро нимроғ кард. Ниҳоят, айнакашро ба ҷояш гузошт ва нафаси сабук кашид:
— Ана гап дар чӣ будааст! Пас, хона хам задааст, — гуфт ӯ бо табассум.
Ман рӯҳбаландона сар ҷунбонда, тасдиқ намудам. Агар ман ягон хел лаёқат дошта бошам, пас ин лаёқати бовар кунондан аст.
— Албатта, мэм! Хона хам задааст!
Пас аз ду рӯз аз рӯи чеки миссис Бёрнс пули нақдро гирифта, ман аллакай ба сафари хориҷа баромадам.
Ҳавопаймои ман аз Детройт то Ню-Йорк парвоз кард, ва аз он ҷо ман бо авиалайнери реактивии ширкати «Пан Американ» то Глазго дар Шотландия сафар кардам.
Ман дар курсии бароҳат такя карда, аз иллюминатори Боинг 707 абрҳои сафедро тамошо мекардам. Ҳама чиз аз он шаҳодат медод, ки маро саргузашти аҷоибтарини ҳаётам интизор аст.
Дар Глазго фуруд омада, ман дар хобгоҳи донишҷӯён, ки қариб дар маркази шаҳр буд, сокин шудам. Хӯрок хӯрдам ва андаке хоб рафта, кӯфти роҳро баровардам. Баъд ба китобхонаи шарҳи Глазго равона шудам. Якчанд дархостҳо кардам, ва пас аз он маро ба шӯъбаи маҷмӯаҳои махсус бурданд, ки дар он ҷо дар зери витринаи шишагӣ порчаҳои нодири папирусии асрҳои якум то сеюми милодӣ нигоҳ дошта мешуданд. Ин маҷмӯа тасдиқи таҳтуллафзии мақоле буд, ки «он чи барои касе хокрӯбаи нодаркор аст, барои дигарӣ ганҷест». Регҳои хушки Миср бисту се порчаи дастхатҳоро, ки ҳангоми ҳафриёти хокрӯба дар шаҳри қадимии Оксиринх ёфт шудаанд, ҳифз намудаанд: ҳуҷҷатҳои идорӣ, номаҳои шахсӣ, маҷмӯаи сурудҳо барои най, ва низ як қисми Инҷили Юҳанно.
Ман ду рӯзро дар Глазго гузаронда, баъд ба Лондон равона шудам, ки он ҷо низ дар хобгоҳи донишҷӯён ҷой гирифтам. Пагоҳии рӯзи дигар ман аллакай ба бинои олидараҷаи Китобхонаи Британия — калонтарин китобхонаи ҷаҳон дохил шудам. Ман аллакай хонда будам, ки дар ин китобхона «Codex Sinaiticus», ё «Кодекси Сино», — дастхати қадимтарини матни пурраи Аҳди Ҷадид нигоҳ дошта мешавад. «Кодекс», ки дар асри нуздаҳ дар яке аз дайрҳои нимҷазираи Сино ёфт шуда буд, дар аввал ба дасти русҳо афтид, аммо пас аз он, дар соли 1933 Китобхонаи Британия онро аз Иттиҳоди Шӯравӣ харид.
Акнун ман метавонистам ин дастхати бебаҳоро аз назар гузаронам. Он дар шакли кушода дар витринаи тирногузар ба намоиш гузошта шуда буд, — аниқтараш, фақат ду саҳифа аз 347 саҳифа, ки ба юнонӣ навишта шудаанд. Чунон ки аз маълумотномаи назди витрина бармеомад, ин қадимтарин китоб аз китобҳои ин формат буд, ки аз замони антиқа боқӣ мондааст.
Ман қариб ба худи шиша хам шудам, то ки хати юнониро дар саҳифаи пергамент аз назар гузаронам, ва ҳис кардам, ки дар тахтапуштам хунукӣ давид. Ҳа, ин сатрҳоро дастони одамӣ навиштаанд. Эҳтимол, дар болои матн ҳатто якҷоя якчанд кас меҳнат кардаанд. Ва аён буд, ки кор шитобкорона иҷро нашуда буд. Ҳарфҳо бо ҷиддият навишташуда метофтанд, ва ҳама чиз возеҳ ва муназзам баён шуда буд — тамоми матни Аҳди Ҷадид. Ва агар тамоми он — ё ақаллан ягон қисми он — бофтаи хаёлот бошад, чӣ чиз дар чунин маврид рӯйнавискунандаро (ё рӯйнавискунандагонро) водор намуд, ки ба пергаменти тафсилоти воқеаҳои хаёлӣ боварӣ карда, ин кори хастакунандаро ба ҷо оваранд? Ва бо кадом мақсад?
Ду рӯзи дигарро ман дар роҳравҳо ва толорҳои намоишии шӯъбаи антиқаи осорхона гузарондам. Чунин метофт, ки онҳо охир надоранд. Ман «санги Розетта»-ро дидам, ки лашкари Наполеон дар Миср дар соли 1799 ёфта буд. Он аз асри дуюми то милод боқӣ мондааст. Чуноне ки маълум шуд, он калиди рамзкушоии иероглифҳои мисрӣ гардид. Ман аз назди силсилаи тӯлонии мумиёҳои мисриёни қадим ва ҳайкалҳои аз санги хоро тарошидашудаи фиръавнҳои ҳазорон сол пеш вафоткарда мегузаштам. Муҷассамаҳо, гулкориҳо, тангаҳо, аслиҳа, зарфҳои сафолӣ ва бисёр чизҳои дигар маро ба гузашта, ба замонҳои Юнон ва Руми антиқа, Байнаннаҳрайн ва Форс, Осиёи Миёна ва Фаластини қадим мебурданд.
Миқдор ва хусусияти экспонатҳои осорхона бо вусъат ва тафсилоти худ ба кас фишор меоварданд ва маро дар ниҳояти кор ба хулосаи ногузир — ва пурра аён — оварданд: таърих аз китоби дарсӣ хеле васеътар аст. Одамони зинда бо ҳиссиётҳои зиндаи худ дар ин гузашта зиндагӣ мекарданд, аз он ҷумла ҳамонҳое ки қариб ду ҳазор сол пеш бори аввал худро масеҳӣ номиданд! Ҳамаи онҳо якҷоя ҳеҷ наметавонистанд мутаассибони беақл ё соддаҳои беирода бошанд — ва дар айни ҳол изҳор намоянд, ки асосгузори дини онҳо аз бокира таваллуд шуд, мӯъҷизаҳо ба амал овард, мурд ва аз мурдагон эҳё шуд! Чӣ онҳоро водор мекард ин гуна устуворона, гоҳо ҳатто то дами марг, ақидаи худро ҳифз намоянд? Ва чӣ чиз дигаронро, ки шоҳиди воқеаҳои ибтидоӣ набуданд, бовар мекунонд, ки бо роҳи онҳо раванд? Чӣ тавр ман
Ман ба толори асосии китобхона рафта, умед доштам, ки бо ягон нафар аз ходимони китобхона гуфтугӯ кунам. Аммо аввалин чизе ки аз ходима шунидам, — хоҳише буд, ки пасттар гап занам.
— Бубахшед, — гуфтам ман.
— Ба шумо чӣ мадад расонда метавонам? — лабҳояшро фишурда, пурсид ӯ.
— Ин китобхона ин қадар васеъ будааст, беихтиёр Техасро ба ёд овардам, — гуфтам ман. Ходимаи китобхона ба аломати савол абрувонашро бардошт. Ман ҳеҷ нороҳат нашуда, давом додам: — Аз афташ, моҳҳо аз як ҷой ба ҷои дигар гузашта, ду бор ҳамон як чизро надидан мумкин аст.
— Оё пурсидан мумкин аст, ки шумо маҳз чиро меҷӯед?
Ман оиди он ба фикр афтодам, ки дархости худро чӣ тавр ифода намоям:
— Ман фактҳои ҳақиқии воқеаҳои замони зиндагии Исоро аниқ карданӣ ҳастам.
— Наход?
— Ҳа. Фактҳоро аз дурӯғ чӣ тавр ҷудо кунам? Ин аст монеаи калонтарине ки дар пеши ман истодааст. Ана ҳамин «Кодекси… Кодекси…» Шумо онро чӣ меномед?
— «Кодекс Синаитикус».
— Ана ҳамин. Бояд иқрор шуд, ки китоби назаррас аст.
— Бешубҳа.
— Аммо охир, ин китоби аслӣ нест-ку.
— Албатта, ин нусха аст.
— Ҳамаи гап дар ҳамин аст! — нидо кардам ман, ва барои боварибахшӣ ангуштонамро қарсос занондам. — Нусхае ки аз… миёнаи асри чорум ба мо расидааст? Охир, пас аз воқеаҳое ки гӯё рӯй додаанд ва дар ин китоб тасвир ёфтаанд, сесад сол гузашта буд! Ва ин боиси саволи мантиқӣ мешавад.
— Маҳз кадом савол?
— То чӣ андоза дар он дигаргуниҳо ворид карда шудаанд?
— Бубахшед, нафаҳмидам?
— Ман дур шудан аз матни ибтидоиро дар назар дорам… Дигаргуниҳое ки ворид карда шудаанд, то ки дар охир натиҷаи пешакӣ муқарраршуда ҳосил шавад. Чаро ман бояд ба он чи дар ин китоб навишта шудааст, бовар кунам? Ман аз куҷо медонам, ки ин рост аст, ҳол он ки худи воқеаҳо хеле пештар аз вақти навишта шудани он рӯй додаанд?
— Собиқ директори китобхонаамон китоберо навиштааст, ки маҳз ба ҳамин масъала бахшида шудааст. Эҳтимол, он диққати шуморо ҷалб мекунад. Номи он «Китоби Муқаддаси мо ва дастхатҳои қадимӣ» ном дорад. — Ва зан дар феҳристи китобҳо варақаи даркориро ҷустан гирифт.
— Оё ман бо ӯ шахсан дар ин бора гуфтугӯ карда метавонам?
— Не, наметавонед! — ба аломати инкор сар ҷунбонда, табассум кард ходимаи китобхона. — Сэр Кэнион якчанд сол пеш вафот кардааст.
Маро оҳиста-оҳиста ноумедӣ фаро гирифт:
— Бифаҳмед — ман ба ин ҷо аз худи Мичиган барои он омадам, ки як чизи муҳимро исбот кунам. Барои ман нофаҳмост, ки оё Худо ҳаст ё нест. Ва ман фактҳои кифоякунанда надорам, то ки ҷонибдори ин ё он ақида шавам.
— Ва шумо кӯшиш мекунед холисона хулосаҳо бароред, — гапи маро бурид ходимаи китобхона.
— Айнан ҳамин тавр — холисона! — гуфтам ман. — Аммо фақат ман ба илоҳияти Исои Масеҳ ва эҳёи Ӯ аз мурдагон лаҳзае ҳам бовар намекунам. Ба фикрам, ҳатто худи фикре ки чунин ҳарзаро исбот кардан лозим аст, беақлона метобад!
Андаке ором шуда, ман давом додам:
— Оддитар карда гӯем, мэм, ман ба ин ҷо дар ҷустуҷӯи далелҳои исботкунандаи он омадам, ки масеҳият бар асотирҳо ва бофтаҳои хаёлот асос ёфтааст: эҳё асотир аст, мӯъҷизаҳо ғайриимкон мебошанд, тамоми дин — як чизи бофта баровардашуда аст.
Чашмони осмониранги ходимаи китобхона аз ҳайрат калон шуданд:
— Дар мавриди дигар ман чунин намекардам… аммо гумон намекунам, ки ӯ эътироз мекарда бошад, — ниҳоят, гуфт ӯ ва ба китоби телефонҳои рӯи мизаш нигариста, дар варақчае ном ва рақами телефони касеро навишт.
— Ана, марҳамат — мистер Кобб. Ба ӯ занг зада гӯед, ки шуморо миссис Уизерспун тавсия додааст.
Ман варақчаро гирифтам.
— Алан Кобб, — бо овози паст хондам ман. Сипас ба ходимаи китобхона нигаристам: — Ба фикратон, ӯ ба ман ёрӣ мерасонад?
— Шубҳае надорам, ин маҳз ҳамон шахсест, ки ба шумо даркор аст. Ӯ дар ин соҳа маълумоти хеле васеъ дорад.
— Ӯ олим аст?
— Дар асл ӯ барристер аст.
— Кӣ?
— Агар хато накунам, шумо, амрикоиҳо, барристерро адвокат меномед.
Ман сар ҷунбонда, нишон додам, ки нуфузи адвокатро эътироф мекунам: албатта, адвокатҳо чӣ тавр муҳокимаронӣ кардан ва тартиб додани далелҳоро медонанд. Бешубҳа, ӯ ба ман ёрӣ мерасонад. Бо роҳҳои давродавр нагашта, ман метавонам дарҳол ба сари мақсад оям ва ба «тобут»-и масеҳият мехҳоро кӯбам, зеро ман мехостам онро барои ҳамеша ба хок супорам. Аввалин телефон-автоматро ёфта, ман аллакай ба Кобб занг мезадам.
— Биёед ҳангоми танаффуси нисфирӯзӣ вомехӯрем. Шуморо ба «Таверна-Осорхона» дар Грейт-Рассел-стрит даъват мекунам, — пешниҳод кард мистер Кобб, пас аз он ки ман ба офиси ӯ занг задам ва фаҳмондам, ки дар Лондон бо чӣ кор машғулам.
Ин тарабхона, ки аз осорхона ҳеҷ камӣ надошт, дар соли 1730 сохта шуда, бо ҳар гуна ашёҳои хотиравӣ оро дода шуда буд, ки ду садсолаи ҳаёт ва таърихи Англияро дар бар мегирифт. Мистер Кобб маро аз рӯи тасвири намуди зоҳирӣ, ки ба ӯ дода будам, шинохта, ба мизи назди тиреза даъват намуд.
Зоҳиран Мистер Кобб тақрибан аз панҷоҳсола андаке бештар умр дошт. Ӯ тануманд буда, рухсораҳои гулобиранг ва абрӯвони ғафс дошт, ки гӯё лаҳзае ҳам беҳаракат намеистоданд. Хӯрок фармоиш дода, як-ду дақиқаро ба шиносоӣ сарф намуда, ӯ ба саволҳои рӯйрост гузашт:
— Оё шумо муқобил нест, агар ман оиди нуқтаи назари шумо дар хусуси Худо ва дин пурсон шавам, аниқтараш, баёни мухтасари онро шунавам?
— Албатта, — ба тарафи пешхизмат, ки дар пешам табақчаи моҳӣ ва картошкаи бирёнро гузошт, нигариста, ҷавоб додам ман. — Нуқтаи назари ман ин аст, ки дин барои тамоми бадиҳое ки дар ҷаҳон ҳастанд, айбдор аст. Ба фикри ман, дин дурӯғ аст, навъи бадтарини дурӯғ. Дурӯғе ки умед мебахшад.
Дар ҷавоб мистер Кобб фақат бо ҳайрат абрувонашро бардошт.
— Агар сухан дар бораи Худо равад, — илова кардам ман, — чунин гуфта метавонам: Худо — асотир аст, ки бо мақсади таблиғот офарида шудааст.
— Фикратонро аниқтар фаҳмонед, — мистер Кобб пурсуковашро давом дода, дар айни ҳол стейк ва пирогро фаромӯш намекард.
— Ман инро чунин тасаввур мекунам: як пагоҳӣ дар ким куҷои Байнанаҳрайн ё Африқои шарқӣ — дар он ҷое ки
— Худое ки ба сурат ва шабоҳати oдам офарида шудааст, — илова кард мистер Кобб.
— Дигар хел гуфтан ғайриимкон аст! — нидо кардам ман.
— Ва шумо бо он мақсад ба Англия омадед, ки… — ӯ дар интизории он ки ман ҷумларо ба охир мерасонам, хомӯш монд.
— Дар асл ин воқеаи ғалатӣ аст, сэр. Ман дар иёлати Мичиган дар Амрико зиндагӣ мекунам.
— Назди кӯлҳои бузург.
— Ҳа, сэр. Дар он маҳалҳо будед?
— Магар ин ки дар суратҳо ва мусаввараҳои китобҳо, — ҷавоб дод мистер Кобб бо табассум.
— Хулоса, ман дар як коллеҷи хурд таҳсил мекунам ва доимо бо гурӯҳи масеҳиёне рӯ ба рӯ мешавам, ки тамоман ба дилам задаанд.
Мистер Кобб бо диққат ба ман нигарист.
— Онҳо чунон рафтор мекунанд, ки гӯё аз ҳеҷ чиз парво надоранд, — фаҳмондам ман. — Агарчи, бояд эътироф намуд, ки умуман онҳо одамони мӯътадил ҳастанд.
— Мӯътадил?
— Ҳа, албатта. Умуман, аз ҳеҷ кас бадтар не. Меҳрубон. Ҳамеша ба ёрӣ додан тайёр. Ва дар онҳо боз кадом як осудагии ботинӣ ҳаст… гӯё онҳо намедонанд, ки изтироб ва нооромӣ чист. Дар асл, онҳо ба таври даҳшатовар хушбахт мебошанд.
— «Ба таври даҳшатовар хушбахт»… ҳеҷ гоҳ чунин ибораро нашунидаам, — сарашро ҷунбонд мистер Кобб. — Ва онҳо… чунон ки шумо гуфтед, тамоман ба дилатон задаанд?
— Ҳа, албатта, бо ваҷоҳати худ касро асабонӣ мекунанд. Чунон рафтор мекунанд, ки гӯё майнаҳояшонро шуста бошанд. Ман аз онҳо мепурсам — чаро шумоён ин гуна мебошед, ва онҳо дар ҷавоб — ин ҳама ба шарофати Исо аст. Ба фикри ман, ин тамоман бемантиқ аст. Аммо онҳо дар ҳақиқат боварӣ доранд, ки Исо ба кадом як тарз ҳанӯз ҳам зинда аст, ва ба онҳо ёрӣ медиҳад, ки одамони хуб бошанд. Ва, бояд эътироф намуд, онҳо
— Оё ин сифат ба шумо ҷолиб метобад?
— Ман тамоман дар бораи дигар чиз гуфтанӣ ҳастам! — ман ҳамон дам ақибнишинӣ кардам. — Яъне ман, ба монанди ҳама, мехоҳам бо атрофиён дар осоиштагӣ зиндагӣ кунам, аммо на аз ҳисоби худкушии зеҳнӣ? Хулласи калом, ман имони онҳоро масхара кардан гирифтам, ва онҳо, дар навбати худ, ба ман пешниҳод намуданд, ки худам ҳаққонӣ будан ё набудани изҳоротро оиди Исои Масеҳ аниқ кунам.
— Фаҳмо. Ва маҳз кадом изҳорот, агар муфассалтар фаҳмонед?
— Хайр, масалан, изҳорот оиди он ки ӯ Писари Худост ва дар ҷисми одамӣ зиста, барои гуноҳҳои одамон дар салиб мурд, аз мурдагон эҳё шуд ва боз ба ҷаҳони мо бармегардад … Ва, тасаввур кунед, — ман ин пешниҳоди онҳоро қабул намудам! Қарор додам, ки барои онҳо як-ду далели ҳақиқӣ пайдо мекунам. Аммо бар хилофи он чи ман гумон мекардам, ҳамааш на он қадар осон будааст. Тадқиқоти ман дар Амрико ҳеҷ натиҷа наоварданд. Аниқтараш, саволҳо назар ба ҷавобҳо ҳатто бештар шуданд. Ҳар қадар зиёдтар китобҳоро хонам, ҳамон қадар равшантар мефаҳмидам, ки бояд ба Аврупо равам ва дар он ҷо ҳама чизро чуноне ки ҳаст, фаҳмам.
— Фаҳмо, — гуфт мистер Кобб, дар ҳоле ки бо порчаҳои нон боқимондаи хӯрокро аз табақчааш мегирифт.
— Миссис Уизерспун гуфт, ки шумо — ҳамон шахсе ҳастед, ки ба ман ёрӣ расонда метавонед, — давом додам ман. — Ва чунин ёрӣ ба ман хеле зарур аст. Ӯ гуфт, ки шумо дар ин соҳа тадқиқоти мустақилона гузарондаед.
— Гоҳо миссис Уизерспун муболиға мекунад. Аммо иҷозат диҳед пурсам, ки шумо маҳз чиро меҷӯед: ҷавобҳоро ба саволҳо ё ин ки далелҳоро барои рад кардани баъзе изҳорот?
— Ман далелҳои раднопазири онро меҷӯям, ки масеҳият дар асоси худ ғайр аз асотир чизи дигаре нест.
— Дар чунин маврид, ман ҳатто намедонам, ки ба шумо чӣ гуна ёрӣ расонда метавонам.
— Аммо чаро? — тамоми ҷӯшу хурӯши ман ҳамон дам аз байн рафт.
— Ман олим нестам.
— Инро ман аллакай медонам. Шумо барристер ҳастед, — имконияти истифода бурдани калимаи бароям навро аз даст надода, гуфтам ман. — Эҳтимол, ман фикри худро нодуруст баён кардам, ҳангоме дар бораи тасдиқи илмӣ гуфтам.
— Гумон намекунам, ки шумо фикри худро нодуруст баён карда бошед. Ба шумо далели қатъӣ даркор аст, ки имкон медиҳад дурустии нуқтаи назари худро ба таври баҳснопазир исбот намоед. Аммо ҳангоме ки сухан дар бораи ҷустуҷӯи далелҳои воқеаҳои таърихӣ меравад, аз маълумотҳои илмӣ фоидаи зиёде нест, ё умуман ҳеҷ фоида нест.
Чизе ба ман мегуфт, ки ҳозир беҳтараш хомӯш монам, то ки мистер Кобб суханашро давом диҳад:
— Хоҳиши шумо, ки ҳама чизро худатон тадқиқ намуда фаҳмидан мехоҳед, сазовори таҳсин аст, ҷавони хуб. Кошки дар байни ҳамсолони шумо бисёртар касоне мебуданд, ки меҷӯянд, то ки биёбанд! Аммо, оё медонед, далели илмӣ ба намоиши воқеияти факт такя мекунад, ва аз ҳамин сабаб воқеа
— Боварӣ надорам, ки мебинам. Аммо тахмин карда метавонам, что шумо худатон ба ман мегӯед.
Мистер Кобб бесаброна табақчаашро як сӯ кард ва бар болои миз ба тарафи ман хам шуд. Абрӯвони ӯ рӯҳбаландона боло ҷастанд:
— Тасаввур мекунем, ки пагоҳ, ё баъди бист сол, касе дар Австралия исбот карданӣ мешавад, ки дар соли 1959, дар ҳамин рӯз шумо ва ман дар Лондон дар Грейт-Рассел-стрит дар тарабхонаи «Таверна-Осорхона» хӯрок хӯрдем. Мефаҳмед, ӯ фақат усули илмиро истифода бурда, инро исбот карда наметавонад. Барои он ки қазияи худро ба таври бояду шояд пешкаш намояд, ба ӯ далели ҳуқуқӣ-таърихӣ лозим мешавад.
Ӯ ҳатто ангушташро бардошт, то диққати маро ба аҳамиятно кии ин суханон ҷалб кунад:
— Далели ҳуқуқӣ-таърихӣ дар намоиш додани он асос меёбад, ки чизе, бе
Мистер Кобб ногоҳ бозистод.
— Хӯрокатон хунук мешавад, — гуфт ӯ.
Ман ба табақчаи худ нигаристам: ман ба моҳӣ ва картошка даст нарасонда будам. Чангакро гирифта, ман ба хӯрдани хӯрок сар кардам. Мистер Кобб бошад давом медод:
— Хулоса, далели ҳуқуқӣ-таърихӣ ба се навъ баёноти шоҳидон вобаста аст: баёноти даҳонӣ, баёноти хаттӣ ва далелҳои шайъӣ. — Мистер Кобб боз хомӯш шуд.
— Ана, санҷида бинед — бо сирко моҳӣ хеле бомазатар мешавад, — гуфт ӯ, ва шишачаи сиркоро ба ман дароз кард.
— Хеле бомазатар шуд, — аз мазаи аҷиби хӯрок ҳаловат бурда, таҳсин намудам ман.
— Бо вуҷуди он ки ман бо майли том дар мошини вақт саёҳат кардан мехоҳам, — давом дод мистер Кобб, — он фақат дар романҳои фантастикӣ ҷой дорад. Аз ҳамин сабаб муҳаққиқи австралиягии мо ҳеҷ имконият надорад ҷисман ба ҷой ва вақти додашудаи таърихӣ равад, то ки бевосита дар ин ҷо мушоҳидаҳо гузаронад ва ҳамаи маълумотҳои даркории эмпириро ҷамъ кунад. Аммо агар ӯ ба методи ҳуқуқӣ-таърихӣ, ки ҳозир зикр кардем, рӯ оварад, ва низ андаке бо пойҳояш кор кунад, ба ҳаққонияти ин воқеа пурра боварӣ ҳосил карда метавонад. Шумо мепурсед, ки чӣ тавр?
— Ҳа, чӣ тавр?
— Аз баёноти даҳонӣ сар мекунем. Масалан, ана он хонум — фақат, хоҳиш мекунам, ба тарафи ӯ нигоҳ накунед — аз лаҳзае ки шумо ба толор даромадед, ба тарафи шумо нигоҳ мекунад. Ӯ на танҳо тасдиқ карда метавонад, ки шумо ва ман дар ин тарабхона хӯрок хӯрдем, ман ҳеҷ ҳайрон намешавам, агар маълум шавад, ки ӯ ҳамаи инро дар рӯзномааш қайд мекунад. Агар боре рӯзномаи ӯ ёфт шавад, ва шумо дар он зикр шуда бошед, — инак тасдиқи хаттӣ, ба иловаи тасвири даҳонии ӯ. Аммо қазияамонро фақат бо баёноти як худи ин хонум асоснок намекунем. Дар ин ҷо боз пешхизмат ҳаст.
Ман ба тарафи мизи ҳамсоя нигаристам, ки дар он ҷо пешхизмати мо ба қадаҳҳои якчанд ҷентлмени пиронсол нӯшокиҳо мерехт.
— Намояндагони касби ӯ худ аз худ малакае пайдо мекунанд, ки ҳар гуна маълумотҳои бефоидаро дар ёд нигоҳ медоранд, — фаҳмонд мистер Кобб. — Ва ӯ, бешубҳа, ба ёд меоварад, ки аз рӯи талаффузатон, шумо амрикоӣ ҳастед, ва шумо аз ӯ маслиҳат пурсидед, ки аз рӯйхати хӯрокҳо кадомашро интихоб кардан лозим аст, ва ӯ ба шумо моҳӣ бо картошка, — аз афти кор, хӯроки дӯстдоштаи худашро пешниҳод намуд. Дар омади гап, оё хӯрок маъқул шуд?
— Хеле бомаза, — ҷавоб додам ман бо даҳони пур. Мистер Кобб бо қаноатмандӣ сар ҷунбонд.
— Ғайр аз ин, ман низ шуморо хеле хуб дар ёд нигоҳ медорам ва пурра метавонам тасвири мухтасари воқеаро пешкаш намоям ва баёноти даҳонӣ диҳам.
— Ман бошам, аз тарафи худ, метавонам «далели муҳим»-ро дар шакли ин чек пешкаш намоям, — илова кардам ман, ва барои гирифтани суратҳисоби хӯрок даст дароз кардам.
Пеш аз он ки ман суратҳисобро гирифта тавонам, мистер Кобб бо чолокии барои танумандии ӯ ҳайратовар онро ба даст овард:
— Агар иҷозат диҳед, далелҳои шайъиро ман ҳамчунин бо худ нигоҳ дорам. Сипас ба соат нигарист, — Аммо акнун вақти рафтани ман шуд. Оё то офисам ба ман ҳамроҳӣ намекунед? Дар роҳ мо сӯҳбатро давом медиҳем.
Ман фақат ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам ва аз он миннатдор будам, ки ӯ пули хӯрокро дод.
Фирмаи ҳуқуқии мистер Кобб дар қисми ғарбии Лондон, дар Ҷамъияти ифтихории Линколнс-Инн, дар яке аз чор Иннҳои таърихӣ ҷойгир буд, ки дар онҳо барристерҳои Лондон таълим мегирифтанд ва офисҳои худро мекушоданд. Иннҳои[6] ҳуқуқшиносон, бо толорҳои васеъ, калисои хурд, китобхонаҳои калон, боғҳои нигоҳубиншуда, ва низ кабинетҳои шахсии барристерҳо, ки якчанд акр заминро дар минтақаи боэътибортарини Лондон ишғол мекарданд, ба монанди Оксбриҷ[7] нишонаи Англияи кӯҳна буданд.
Ба ман лозим омад тақрибан ним соат дар ҳуҷраи қабул интизор шавам, аммо инак, ниҳоят, мистер Кобб дар назди дари кабинеташ пайдо шуд:
— Оё то Олд-Ҳолл ба ман ҳамроҳӣ намекунед? — пурсид ӯ.
Ва ӯ ҳамон дам, ҷавоби маро интизор нашуда, бо суръат дар роҳрав қадам зад. Ман шитофтам, то ки аз пайи ӯ расида гирам.
Чуноне ки маълум шуд, Олд-Ҳолл — толори васеъ бо сақфи баланд аст, дарозияш тақрибан сӣ метр ва бараш даҳ метр. Фарши хӯрдашудаи аз чӯби мустаҳкам сохташудаи он, чунон ки ман фаҳмидам, дар давоми садсолаҳо ҳам ҷашнҳои анъанавӣ, ҳам мурофиаҳои довариро дидааст. Акнун бошад Олд-Ҳолл асосан чун толори мубоҳисавӣ ё синфи таълимӣ истифода мешавад. Ҳангоме ки мо ворид шудем, ман якчанд барристерҳоро дидам, ки ҷуфт-ҷуфт пешу пас қадам зада сӯҳбат мекарданд. Мистер Коббс бо ишора ба ман пешниҳод намуд, ки ба ӯ шарик шавам, ва пас аз он дастонашро пас карда, ҳамроҳи дигарон дар толор қадам задан гирифт.
— Ман ба шумо якчанд савол доданӣ ҳастам, ҷавони хуб. Ва ман мехоҳам, ки шумо ба онҳо то ҳадди имкон беҳтар ҷавоб диҳед. Чунин рафтор намуда, ман умедворам тадқиқоти шуморо ба самти дуруст равона кунам. Розӣ ҳастед?
Ман ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам.
— Ҳамин тариқ, ба ман бигӯед, шумо Китоби Муқаддасро чӣ гуна тавсиф медиҳед? Саволи ман на дар бораи он аст, ки он барои тамоми инсоният, барои масеҳият, ва ғайра рамзи чист. Ман фақат тавсифи аниқи лафзиро металабам.
— Ин китоб аст. Номаш аз калимаи лотинии
— Хеле хуб. Шумо дар хусуси он боз чӣ гуфта метавонед?
— Боз чӣ… Дар асл ин зиёда аз як китоб аст. Ин маҷмӯаи матнҳои муаллифони гуногун аст, ки дар давоми асрҳои зиёд онро навиштаанд. Ва дар яке аз рӯзҳо ходимони олимартабаи калисо ҷамъ шуда, байни худ қарор доданд, ки ҳамаи ин дастхатҳои зиёдро дар зери як муқова ҷамъ кардан ба мақсад мувофиқ аст. Ин тақрибан дар асри чорум ё панҷум буд.
Чунин метофт, ки Мистер Кобб оҳанги беэҳтиромонаи маро пай набурд:
— Ё шумо медонед, ки чанд нусха, ё қисми китоби зикршуда дар давоми ин асрҳо то ба мо расидаанд?
Ман ҳиларо ҳис кардам:
— Не, сэр, ман инро намедонам.
— Ҳозир миқдори онҳо зиёда аз бисту ду ҳазор аст, ва ҳоло ҳам нусхаҳо ёфт шуда истодаанд. — Мистер Кобб бо диққат ба ман нигарист. — Аммо аз афти кор, ин ба шумо таассурот нагузошт.
— Шумо чунин меҳисобед, ки бояд таассурот гузорад?
— Дар асл, ҳа. Агар дар хусуси тадқиқи матнҳои антиқӣ сухан ронем, ҳар қадар бештар нусхаҳо дар даст дошта бошем, имконияти барқарор намудани матни аслӣ ҳамон қадар бештар мешавад. Матн — ҳамон шоҳиди кадом як воқеа аст. Агар фақат як шоҳид бошад, аз имкон дур нест, ки ба баёнот ҳар гуна хатоҳо роҳ меёбанд: муболиға, таваҷҷӯҳи шахсӣ… дар ниҳояти кор шахс метавонад чизеро фаромӯш кунад, ва дар натиҷа тамоми манзара таҳриф карда мешавад. Аз тарафи дигар, агар ин воқеа шоҳидони зиёд дошта бошад ва онҳо оиди лаҳзаҳои асосии воқеа ҳамфикр бошанд,
— Ба фикрам, чунин имконият ночиз аст.
— Албатта.
— Аммо дар мавриди додашуда барои ман бештар фосилаи вақти байни худи воқеа ва тасвири он аҳамият дорад — ҳаққонияти таърихии воқеа, агар хоҳед. Мо аз куҷо дониста метавонем, ки шаҳодати шоҳид ва он чи мо ҳозир мехонем, ҳамон як чиз аст?
Мистер Кобб тасдиқ кард:
— Эътирози пурра фаҳмо. Аз ҳамин сабаб биёед ба он рӯ меоварем. Шумо барои чен кардани аниқӣ ва ҳаққонияти ягон ҳуҷҷати таърихӣ кадом меъёрро интихоб мекунед?
— Чен кардан?
— Ҳа, чен кардан. Биёед пӯсткандаи гапро гӯем: масалан, ҳаққонияти «Илиада», ё «Таърих»-и Ҳеродотро чӣ тавр чен кунем? Ҳамаи он чи мо ҳозир дар ихтиёр дорем, — ҳамчунин нусхаҳо мебошанд.
Дар айни замон мо ба канори толор расидем. Мистер Кобб тоб хӯрд ва ба самти муқобил қадам зад, бе он ки сари риштаи муҳокимарониро гум кунад:
— Агар иҷозат диҳед, ман саволамро дигар хел баён мекунам. Оё ба шумо маълум аст, ки чанд нусхаи асарҳои Платон то асри бистум расидаанд?
— Ман инро намедонам, аммо пурра тахмин карда метавонам, ки шумо ҳозир ба ман инро мегӯед.
Ман дар чашмони мистер Кобб шарораи ғайратмандиро дидам:
— Ҳамагӣ ҳафт нусха.
— Ҳафт нусха? Ҳамагӣ ҳамин қадар?
— Ва барвақттарин нусха тақрибан дар соли 900-уми милодӣ навишта шудааст. Ва ин ду ҳазор сол пас аз марги Платон аст. Бо назардошти ин фосилаи вақт, ки аз замони вафоти файласуф ва нусхаҳои боқимонда гузаштааст, тасаввур кардан душвор нест, ки баъзе касон шубҳа карда метавонанд, ки Платон муаллифи асар аст, ё ҳатто, ӯ умуман ягон вақт дар ин ҷаҳон зиста буд, дар ниҳояти кор! — нидо кард мистер Кобб ва абрӯвонашро боло карда, ба ман нигарист: — Аммо, эҳтимол, ман беҳуда ин намунаро овардам? Эҳтимол, шумо низ нуқтаи назареро ҷонибдорӣ мекунед, ки Платон — персонажи бофта баровардашуда аст?
— Ман? — суханони мистер Кобб маро ғофилгир карданд. Мистер Кобб сар ҷунбонд. — Платон… — гулӯ афшонда, сар кардам ман. — Не, ӯ албатта дар ин ҷаҳон зистааст. Ҳатто нашунидаам, ки касе инро баҳснок ҳисобида бошад. Шояд, шумо чизеро шунида бошед?
— Ба фикрам, хоҳишмандони дар дилхоҳ мавзӯъ баҳс кар дан ҳамеша ёфт мешаванд. Ва ба ҳар ҳол, далерона гуфтан мумкин аст, ки Платон — шахсияти воқеӣ аст, агарчи номи ҳақиқии ӯ Аристокл аст.
— Ман инро намедонистам.
— Ё биёед ба дигар нависандаи замони антиқа диққат медиҳем, агар муқобил набошед?
— Ба кӣ?
— Ҳатто намедонам… биёед ба Юлий Сезар диққат медиҳем?
— «Омадам, дидам, мағлуб кардам», — ҳазл карданӣ шудам ман.
— Дуруст! — сар ҷунбонд мистер Кобб. — Ин суханонро муаррихи юнонӣ Плутарх ба Юлий Сезар нисбат додааст. Худи муаррих, албатта, ин суханони машҳурро нашунида буд, чунки дар бораи Сезар зиёда аз сад сол пас навишта буд. Маҳз ҳаминро намунаи ба воситаи далели ҳуқуқӣ-таърихӣ муқаррар кардани ҳақиқат ҳисобидан мумкин аст.
Ӯ бо ангуштонаш манаҳашро панҷа кашидан гирифт:
— Ин ибора, агар хато накунам, дар назди Сенати Рум гуфта шуда буд, ҳангоме ки Сезар ғалабаи беҳад босуръати худро бар Фарнаки II Понтӣ дар соли 47-уми то милод тасвир кард.
Ман беихтиёр ба мистер Кобб нигаристам. Дар бораи чизҳои гуногун ин қадар маълумоти зиёд доштан чӣ тавр имконпазир аст? Дар ин лаҳза мо бо ду барристер баробар шудем, ки ба самти муқобил мерафтанд. «Кобб», — гуфт ҳамоне ки қадбаландтар буд, ва боадабона сар ҷунбонд. «Уитэкр», — дар ҷавоб ҳамчунин сар ҷунбонда, ҳамон гуна боадабона ҷавоб дод мистер Кобб.
Муддате мо хомӯшона қадам мезадем. Ниҳоят, мистер Кобб ба тарафи ман гашт:
— Ҳамин тариқ, мо бо шумо оиди чӣ гап мезадем, ҷавони хуб?
— Шумо дар бораи Юлий Сезар нақл менамудед. Оиди он ки ӯ нависанда буд. Ҳеҷ гоҳ тасаввур ҳам намекардам! Ман ҳамеша чунин меҳисобидам, ки ӯ сарлашкар буд.
— Ҳа, ҳа! Албатта, ӯ сарлашкар буд, аммо ҳамчунин ӯ нависанда, муаллифи «Ёддоштҳо оиди ҷанг дар Галлия» буд, ки байни солҳои 58 ва 50-уми то милод навишта шудааст. Бояд гуфт, ки китоби шавқовар аст — онро ба шумо бо исрор тавсия медиҳам. Бо вуҷуди ин шумо ҳақ доред ба ҳаққонияти онҳо шубҳа кунед, бо назардошти баъзе ҷиҳатҳо.
— Кадом ҷиҳатҳо?
— Ҳаққонияти худи дастнавис дар даҳ нусха асос ёфтааст, ки аз онҳо барвақттаринаш тақрибан ҳазор сол пас аз марги Сезар ёфт шудааст. Фосилаи ҳазорсола ба асарҳои муаррихи румӣ Тасит низ дахл дорад. Агар сухан дар бораи нусхаи барвақттарини асарҳои Аристотел равад, байни вафоти ӯ ва нусхаи барвақттарини ёфтшудаи асарҳои ӯ аллакай ҳазору чорсад сол фосила ҳаст. Аммо ман аз мавзӯъ берун шудам. Охир, шумо дар гузаштаи дур ҳақиқатан вуҷуд доштани ин одамонро, ё дар фактҳои воқеӣ асос ёфтани китобҳои онҳоро исбот карданӣ нестед, балки ҳаққонияти масеҳиятро рад кардан мехоҳед.
— Бо вуҷуди ин, мистер Кобб, хоҳиш мекунам фикратонро ба охир расонед.
— Фикрамро... Ҳа, ҳа — фикрамро! — рухсораҳои мистер Кобб боз бештар сурх шуданд. — Аҳди Ҷадидро бо дигар матнҳои қадим муқоиса карда, мо бо ҳуҷҷатҳое сару кор дорем, ки назар ба дилхоҳ дастхатҳои замонҳои антиқаи то замони мо расида беҳтар маҳфуз мондаанд ва на он қадар аз ҳам фарқ доранд ва миқдоран бештаранд. Илова бар ин, онҳо ба сарчашмаи ибтидоӣ садҳо сол наздиктаранд. Ва азбаски ин нусхаҳо ин қадар бисёранд, — чуноне ки шумо дар ёд доред, ман аллакай зикр кардам, ки онҳо зиёда аз бист ҳазор нусха мебошанд, — аниқии онҳоро бо тафтиши чандинтарафа санҷидан мумкин аст. Агар мунаққидон ба ҳаққоният ва дурустии Китоби Муқаддас, аз ҷумла ба Аҳди Ҷадид, шубҳа карданӣ бошанд, лозим меояд ба ҳаққонияти ҳар ҳуҷҷати дигари хаттии замонҳои антиқа, ки то замони мо расидааст, шубҳа кунанд. Ва бояд гуфт, ки на танҳо ба ҳуҷҷатҳои замонҳои антиқа. Оё шумо тайёред чунин кунед?
Пеш аз он ки ман ҷавоб дода тавонам, ҷаноби Кобб илова намуд:
— Чунки маҳз ҳамин, бе ҳеҷ шубҳа, хулосаи мантиқии ҳама чизи гуфташуда аст, агар ба масъала беғаразона нигарем.
— Бояд эътироф намуд, ки нуқтаи сарҳисоби тадқиқоти ман хоҳиши фаҳмидани он буд, ки оё Исо умуман вуҷуд дошт, — гуфтам ман. — Ва ман ба ҳар ҳол мехоҳам ба ин ҷиҳати масъала баргардам. Ҳа, дар бораи ӯ Плиний ва Тасит барин муаррихон навиштаанд, ва онҳоро дӯстони масеҳият номидан ғайриимкон аст. Бинобар ин, фарз мекунем, ки Ӯ вуҷуд дошт. Ва ман ҳамчунин бояд эътироф намоям, ки шумо далелҳои боварибахш овардед, то саҳеҳ будани Китоби Муқаддас, ки мо ҳозир мехонем, эътироф карда шавад. Аммо ҳар чи гӯед ҳам, ба ҳар ҳол дар Китоби Муқаддас бисёр чизҳое ҳастанд, ки дарҳол ба чашм мерасанд, агар андеша намоем, ки оё ин мантиқӣ аст, ё ҳатто оё ин имконпазир аст.
— Шумо мӯъҷизаҳоро дар назар доред, чунон ки ман тахмин карда метавонам.
— Онҳоро ин тавр ҳам номидан мумкин аст.
— Бар об қадам задани Исо, мурдаро зинда кардани Ӯ …
— Ин ва боз бисёр чизҳои дигар. Чаро ман бояд ба ҳамаи ин бовар кунам?
— Новобаста аз имон ба Худо, гуфтан мехоҳед шумо?
— Хуб, акнун ба ман иҷозат диҳед ба шумо савол диҳам, мистер Кобб. Шумо, бешубҳа, шахси хеле маълумотнок ҳастед. Оё худи шумо бовар мекунед, ки ҳамаи ин мӯъҷизаҳои Китоби Муқаддас ҳақиқатан рӯй додаанд?
— Ҳа, бовар мекунам, — ба таври оддӣ ҷавоб дод ӯ.
Боз муддате мо дар хомӯшии том қадам мезадем. Ғайр аз ғиҷирроси пасти фарши чӯбин, хомӯширо ҳеҷ чиз халалдор намекард. Ман садои боронро, ки дар паси тиреза сар шуда буд, ва садои пасти сӯҳбати дигар барристерҳоро дар толор мешунидам.. Ногоҳ ман миссис Уизерспунро ба ёд овардам, ӯ гуфта буд, ки шахсеро медонад, ки ба ман ёрӣ расонда метавонад. Ман он вақт ҳатто фикр кардам, ки ниҳоят итифоқчиеро ёфтам, ки мисли ман шаккок аст. Аммо, аз афти кор, ин ба мистер Кобб тамоман дахл надошт. Ва ба ҳар ҳол ӯ шахси андешакунанда буд, ва оиди масъала маълумоти ҷиддӣ дошт. Ва ман инро ба назар нагирифта наметавонистам.
— Хуб, аммо агар…
— Ман гӯш мекунам, ҷавони хуб. Ҳамаи он чиро, ки гуфтан мехостед, баён намоед.
— Ҳатто намедонам, ки инро чӣ тавр баён намоям … Агар калисои ибтидоӣ дидаву дониста, дар атрофи Масеҳ асотирҳоро эҷод карда бошад-чӣ? Хатти амалиёти ҳизбиро, чунон ки мегӯянд?
Аз афти кор, мистер Кобб ба суханони ман таваҷҷӯҳ зоҳир намуд:
— Давом диҳед!
–Агар Худи Исо ҳеҷ гоҳ даъвои Худо буданро накарда, балки фақат одами хуб бошад-чӣ? Ӯ ба осоиш дар рӯи замин бовар мекард, аммо дини масеҳиро барои идора кардани оммаи мардум ба вуҷуд оварданд, ва Исоро ба худое табдил доданд, ки одамон ба Ӯ саҷда карда тавонанд. Хусусан, ҳангоме ки қайсар Константин ба масеҳият рӯ овард ва ҳар як сокини империяи Румро маҷбур кард, ки дини навро қабул кунад.
— Ва шумо бо омодагии бештар тайёред ба ин назария бовар кунед, аммо на ба он ки Исо табиати илоҳӣ дошт ва мӯъҷизаҳо ба амал меовард.
— Рости гап, ҳа, сэр.
— Хайр, бо худ ва бо дигарон софдил будан хуб аст.
Акнун аллакай ман ғайрат пайдо намудам:
— Илова ба ин, агар ба суханони шумо оиди матнҳои дастнависи Аҳди Ҷадид баргардем — дар асл ин чиро исбот мекунад? Аз эҳтимол дур нест, ки нусхабардорон он версияи расмиро, ки калисо нигоҳ доштан мехост, пайравӣ мекарданд. Эҳтимол, версияҳои ибтидоӣ, ки воқеаҳоро тамоман дар партави дигар нишон медоданд, сиёҳ карда мешуданд ё нобуд карда мешуданд, ва дар ниҳояти кор фаромӯш шуданд.
Мистер Кобб бо шавқмандӣ ба ман нигарист:
— Далелҳои оқилона — аммо, афсӯс, ки рӯякӣ. Ва ман ҳар яки онҳоро рад карда метавонам, агар хоҳед.
— Ман ҳеҷ шубҳае надорам, ки шумо метавонед — ҷавоб додам ман, ва кӯшиш кардам, ки асабониятро, ки дар ман ҷӯш мезад, пинҳон кунам.
— Аммо иҷозат диҳед ба ҳар ҳол ба шумо як саволи шахсӣ диҳам.
— Марҳамат.
— Оё шумо ба хотири дурӯғ ҳаёти худро фидо карда метавонед?
— Чӣ?
Мистер Кобб саволи худро такрор кард:
— Оё шумо ба хотири дурӯғ ҳаёти худро фидо карда метавонед?
— Не, чунин фикр ҳатто ба гӯшаи хаёлам намеояд.
— Аммо аввалин пайравони Исо тайёр буданд ҳаёти худро фидо кунанд.
Дар як лаҳза ман ногоҳ ҳамаи далелу бурҳонҳоро гум кардам:
— Ман тасаввур карда наметавонам, ки ба чунин савол чӣ гуна ҷавоб ёфтан мумкин аст. Илова ба ин, шумо оиди он чи қариб ду ҳазор сол пеш рӯй додааст, гап мезанед.
Мистер Кобб сарашро хам карда, қадам заданро давом медод.
— Пештар мову шумо муқаррар намудем, ки таърих — дар асоси худ дониш оиди гузашта аст, ки дар шаҳодат асос ёфтааст. Дар мавриди додашуда шаҳодат дар он тасдиқ ёфт, ки ҳаёти ҳаввориён ва пайравони аввалини Масеҳ дигаргун шуд. Онҳо таъқибот, азобҳо ва риёзаткаширо маҳз аз он сабаб бо омодагӣ қабул мекарданд, ки ба Масеҳ ва ба эҳёи Ӯ боварӣ доштанд. Онҳо аз ҳаққонияти чизе ки ба он боварӣ доштанд, даст кашидан намехостанд.
— Намехоҳам беадабӣ зоҳир намоям, сэр…
— Гӯшам ба шумо, ҷавони хуб.
— Магар кам буданд касоне ки ба хотири чизе ки самимона ба он боварӣ доштанд, ҳаёти худро фидо кардаанд? Аммо ин чиро исбот мекунад? Масалан, ҳамон пилотҳои камикадзе дар замони Ҷанги дуюми ҷаҳон.
— Ман шуморо фаҳмидам. — абрувони мистер Кобб боло рафта поён фаромадан гирифт, гӯё ду байрақ дар тундбод. — Аммо акнун шумо ба ман ҷавоб диҳед: оё шумо ба мурдан розӣ мешудед, агар аниқ медонистед, ки ҳаётатонро барои ягон чизи қалбакӣ медиҳед? Агар лаҳзае шубҳа накарда, аниқ медонистед, ки ин қаллобӣ, фиреби ноинсофона аст?
Мистер Кобб ҷавоби маро интизор нашуда, чунин гуфт:
— Ҳангоме ки Исоро ҳабс карда, ба салиб кашиданд, шогирдонаш гурехта, пинҳон шуданд. Онҳо барои ҳаёти худ метарсиданд. Чунин метофт, ки Масеҳи дӯстдоштаашон тамоман раҳодиҳанда нест. Баръакс, ҳангоме ки дар салиб мурд, ҳамаи умеду орзуҳое ки онҳо дар дил мепарвариданд, барҳам хӯрданд. Ва инак, якчанд рӯз гузашт ва як чизи ғайричашмдошт — ва дар айни ҳол бузург рӯй дод: дар як лаҳза шогирдони буздил далер шуданд. Онҳо пинҳон нашуда, дар ҷойҳои ҷамъиятӣ пайдо мешуданд. Дар пеши назари онҳое ки Исоро ҳабс карда, қатл намуданд, шогирдон дар Уршалим дар бораи Худованди эҳёшуда мавъиза мекарданд. Ба онҳо фармуда шуд, ки хомӯш шаванд ва сар набардоранд. Аммо онҳо ба фармон итоат накарданд. Он гоҳ онҳоро ба зиндон партофтанд ва эълон намудани номи Ӯро манъ карданд. Аммо онҳо онро афзал донистанд, ки на ба одамон, балки ба Худо итоат кунанд. Дертар онҳоро лату кӯб ва қамчинкорӣ карданд. Баъзеро сангсор карданд ва ба салиб кашиданд. Баъзеи дигарро сар буриданд. Аммо ҳеҷ кас ва ҳеҷ чиз дар тамоми ҷаҳон ба онҳо халал расонда наметавонист он чиро, ки бо чашмони худ диданд ва бо гӯшҳои худ шуниданд, мавъиза кунанд ва таълим диҳанд. Ва дар айни ҳол онҳо барои дурӯғ мурданӣ набуданд, чунон ки мову шумо низ тайёр нестем барои дурӯғ бимирем. Барои ман ин фақат як чизро ифода карда метавонад.
Мо дар байни толор истодем. Ман ба мистер Кобб нигаристам, ва ногоҳ ба ман чунин тофт, ки ҳозир ӯ беҳуш мешавад. Нигоҳи ӯ рост ба пеш нигаронида шуда буд, ва лабҳояш меларзиданд. Ӯ бо кафи даст абрӯвонашро молид, баъд чашмонашро пӯшид. Ман оҳиста ба дасти ӯ расидам. Ӯ чуқур нафас кашид, баъд ба тарафи ман гашта, чунон ки ба назари ман тофт, бо чашмони пур аз ашк ба ман нигарист. Пас аз лаҳзае ӯ боз қадам зад, гӯё ки ҳеҷ гап нашуда бошад. Ман бошам ба ӯ наздиктар шудам, то ки суханони навбатии ӯро шунавам:
— Ба истиснои он ки Исо аз мурдагон эҳё шуд ва ба шогирдонаш дар ҷисм зоҳир гардид, ки дар Китоби Муқаддас дар ин бора муфассал гуфта шудааст, дигар ҳеҷ гуна маълумотҳо нестанд, ки амалҳои баъдинаи онҳо ва далериеро, ки онҳо дар ҳаёти минбаъдаашон зоҳир менамуданд, маънидод кунанд.
Гуфтугӯи мо бо мистер Кобб давом ёфт, ва дар охири сӯҳбат ман чунин ҳиссиёте доштам, ки гӯё мо чандин мил роҳро тай карда бошем. Ҳангоме ки мо бо ҳам хайрухуш кардем, аллакай бегоҳ буд, ва толор тамоман холӣ шуда буд.
Ман боз ду рӯзи дигарро дар Лондон ҳамроҳи мистер Кобб гузарондам. Баён карда наметавонам, ки боз чӣ қадар оиди Исо, Китоби Муқаддас, таърихи антиқа ва масеҳият сӯҳбат карда, бо қадамҳои худ дарозӣ ва бари Олд-Холлро чен кардем. Мо бори дигар ба Осорхонаи Британия рафтем, то ки ба ҳаҷми беандозаи маълумоти илмӣ, ки дар он маҳфуз аст, дастрасӣ дошта бошем. Бо дили нохоҳам бошад ҳам, ман оҳиста-оҳиста ҳаққонияти матнҳои ибтидоии Аҳди Ҷадидро, ки аз воқеаҳои тасвиршаванда ҳамагӣ панҷоҳ-шаст сол пас навишта шудаанд, эътироф намудам.
Байни мо ҳеҷ гуна мавзӯъҳои манъшуда набуданд, ва мо оҳиста-оҳиста диққатамонро ба мавзӯи эҳёи Исо равона кардем. Ман он вазифаеро зикр намудам, ки Оливер, донишҷӯ аз маҳфили масеҳӣ дар коллеҷи Келлог дар назди ман гузошта буд:
Мо бо мистер Кобб назарияи «қабри дигар»-ро муҳокима намудем: гӯё шогирдон дар ҷустуҷӯи Исо хато карда, ба аввалин мақбараи холӣ рӯ ба рӯ шуда, асотирро дар бораи эҳё шудани Ӯ паҳн карда бошанд.
— Ҳа, дар ин назария як чиз бо чизи дигар мувофиқат намекунад, — маҷбур будам эътироф намоям. — Ва рад кардани он тамоман осон аст: мухолифони ин назария метавонистанд ҷасадро аз қабри ҳақиқӣ бароварда бо ҳамин ҳар гуна овозаҳоро барҳам диҳанд.
Баъд мо «назарияи галлютситсия»-ро дида баромадем. Ҷонибдорони он мегуфтанд, ки симои намоёни Исо пас аз эҳё фиреби назар, ё галлютсинатсия буд. Мистер Кобб ва ман ин назарияро муфассал муҳикима намудем: ҳа, агар як ё ду кас зери таъсири он меафтоданд, онро қобили қабул ҳисобидан мумкин мебуд. Аммо Павлус зикр мекунад, ки Исои эҳёшударо дар як вақт зиёда аз панҷсад кас диданд? Дар бораи он пайравони Исо, ки тамоман намегуфтанд, ки Ӯро ҷисман ё дар галлютсинатсия дидаанд, ҳоҷа ти гап ҳам нест! Не, назарияи галлютсинатсияро далели боварибахш ҳисобидан мумкин нест. Он бештар ба худсафедкунии суст монанд аст.
Мо ҳамчунин «назарияи беҳуш шудан»-ро, ки теологи немис Карл Фридрих Барт пешниҳод намудааст, дида баромадем. Мувофиқи ин назария, Исо дар салиб намурд, балки фақат беҳуш шуд, ва баъд дар қабр ба ҳуш омад.
Аммо мистер Кобб беасос будани ин назарияро низ исбот намуд:
— Тасаввур мекунем, ки Исо пас аз қамчинкорӣ ва ба салиб кашида шудан ҳақиқатан зинда монд. Дар чунин маврид, Ӯ бояд зоҳиран чунон азобдида ва ҳақир метофт, ки он тарси эҳтиромонаро, ки шогирдон ҳангоми вохӯрдан бо Наҷотдиҳандаи эҳёшудаи худ доштанд, талқин карда наметавонист!
Сипас навбати «ҷасади дуздидашуда» ва «ҷасади ивазшуда», ва низ «назарияи тақлид» расид, ки дар онҳо гуфта мешуд, ки асосҳои масеҳият аз мистерияҳои юнонӣ-румӣ гирифта шудаанд. Мо камбудиҳои ҳар кадоми назарияҳоро пайиҳам дида баромадем ва беасос будани ҳар яки онҳоро моҳирона исбот намудем.
Албатта, ин тамоман маънои онро надошт, ки ман эҳёи Масеҳро чун факти таърихӣ қабул кардам. Он чун пештара тасаввурнопазир ва ғайриимкон метофт, то ки ман ба он бовар кунам!
Ниҳоят, мо қарор додем, ки муддате мубоҳисаро оиди эҳё барканор гузорем ва масъалаеро тадқиқ намоем, ки Исо ҳангоми ҳаёти заминии Худ чӣ гуна инсон буд. Оё Ӯ ба монанди Буддо, Конфутсий ё Лао-Тзӣ устоди бузурги ахлоқ буд? Бешубҳа, онҳо ба монанди Исо, сифатҳои баланди ахлоқиро доро буданд. Агар то замони мо фақат он суханони Исо мерасиданд, ки Ӯ ҳангоми Мавъизаи болои кӯҳ гуфта буд, Ӯ аллакай дар ҳадди ақалл ба онҳо баробар мешуд — агар на болотар. Аммо Исо Худро муаллими ахлоқ наномидааст. Исо мегуфт, ки Ӯ Худост.
Мистер Кобб маро бо асарҳои К. С. Люис шинос кард. Ҷолиби диққат аст, ки ин шахс замоне агностик буд. Аммо мистер Кобб дар китоби «Масеҳияти оддӣ» ҷоеро нишон дод, ки худи Люис оиди лаҳзаи гардиши куллӣ дар ақидаҳои худ мегӯяд:
Ман инро барои он менависам, ки дигарон он суханони бехирадонаро, ки бисёр вақт дар хусуси Ӯ мешунавем, такрор накунанд: «Ман тайёрам Исоро ҳамчун устоди бузурги ахлоқ қабул кунам, аммо суханони Ӯро оиди Худо буданаш қабул намекунам». Маҳз ҳаминро гуфтан лозим нест. Агар шахс одами оддӣ буда, дар бораи худ ҳамаи он чиро гӯяд, ки Масеҳ мегуфт, — ин чӣ гуна устоди бузурги ахлоқ аст! Ин ё бемори рӯҳӣ аст (дар он марҳалае ки одам дар бораи худ мегӯяд, ки ӯ тухми нимпухта аст) ё ӯ иблиси ҳақиқӣ аст. Ҳар чи гӯед ҳам, мо дар назди интихобе меистем: ё ин шахс Писари Худо буд ва ҳаст — ё ӯ девона аст, ё аз он ҳам бадтар.[8]
Мубоҳисаи мо давом ёфт, ва чунин метофт, ки он охир ва интиҳо нахоҳад дошт. Ман ба ҳама чиз эътирози худро пеш меовардам. Ба дилхоҳ «факт», ба ҳар як далеле ки мистер Кобб меовард, ман бо шубҳа, эътироз, рад кардан, саволдиҳӣ ҷавоб медодам. Ва, ба фикрам, ҳангоме ки ниҳоят вақти тарк кардани Лондон расид, ҳар дуи мо нафаси сабук кашидем.
Ман барои он омадам, ки бо боғҳои зебои нигоҳубиншудаи Линколнс-Инн хайрбод гӯям.
— Пас аз Кембриҷ ба куҷо рафтанӣ ҳастед? — пурсид аз ман мистер Кобб.
— Ба фикрам, ба Оксфорд меравам.
Мистер Кобб сар ҷунбонд:
— Ҳа, ба Оксфорд рафтан меарзад. Баъд ман ба шумо маслиҳат медиҳам, ки ба шимол, ба Манчестер равед. Дар китобхонаи донишгоҳи Ҷон Райланд шумо метавонед порчаи Инҷили Юҳанноро бинед.
— Ҳамин тавр мекунам, сэр.
Мистер Кобб қаноатмандона сар ҷунбонд ва аз кисаи пиҷакаш конвертеро баровард:
— Дар ин ҷо номҳо ва адресҳои ду рафиқи хуби ман дар Аврупо мебошанд: доктор Зауэр дар Ҳейделберг ва профессор Сендер дар Женева.
— Ташаккур, сэр!
— Ман аллакай ба онҳо занг задам ва огоҳ намудам, ки шумо, эҳтимол, ба боздиди онҳо меравед. Ин одамон дар соҳаи бостоншиносӣ ва забоншиносӣ боэътибор мебошанд. Ва ҳар ду забони англисиро медонанд.
Муддате мо хомӯш истодем. Пагоҳии зебои тобистон буд. Ман дастамро дароз кардам:
— Ман барои мадади шумо хеле миннатдорам, мистер Кобб. Акнун, ба шарофати шумо, ман дар бораи бисёр чизҳо андеша мекунам.
Мистер Кобб бо таъхир ҷавоб дод:
— Ҳатто намедонам, ки оё шуморо ба ягон чиз бовар кунонда тавонистам ё не. Хоҳ бовар кунед, хоҳ не, вазифаи асосии ман он буд, ки шумо худатон, беғаразона, ҳамаашро фаҳмед.
Ман дар ҷавоб ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам:
— Ҳатто шубҳае надорам. Илова бар он, шумо ба ман ин қадар вақти худро сарф кардед, — чӣ хушбахтист, ки барои ҳар як соати вақти кории шумо пул пардохтан лозим нест!
Мистер Кобб дар ҷавоб фақат қоҳ-қоҳ хандид. Ниҳоят, мо дастони якдигарро фишурдем, ва ман рафтам. Бори охир ба ӯ нигаристанӣ шуда, ман ба ақиб рӯ овардам, ва дидам, ки мистер Кобб дар болои гули садбарге хам шуда, аз бӯи он ҳаловат мебарад. Ман табассум намудам ва аз дарвозаи равоқдор гузаштам. Пас аз якчанд дақиқа аллакай ба кӯчаи серодами Ҳолборн-стрит даромадам.
Ҳамон миқдор маълумот, ки мистер Кобб ба ман расонд, бояд барои муддати зиёд кифоя кунад. Аммо мистер Кобб ба ман на аз боиси ҳаҷми маълумоте ки бо майли том мерасонд, таассуроти махсус гузошт. Бештар худи ӯ маро ҳайрон кард. Не, ӯ маро ба Худо бовар накунонд. Аммо агар ман боре ба ҳар ҳол чунин қарор қабул кунам, мехостам аз ҷиҳати қувват ва ҷасорати ақидаҳои худ ақаллан қисман ба мистер Кобб монанд бошам. Аз зинапояҳо ба метрои Лондон фаромада, ман фақат аз худ мепурсидам, ки маро боз кадом саргузаштҳо интизоранд.
Ман ба соат нигаристам. Дар соати 9.30 ман бояд дар Ливерпул-стрит бошам, то ба қаторае ки ба Кембриҷ меравад, расида тавонам.
Дар китобхонаҳои донишгоҳҳои Кембриҷ ва Оксфорд ман бо асарҳои шаккоконе ки баъд масеҳӣ гардиданд, маҳдуд шудам. Илова ба «Масеҳияти оддӣ» ва «Мӯъҷизаҳо»-и К. С. Люис ман китоби нависандаи англис Алберт Ҳенрӣ Росс Фрэнк Морисон «Кӣ сангро яктарафа кард»-ро хондам, ки бори аввал дар соли 1930 бо тахаллуси Фрэнк Морисон асари худро нашр кардааст. Ман хусусан ба он таваҷҷӯҳ намудам, ки ин китоби ӯ аз очерки хурде пайдо шудааст, ки ӯ бо мақсади рад кардани эҳёи Исо навиштааст.
Ман яке паси дигар асарҳои муаллифонеро мехондам, ки эътибори илмияшонро хоҳ-нохоҳ эътироф карданам лозим меомад, — масалан, лорд Литтлтон ва Гилберт Уэст. Ҳар ду дар Оксфорд дар солҳои 1740-ум профессор буданд ва ҳар ду боварӣ доштанд, ки масеҳият «афсонаест, ки дар муболиға ҳисси меъёрро аз даст додааст». Онҳо қарор доданд, ки якҷоя тадқиқот бурда, ин асотирро барои ҳамеша беэътибор гардонанд. Литтлтон кӯшишҳои худро ба исбот намудани он равона кард, ки Шоули Тарсусӣ ба масеҳият рӯ наоварда буд. Уэст бошад дар пайи он шуд, ки эҳё нашудани Масеҳро исбот намояд.
Баъди муддате онҳо вохӯрданд, то ки бозёфтҳои худро муқоиса кунанд. Онҳо бо ҳайрат ошкор намуданд, ки ҳар яке ба хулосаи баръакс омадааст! Пас аз ин ҳар дуи онҳо пайравони собитқадами Масеҳ шуданд. Ба лорд Литтлтон чунин суханон тааллуқ доранд: «Як худи он ки Павлуси муқаддас ҳавворӣ шуд, аз рӯи андешаронии солим, ба қадри кофӣ далели он аст, ки масеҳият Ваҳйи Худост»[10].
Боз як профессори Оксфорд, ки диққати маро ҷалб намуд, Томас Арнолд, муаллифи асари бисёрҷилдаи «Таърихи Рум» буд. Ӯ, собиқ декани факултаи таърих, дар масъалаҳои ба масеҳият дахлдор шаккок буд, ӯ дар охир чунин эътирофи ҳайратовар намуд:
Аллакай чандин сол инҷониб ман таърихи қадимро меомӯзам, ва ҳаққонияти шаҳодатҳои касонеро, ки дар бораи воқеаҳои замонҳои гузашта навиштаанд, меомӯзам ва барандоз мекунам. Ва ман ғайр аз он аломати бузурге ки Худо ба мо ба воситаи марг ва эҳёи Масеҳ медиҳад, дигар чунин фактро дар таърихи инсоният намедонам, ки беҳтар исбот шуда бошад ё бо тамоми пуррагии имконопазир асоснок шуда бошад.[11]
Ниҳоят, ман ҳаёт ва асарҳои доктор Саймон Гринлиф, профессори фахрии ҳуқуқ дар донишгоҳи Ҳарвард ва мухилифи маъруфи масеҳиятро бо диққат омӯхтам. Дар давоми асри нуздаҳ асари сеҷилдаи ӯ «Рисола оиди ҳуқуқи исбот» (A Treatise on the Law of Evidence), ки асари классикии ҳуқуқшиносии Амрико, китоби рӯимизии ҳамаи донишҷӯёни ҳуқуқшинос буд. Доктор Гринлиф лектори беҳамто буда, ҳангоми лексияҳои худ бисёр вақт масеҳиятро масхара мекард. Аммо боре яке аз донишҷӯёни профессор ба ӯ пешниҳод намуд, ки нисбат ба эҳёи Масеҳ қонуни далелҳои имконпазирро, ки худи профессор таълиф намудааст, истифода барад. Пас аз исрори зиёд Гринлиф ин вазифаро ба ӯҳда гирифт, ва дар натиҷа китоберо бо чунин ном таълиф намуд: «Тадқиқи шаҳодатҳои чор инҷилнавис, мувофиқи меъёрҳои қонуни далелҳои имконпазир, ки дар муассисаҳои доварӣ истифода мешаванд». Тамоми маълумоти барояш дастрасро пурра тадқиқ намуда, Гринлиф ба хулосае омад, ки фактҳо, агар дар бораи онҳо беғаразона муҳокима намоем, худашон дар бораи худ шаҳодат медиҳанд. Ӯ чунин навишта буд: «Агар Исо ҳақиқатан аз мурдагон эҳё намешуд, ғайриимкон мебуд, ки ҳаввориён чунин бо исрор изҳор мекарда бошанд, ки он чи онҳо хабар медиҳанд, ҳақиқат аст».[12]
Ман ба кафетерияи китобхона рафтам, то ки ягон чиз хӯрам, ва аз назди витринаи шишагӣ гузаштам, ки дар он Китоби Муқаддаси Гутенберг аз соли 1455 гузошта шуда буд. Матни лотинӣ ба ман нофаҳмо буд, ва ба ҳар ҳол ман аз саҳифаҳои он чашм канда наметавонистам. Саволҳо дар сари ман чун гирдбод давр мезаданд.
Панҷ рӯзро дар Кембриҷ ва Оксфорд гузаронда, ман бо қатора ба Манчестер, ки саду бисту панҷ мил шимолтар ҷойгир шудааст, сафар кардам. Ман бояд боз як ваъдаро ба ҷо меовардам. Ба Манчестер омада, ман пеш аз ҳама пурсидам, ки то Оксфорд-стрит, ки китобхонаи донишгоҳи Ҷон Райланд буд, чӣ тавр рафтан мумкин аст. Посбонони китобхона хеле боилтифот буда, маро то худи витринае ки дар он порчаи Инҷили Юҳанно гузошта шуда буд, гусел карданд. Мистер Кобб ба ман маслиҳат дода буд, ки ба он нигоҳ кунам. Ин порча, ки дар аввали асри дуюм навишта шудааст, суханонеро дар бар мегирифт, ки ҳавворӣ Юҳанно, «шогирде ки Исо дӯсташ медошт» (Юҳ. 21:7), навиштааст.
Дар назди матни юнонӣ тарҷумаи он низ буд:
Ман барои он таваллуд ёфтаам ва барои он ба ҷаҳон омадаам, ки бар ростӣ шаҳодат диҳам; ва ҳар кӣ аз ростист, овози Маро мешунавад». Пилотус ба Ӯ гуфт: «Ростӣ чист?» Чун инро бигуфт, боз назди яҳудиён баромад ва ба онҳо гуфт: «Ман дар Ӯ ҳеҷ айбе намеёбам.
Барои хондани ин тарҷума ҳамагӣ якчанд сония сарф шуд. Аммо баъди як соат, ҳангоме ки осорхона бояд маҳкам мешуд, ман ҳанӯз дар пеши ин витринаи шишагин истода будам. Гӯё кадом як бори вазнин ба дӯши ман гузошта шуда буд, ки имкон намедод аз ин ҷой дур шавам. Ҳамон посбоне ки маро ба назди витрина бурд, боз назди ман омада, аз оринҷам гирифт ва хомӯшона ба тарафи баромадгоҳ бурд.
Зуд хӯрок хӯрда, якчанд соати боқимонда ман дар кӯчаҳои Манчестер қадам задам, оиди он андеша намудам, ки нақшаи майдонталабона ва ҳатто бетакаллуфонаи ман, ки эҳёи Исоро рад карда, масеҳиёни коллеҷи Келлогро шармсор карданӣ будам, ба як чизи ҷиддитаре табдил ёфт.
«Пас ту ба ҳар ҳол чиро исбот кардан мехоҳӣ?» — бо овози шунаво пурсидам ман аз худ, ҳангоме аз майдони Петруси муқаддас гузашта, ба самти меҳмонхонаи донишҷӯён, ки ман дар он ҷо манзил гирифта будам, равона будам. Борон сар шуд ва тумани сабук ба вазъият шакли каме ғайризаминӣ дод. Гиребони болопӯшамро бардошта, ман дастонамро ба кисаам дарунтар тиққондам.
Фикрҳоям маро ба он замоне бурданд, ки ман дар анбори ғалла пинҳон мешудам, ҳангоме ки бинои фаръиро аз теппа кашола карда бурданд ва муносибатҳои волидонам бо Ҷуниор ба таври дарднок канда шуданд. Он вақт ман Худоро лаънат карда ба худ ваъда дода будам, ки абадан душмани Ӯ монам. Аз боиси он чи аз сар гузаронда будам, ман ба хулосае омадам: агар ҳатто ягон хел Қувваи Олӣ вуҷуд дошта бошад ҳам (агар хоҳед, онро Худо номед), Он аз мушоҳидаи азобҳои одамон як навъ ҳаловати садистӣ мебарад. Дар синни ёздаҳсолагӣ Худоро аз ҳаёти худ берун кардам. Дар вақти ба балоғат расидан бошад аллакай ҳар касеро, ки оиди муносибатҳои худ бо Ӯ мегуфт, аблаҳ меҳисобидам. Ман бо Худои
Суханони ҳавворӣ дар ман садо дода, аз оромӣ маҳрум мекарданд: «Ҳар кӣ аз ростист, овози Маро мешунавад». Шояд, ман низ ба шунидани овози Ӯ, ки аз даруни ҳамаи ин асрҳо ба ман нидо мекунад, сар карда истодаам? Ман хандидам:
Хуб, вақти он расид, ки ба Фарансо равона шавам. Эҳтимол, ҷавоб ба саволам маро дар он ҷо интизор бошад.
Рӯзи дигар ман бо қатора аз Манчестер рафтам ва то Париж ба «Пароми шабона» чипта харидам — қатораи байналхалқӣ, ки ҳар бегоҳ аз истгоҳи Викторияи Лондон баромада, пас аз ёздаҳ соат ба истгоҳи Гар-дю-Нор дар худи маркази Париж мерасид. Аз худи саҳарӣ ман аллакай дар майдонҳои Елисей, лаб-лаби соҳили Сена, дар наздикии бурҷи Эйфел сайр мекардам. Ҳа, ман «амрикоӣ дар Париж» будам, магар ин ки бе мусиқӣ ва духтар.
Ман даҳ рӯз дар Фарансо будам ва дар ин муддат кӯшиш мекардам ба ҳама ҷойҳои тамошобоби Париж равам. Ду рӯзро ба Лувр бахшидам, як рӯзро ба Версал ва се рӯзро дар Лион гузарондам, — чуноне ки маълум шуд, ин шаҳр осорҳонаҳои ҳайратовар ва гуногун дошт, ки дар биноҳои зебо дар маркази таърихии шаҳр ҷойгир буданд.
Ва пас аз Лион бо қатора аз байни манзараҳои зебо гузашта, ба қисми франсавизабони Швейтсария равона шудам, ки дар он ҷо маро аллакай дӯсти мистер Кобб, профессор Ив Сендер интизор буд. Мо дар донишгоҳи Женева вохӯрдем, ки дар он ҷо ӯ илоҳиётро таълим медод. Чун бо мистер Кобб, ман ва профессор дар мавзӯъҳои гуногун сӯҳбат кардем. Ва ба ҳар ҳол, бо назардошти маҳалле ки мо дар он будем, ва соҳаи шавқмандиҳои илмии худи профессор, сӯҳбатамон на танҳо ба таърихи масеҳият дар давоми асрҳо дахл дошт. Аз ӯ ман бисёр чизҳоро оиди Ислоҳоти протестантӣ ва асосгузорони он: Мартин Лютер ва Жан Калвин фаҳмидам
Профессор Сендер ҳамчунин маро бо асосҳои матншиносии Китоби Муқаддас шинос намуд. Ман таҳлили танқидии матни қадимиро, ки ба ошкор намудани дастхатҳои саҳеҳтарин ва дур кардани хатоҳои тарҷума имкон медиҳад, беҳтар мефаҳмидагӣ шудам. «Натиҷаи ниҳоӣ — Китоби Муқаддас аст, ки мо ба он чун ба Каломи ҳақиқии Худо боварӣ карда метавонем», — гуфт ӯ. То он лаҳзае ки ӯ маро ба шимол, ба Олмон равона намуд, ман маҷбур будам эътироф намоям, ки боз як олими дорои тафаккури танқидиро мебинам, ки дар айни ҳол ба чизи фавқуттабиӣ бовар мекунад.
Дар Ҳейделберг ман боз бо як дӯсти мистер Кобб, бо доктор Ҳенрих Зауэр вохӯрдам. Ӯ шахси қоматбаланди лоғарандом, мӯйҳояш сирак ва чашмонаш чуқур шинондашудаи кабуд буд. Ӯ маро даъват намуд, ки ҳамроҳи ӯ ба Philosophenweg («Роҳи файласуфон»), ба пайраҳаи морпеч равем, ки бо он дар давоми ду соат ба доманаи ҷанубии кӯҳи Ҳамаи Муқаддасон баромадан мумкин буд, ки аз он ҷо тамоми Ҳейделберг намоён аст.
Доктор Зауэр маро аз худи аввал ҳайрон кард — ӯ дар мавзӯъҳои масеҳият ё Китоби Муқаддас сӯҳбат намекард. Ӯ бештар дар бораи ман фаҳмиданӣ буд: аслан аз кадом маҳал ҳастам ва дар зиндагӣ кадом мақсадҳо дорам.
— Ягон вақт ҳуқуқшинос шудан мехоҳам, — гуфтам ман дар ҷавоб ба саволҳои ӯ. — Сипас… оиди он фикр мекунам, ки бо сиёсат машғул шавам.
— Ман дар ҳамин мавзӯъ латифаеро медонам, — гуфт доктор Зауэр бо ваҷоҳати ҷиддӣ. — Чаро адвокат ба тарафи дигари роҳ гузашт?
— Тамоман намедонам.
— Барои он ки дар тарафи дигар ба садама дучор шавад! — ҷавоб дод доктор Зауэр, ва қоҳ-қоҳ хандид.
Чун дид, ки ман намехандам, китфамро тап-тап зад:
— Ин шӯхӣ аст! Магар шумо нафаҳмидед?
Ман табассум намудам ва сар ҷунбондам.
— Ман фаҳмидам, фаҳмидам, — нидо кардам ман, ва ба маънои таслими шӯхиомез дастонамро боло бардоштам. — Хеле хандаовар!
— Охир, ин хеле хандаовар аст, ҳамин тавр не? — такрор кард доктор Зауэр.
Аммо ҳангоме ки мо ба теппаи кӯҳ баромадан гирифтем, хислати ором ва бодиққатонаи ин шахс бо тамоми пуррагӣ ба ман ошкор гардид. Маълум шуд, ки доктор Зауэр шунавандаи хуб аст, ва дар давоми як соат, ки мо ба боло мебаромадем, ман то ҳадди имкон муфассалтар дар бораи кӯдакии ноороми худ ба ӯ нақл кардам.
— Алан дар бораи ин қиссаи шумо нагуфтааст, — гуфт доктор Зауэр, — фақат гуфт, ки шумо ҷӯяндаи ҳақиқат ҳастед.
— Ба фикрам, ин аз он сабаб аст, ки ман ба мистер Кобб чунин ҷузъиёти ҳаётамро бисёр нақл накардаам. Инак, ба шумо нақл мекунам, ҳатто намедонам, ки барои чӣ.
Доктор Зауэр дар ҷавоб фақат сар ҷунбонд. Мо дар айни замон ба он қисми пайраҳа расидем, ки харакҳо буданд, ва бешитоб Шаҳри кӯҳна, қалъаи Ҳейделбергро дар назди дарёи Неккар тамошо кардем. Дар нурҳои офтоби ғурубкунанда манзара нотакрор метофт. Муддате мо хомӯшона нишаста, аз тамошои манзара ҳаловат мебурдем.
— Ҷош, оё мумкин аст ба шумо саволе диҳам, — бо оҳанги ҷиддӣ пурсид доктор Зауэр.
— Албатта, сэр.
— Оё фикр накардаед, ки тасаввуроти шумо оиди Падари Осмонӣ зери таъсири муносибатҳои вазнини шумо бо падари заминиятон ташаккул ёфтааст
Ман дарҳол ҷавоб дода натавонистам.
— Вонамуд карданам зарур нест, ки ба Худо имон дорам, — ниҳоят, гуфтам ман.
— Дар Китоби Муқаддас Ӯ Падари мост. Падари осмонии мо. Ӯ моро чуноне ки ҳастем, дӯст медорад ва қабул менамояд.
— Маро бифаҳмед — ман ба риёкорӣ муқобил ҳастам.
Доктор Зауэр исрор накард.
— Ба ман бештар оиди устуҷӯятон нақл кунед, — бо мулоимат давом дод ӯ. — Ин ҷустуҷӯи ҳақиқат аст, чунон ки ман мефаҳмам?
— Инро чунин номидан душвор аст, — хандидам ман. — Ба фикрам, ман фақат кӯшиш мекунам аз пайи силсилаи муҳокимарониҳои мистер Кобб рафта, ақиб намонам ва то ҳадди имкон ба саволҳои ӯ ҷавоб ёбам.
— Ҳоло шуморо чӣ чиз ба изтироб меоварад? Кадоме аз саволҳои Алан бароятон душворӣ доранд?
Ман ба фикр афтодам. Ба як маъно, ман пурра метавонистам ҷавоби манфӣ диҳам. Дар асл аллакай на саволҳои пурсиданӣ монда буданд, на ҷавобҳое ки ба онҳо ҷавоб ба даст овардан лозим бошад. Ба ҳар ҳол, ҳеҷ саволе ба хотирам намеомад. Аммо аз чӣ сабаб бошад, ки ман инро гуфтан намехостам.
— Мистер Кобб маро водор намуд, ки оиди бисёр чизҳо андеша намоям, — гуфтам ман.
— Қадами охирин ба сӯи Худо фақат қадами имон буда метавонад, — аз ман чашмашро наканда, гуфт доктор Зауэр. — Имон аз боварӣ бармеояд, боварӣ бошад аз муҳаббат пайдо мешавад. Ва Худо муҳаббат аст.
— Медонед, ман то ҳол оиди Китоби Муқаддас саволҳо дорам, — гуфтам ман. Ман аз чунин самт пайдо кардани сӯҳбатамон худро каме нороҳат ҳис мекардам. — Хусусан оиди Аҳди Ҷадид.
— Ва инҳо чӣ гуна саволҳо мебошанд?
— Маро як чиз ором намегузорад … Оё он чи мо ҳозир мехонем, ва китоби аслӣ — ҳақиқатан як мебошанд? — Рости гап, ман аллакай ҳеҷ гуна шубҳа надоштам. Ман фақат мехостам сӯҳбатро давом диҳам. — Дигар хел карда гӯем, чӣ тавр мо инро аниқ дониста метавонем, дар ҳоле ки дар ихтиёри худ фақат нусхаҳои дастнависҳоро дорем?
Доктор Зауэр ғайратмандона сар ҷунбонд:
— Дар ин масъала ман ҷонибдори шумо мебошам!
— Шумо? Дар ҳақиқат?
— Ба таври худ, ҳа. Гап дар он аст, ки мо ҳамаи нусхаҳои ягон вақт навишташудаи Инҷилро партофта, тамоми Аҳди Ҷадидро дар асоси асарҳои Климент, Игнатий, Поликарп барин падарони ибтидоии калисо пурра барқарор карда метавонем, ба истиснои ёздаҳ оят. Ҳар яки онҳо дар асарҳои худ аз Аҳди Ҷадид иқтибосҳои зиёд овардаанд.
— Ва онҳо — иҷозат диҳед пай барам — дар асрҳои якум ва дуюм зистаанд.
Доктор Зауэр табассум намуд:
— Агар хато накунам, шумо, амрикоиҳо, дар чунин мавридҳо «бинго!» мегӯед.
— Ҳа, албатта, — ман табассум намудам ва дар ҷавоб сар ҷунбондам. Аниқ буд, ки ба доктор Зауэр ҳусни таваҷҷӯҳ надоштан ғайриимкон буд. — Ҳа, мо дар чунин мавридҳо «бинго» мегӯем.
— Агар ба кӯҳҳо болотар равем, харобаҳои Михаили муқаддасро мебинем. Дидан мехоҳед? — пурсид доктор Зауэр.
— Ин чист? Қалъа?
— Ин дайри асри ёздаҳум аст. Агар мо рост бо ҳамин пайраҳа рафтан гирем, рост ба он мерасем. Ҳамин тариқ, оё роҳамонро давом медиҳем? — аз ҷояш хеста, пурсид ӯ.
— «Роҳи файласуфон», — гуфтам ман, ва аз пайи доктор Зауэр рафтам. —
—
— Дар омади гап, чаро онро чунин меноманд?
— Дар давоми асрҳо шоирон ва файласуфони мо — масалан, Иоҳанн Волфганг фон Гёте — дар ин пайраҳа сайр карда, истироҳат ва муроқибат намуданро дӯст медоштанд. Мегӯянд, ки шоирон ба ин ҷо омада, оиди масъалаҳои муҳим… оиди масъалаҳои муҳими замони мо, масалан, оиди маънои ҳаёт фикр мекунанд. Ё шояд, ҳамчунин дар мавриди бо ҳамсари худ ҷанҷол кардан — кӣ медонад.
Ман хандидам.
— Гёте — ин ҳамонест, ки «Фауст»-ро навиштааст, агар хато накунам?
— Худи худаш, — сар ҷунбонд доктор Заэр. — Оё онро хондаед?
Ман ба аломати инкор сар ҷунбондам:
— Аммо ҳатман мехонам, агар шумо маслиҳат медода бошед.
— Албатта маслиҳат медиҳам! Ҳатман хонед, — гуфт доктор Зауэр, ва ба забони немисӣ илова намуд, —
Нафаҳмидани маро дида, ӯ ҳамон дам узр хост:
— Шумо маро бубахшед… ба забони шумо ин тақрибан чунин садо медиҳад: «Хато кардан ба инсон хос аст … ва то даме ки ӯ ба пеш ҳаракат мекунад, ҳамин тавр мешавад», — фаҳмонд доктор Зауэр, — ин суханоне мебошанд, ки Худованд дар пйеса мегӯяд.
Дар харобаҳои дайр хомӯшӣ ҳукмфармо буд. Фақат садои бод, ки бар баландии кӯҳ мевазид, шунида мешуд. Ғайр аз ман ва доктор Зауэр фақат якчанд сайёҳон харобаҳоро кунҷковона аз назар мегузаронданд.
Ман ба деворҳои харобшуда нигариста, тасаввур карданӣ шудам, ки ҳангоме дар ин ҷо дайри амалкунанда буд, ин маҳал чӣ намуде дошт. Аз афти кор, роҳибон хоксорона мезистанд ва соддагиро пайравӣ менамуданд. Оддӣ — ва фидокорона, бо дуоҳои саҳарӣ, нисфирӯзӣ ва бегоҳӣ, дуоҳои мунтазам ва давраҳои тӯлонии гӯшанишинии хомӯшона. Ман кӯшиш кардам тасаввур намоям, ки ҳаёти ман чӣ гуна мебуд, агар ман яке аз онҳо мебудам. Наход он вақт низ маро шубҳаҳои ҳозира фаро мегирифтанд? Эҳтимол, сарвари дайр ба ман супориш медод Китоби Муқаддасро, ки ба забони юнонӣ навишта шудааст, нусхабардорӣ кунам, то ки ба ман тарси Худоро талқин намояд. Ё шояд, маҳз дар ҳамин ҷо, дар қуллаи кӯҳи Ҳамаи Муқаддасон ман ниҳоят он осудагии рӯҳро, ки ҳеҷ ба он ноил шуда наметавонистам, — ҳамон равшаншавии ақл дар зери осмони ситоразорро ба даст меовардам, ва ҳатто тасаввуроте намедоштам, ки дар замонҳои оянда ин пайраҳаи ба боло мебурда ба сайёҳон чиро талқин хоҳад намуд.
Пас аз чор рӯз ман аллакай дар Лондон будам ва ба мистер Кобб аз аввалин телефон-автомат занг мезадам. Ман бесаброна мехостам бо ӯ вохӯрам, то оиди он чи фаҳмидам, ба ӯ гӯям, — ҳам он чиро, ки худам фаҳмидам, ҳам он чиро, ки аз ду рафиқи ӯ фаҳмидам. Аммо кори ман омад накард — мистер Кобб дар шаҳр набуд, ва ҳафтаи оянда омадани ӯро интизор буданд.
Ҳангоме ки ман гӯшаки телефонро гузоштам, маро ногоҳ рӯҳафтодагӣ фаро гирифт. Дар Лондон ман ҳамагӣ ду рӯзро гузаронда метавонистам, ва баъд — бояд ба хона бозмегаштам. Ҳол он ки ман аллакай тайёр будам ба мистер Кобб оиди таассуроти худ аз сафар нақл кунам, ҳатто бо ҳамаи хулосаҳои ӯ розӣ шавам. Аммо, аз афти кор, лозим меояд, ки инро мавқуф гузорам.
Ман оҳиста қад-қади соҳили Темза сайру гашт карда, ба меҳмонхонаи донишҷӯён равона шудам. Рӯзи мӯъҷизаосо буд, ва ман хостам каме нафас рост карда, фикрҳоямро каме истироҳат диҳам. Ба харак нишаста, ман баржаҳои калон ва киштичаҳои хурдро, ки дар дарёи Темза шино мекарданд, мушоҳида кардан гирифтам. Дар рӯ ба рӯ, дар соҳили дигар бинои боҳашамати Парламент ва ноқусхонаи Биг-Бен буд. Ва, ҳангоме ки нисфирӯзӣ фаро расид, садои баланди амиқ бар дарё садо дод. Ман чашмонамро пӯшида, рӯямро ба нурҳои гарми офтоб гардондам. Иқтибос аз Фауст ба хотирам омад: «Хато кардан ба инсон хос аст».
Ман масеҳиёни коллеҷи Келлогро ба ёд овардам. Ҳангоме ки мо фақат шинос шудем, имони «кӯр-кӯрона»-и онҳо маро беандоза асабонӣ мекард. Тамоми ин роҳро ман бо фикри исбот намудани ноҳақ будани онҳо паси сар кардам. Аммо, умуман, ман ба ин ҷо барои он омадам, ки худро ба таври қатъӣ ва бебозгашт бовар кунонам: зиндагӣ ҳеҷ маъно надорад ва дошта наметавонад, ва одамон дар давоми тамоми таърих динҳоро фақат барои он бофта мебароварданд, ки азобҳояшонро каме сабук кунанд. Шояд, ман на танҳо барои он дар ин ҷо мебошам, ки сабаби ҷангҳо ва гуруснагӣ барин фоҷиаҳои умумиҷаҳониро ба худ фаҳмонам, балки сабаби фоҷиаҳои шахсии худ: зӯроварӣ ва таҳқир, оилаи барҳамхӯрда, падари майзадаро маънидод кунам, — ин бароям боз ҳам муҳимтар аст. Ман ба дастони худ нигаристам: кай ман беихтиёр онҳоро мушт кардаам?
Дар назди ман дар канори дигари харак шахси солхӯрдае менишаст ва ба кабӯтарон нонрезаҳоро медод. Ӯ оҳиста нонрезаҳоро ба пеши пойҳояш мепартофт, аммо ваҷоҳати ӯ на он қадар хурсандона буд. Эҳтимол, ӯ пурра ба машғулияти худ дода шуда, мекӯшид чунин кунад, ки ба ҳар як паранда каме хӯрок расад. Ё шояд, ӯ барои ин лаҳзаи кӯтоҳ, ки дар иҳотаи дӯстон буда метавонист, аз зиндагӣ шукргузор буд.
Ногоҳ ман ба ёд овардам, ки боз ба яке аз китобхонаҳои Лондон, ки мистер Кобб ба ман тавсия дода буд, нарафтаам. Мо дар нақша доштем, ки ба он ҷо якҷоя равем, аммо вақт нарасид. Инак он адрес, ки дар порчаи коғаз навишта шуда, дар ҳамёнам пинҳон карда шудааст. «Китобхонаи инҷилӣ», дар назди метрои Бейкер-стрит.
Баъди бист дақиқа ман аллакай дар он ҷо будам. Ходимаи китобхона ба ман ёрӣ дод, то он китобҳои кӯҳнаро, ки ба қавли мистер Кобб, аллакай аз рафҳои мағозаҳои китобфурӯшӣ ғайб задаанд, ёбам. Бо ҳисси вазифаи иҷрошуда ман ба хондан сар кардам. Вақт оҳиста-оҳиста мегузашт.
Соат аллакай шашу сӣ дақиқа буд, ки ман китобҳоро як сӯ карда, ба такяи курсӣ пушт додам. Ба сақф нигариста, ман чашмонамро молидам, ва беихтиёр бо овози баланд гуфтам:
— Ин рост аст.
Сипас боз такрор кардам:
— Ин рост аст.
Ва, ниҳоят, бори сеюм, аллакай хеле баландтар гуфтам:
— Рост аст.
Ин дафъа ходимаи китобхона сабрро аз даст дод, ва ба тарафи ман нигоҳи оташбор намуд. Ман яке аз китобҳоеро, ки ҳозир яктарафа карда будам, гирифта хонданӣ шудам, аммо ҳарфҳо дар пеши чашмонам шакли худро гум мекарданд. Дар ин лаҳза ман қатораеро тасаввур кардам, ки ба перрон меояд ва пеш аз он ки бозистад, охирин фаввораҳои буғро сар медиҳад. Ман аллакай сухан надоштам. Ман намедонистам, ки дар куҷоям. Ман фақат медонистам, ки ба истгоҳи охирин омадаам.
Пас аз якчанд дақиқа ман аллакай аз зинаҳои китобхона мефаромадам. Кӯчаҳои Лондон торафт ториктар мешуданд. Ман ба худам бовар накарда, сар ҷунбондам: мистер Кобб, К. С. Люис, доктор Гринлиф ва ҳамаи дигарон — ҳа, ҳақиқат дар тарафи онҳо буд. Китоби Муқаддас ҳақиқатҳои абадиро дар бар мегирад. Ман барои рад кардани эҳё ва беэътибор намудани масеҳият ба роҳ баромадам, аммо аз фактҳо пинҳон шудан ғайриимкон буд. Бо вуҷуди он ки ман Бернард Расселро эҳтиром менамоям — ӯ хато мекард, ҳангоме мегуфт, ки одамон масеҳиятро дар асоси эҳсосот қабул мекунанд. Агар сухан дар бораи ман равад, баръакси ин дуруст буд. Ман имони масеҳиро маҳз
Он чи барои ин биношавии ман мусоидат намуд, — ҳам вақт, ҳам ҷой — то ҳол барои ман муаммост. Не, ман ба зону наафтодам ва дар як лаҳза масеҳӣ нашудам. Ҳа, чашмони ман барои ҳақиқат кушода шуданд, аммо бар хилофи Тумои нобовар, ман ҳанӯз муқобилат менамудам ва барои қабул намудани он намешитофтам. Ҳатто бо вуҷуди ҳамаи он чи акнун медонистам — ҳақиқат раднопазир аст. Эҳтимол, аз он сабаб, ки ба нобарорӣ дучор шудани мақсади худро фаҳмида, шармсор ва музтариб шуда будам.
Ҳангоми бозгашти тӯлонӣ ба Мичиган ман дар ин бора ва дар бораи бисёр чизҳои дигар фикр мекардам.
Ҳангоме ки тирамоҳ дар коллеҷи Келлог дарсҳо сар шуданд, ба ман лозим омад тамоми кӯшишҳоро ба харҷ диҳам, то ки симои он Ҷош Макдауэлли бепарвои пештара, сарвари донишҷӯён ва иштирокчии ҳатмии ҳамаи шабнишиниҳои курси дуюмро нигоҳ дорам. Кори курсии аввалине ки ман дар ин семестр навиштам, чунин ном дошт: «Чӣ тавр иёлати Мичиган аз қарзҳо халос шуда метавонад». Дар кори ман даъват ба ҳукуматдорони иёлат буд, ки маҳалли Нимҷазираи Болоро ба иёлати Висконсин фурӯшанд, ва дар Лансинг, пойтахти иёлати Мичиган фоҳишагиро иҷозат дода, аз он андоз гиранд. Ҳисоббарориҳои ман нишон медоданд, ки пуле ки аз фурӯши замин ва андозе ки аз фоидаи фоҳишагии иҷозатдодашуда ба даст меояд, ба иёлати Мичиган имкон медиҳанд, ки аз қарзҳо халос шавад. Барои ин кори курсӣ муаллим ба ман баҳои баландтаринро дод!
Ва ба ҳар ҳол, бо вуҷуди худнамоӣ ва мардонагии сохта, зиндагиро як навъ давом додан даркор буд. Ба ман аён буд, ки дили ман аз ҳам ҷудо шудааст, ман дурӯя шудаам. Чун боварӣ ҳосил мекардам, ки дӯстонам маро намебинанд, бо донишҷӯёни масеҳӣ оиди имони онҳо гуфтугӯ мекардам. Ман дарҳол ба онҳо фаҳмонданӣ мешудам, ки фақат кунҷковӣ мекунам, аммо акнун, ки дар бораи мавзӯи гуфтугӯ назар ба бисёрии онҳо бештар маълумот доштам, бисёр вақт чунин мешуд, ки ман ба саволҳои худам ҷавоб медодам! Дар баъзе мавридҳо ман ҳатто бо аъзоёни гурӯҳи масеҳӣ ба калисо мерафтам. Ва ба ҳар ҳол ман аз тавбаи калисоӣ ва қабули ошкорои масеҳият худдорӣ мекардам. Ман мехостам ба монанди онҳо имон дошта бошам, аммо ақлам ба ман мегуфт, ки аз масеҳият чун аз вабо гурезам. Ба ман чунин метофт, ки ман солҳои кӯдакӣ ва наврасиямро аз боиси дахолат накардани Худо аз даст додаам. Ва ман намехостам ояндаамро барбод диҳам, ин дафъа аз боиси дахолати Худо.
Боре дар рӯзи ҷумъа ман шунидам, ки маро дар ҳавлии коллеҷ ҷеғ заданд:
— Эй, Ҷош! — Инҳо дӯстони ман, Сэм Коллинз ва Дюӣ Лонгворт буданд. — Корҳо чӣ тавр, дӯстам? Имрӯз ба шабнишинӣ мебиёӣ? — пурсид Сэм.
— Чӣ гуна шабнишинӣ? — пурсидам ман.
— Дар Лейк-Ҳауз! Магар тамоман хотираатро аз даст додаӣ?
— Донишҷӯёни нав, ҳамаи зебосанамҳои курси якум меоянд! — Чашмонашро танг карда, илова намуд Дюӣ. — Мехостаатро интихоб карда метавонӣ!
— Нет… ман намеравам. Имрӯз ман мулоқот дорам.
— Якҷоя биёед! — гуфт Сэм. — Ҳар қадар бештар меҳмонон биёянд, ҳамон қадар беҳтар.
— Он зебосанам кӣ будааст? Бори аввал дар хусуси ӯ мешунавам! — пурсид Дюӣ. — Пас, туро ҳам побанд кардаанд?
Ман ба ду дӯсти худ нигаристам:
— Номи ӯ Линн аст. — Сэм ва Дюӣ хомӯшона давоми гапро интизор буданд.
— Хайр, вақти рафтани ман шуд, — гуфтам ман. — Ба дарс дер мемонам.
— Эй, исто, дӯстам, ба куҷо ин тавр мешитобӣ? — Сэм аз паси ман шитофт. — Бигӯй, оё рост аст, ки ту бо он духтар дар калисо шинос шудӣ? Ман ҳамин гуна гуфтугӯҳоро шунидам.
— Инро кӣ ба ту гуфт?
— Акка дар думаш овард, дӯстам. Ва медонӣ, боз чӣ мегӯянд?
— Боз чӣ?
— Мегӯянд, ки духтарони беҳтарин маҳз ҳамонҳое мебошанд, ки ба калисо мераванд.
— Пас ман ҳам ба он ҷо меравам! — илова кард Дюӣ. — Кадом рӯзҳо дар он ҷо сеансҳо мешаванд?
Сэм хашмгин шуда ба Дюӣ рӯ овард:
— Ин барои ту кинотеатр нест, бефаҳм! Ту чӣ, магар ҳеҷ гоҳ дар калисо набудӣ?
— Будам, — бо оҳанги ранҷиш ҷавоб дод Дюӣ. — Аммо ҳатто дар ёд надорам, ки бори охир кай дар он ҷо будам.
Сэм фақат сар ҷунбонд:
— Дар куҷост ин калисо? — боз пурсид ӯ. Онҳо маро ба миёна гирифта, як қадам ақиб намемонданд.
— Дар Факторивилл.
— Факторивилл? — Сэм ва Дюӣ ҳатто бозистода, бо ҳайрат ба якдигар нигаристанд. — Ин дар куҷост?
— Дар харита меёбед, — ба ақиб рӯ оварда нидо кардам, ва суръатамро афзуда, қариб давидам, то ки аз онҳо ҷудо шавам.
Дар асл, Факторивилл — номи роҳи морпече буд, ки аз шаҳраки хурди Атенс, ки бист мил ҷанубтар аз Бэттл-Крик воқеъ аст, мегузашт. Умуман ман Сэм ва Дюиро фиреб надодам, ҳангоме ки ин маҳалро шаҳр номидам. Дар солҳои 1800-ум дар ин маҳалҳо ҳақиқатан кадом як фабрика буд, ва дар атрофи он шаҳраки фабрикавӣ — Факторивилл пайдо шуд. Аммо ин фабрика кайҳо барҳам хӯрда буд, ва шаҳр низ набуд. Ҳамаи он чи аз онҳо боқӣ монда буд — роҳ ва калисои хурде буд.
Номи шубони «Калисои библиявӣ» дар Факторивилл ҳам чунин ғайриоддӣ буд: Фэй Логан. Ӯ аз панҷоҳсола калонтар буда, шахси боилтифот буд. Ва, аз афти кор, ба ман таваҷҷӯҳи самимӣ дошт.
Ман низ ба хизматгузории ӯ рафтанро ҳақиқатан дӯст медоштам. Акнун, ки ман оиди масеҳият дониши кофӣ доштам, ба зудӣ фаҳмидам, ки шубон Логан шахси ҳаматарафа соҳибмаълумот буд. Ман ҳатто донистанӣ шудам, ки чаро ӯ қарор дод дар деҳаи камаҳамияти канори ҷаҳон шубон бошад. Ва бо назардошти он ки ман ҳеҷ гоҳ шахси шармгин набудам, боре, ҳангоме ки парастиш ба охир расид, қарор додам рӯйрост дар ин бора аз ӯ пурсам.
Ӯ дарҳол ба ман ҷавоб надод. Калисо оҳиста-оҳиста холӣ мешуд, ва ман, чунон ки аллакай одат шуда буд, дар қатори охиринҳо онҳо тарк карданӣ будам. Шубон Логан толори калисоро аз назар гузаронд, гӯё мехост онро пурра фаро гирад. Офтоб, ки аз тирезаҳои оддӣ мегузашт, тамоми дохили калисоро дилкаш ва ором мегардонд. «Медонӣ, Ҷош, дар ин ҷаҳони калон, ба ҳар ҷое ки равӣ — дар ҳама ҷо одамони оддии назарногирро мебинӣ, — гуфт ӯ, ва нигоҳаш мулоим шуд, — ки амалҳои хурдро ба ҷо меоваранд, ва онҳо… гоҳо тамоми ҷаҳонро дигаргун мекунанд». Ӯ калисоро маҳкам кард, ва мо якҷоя аз зинаҳо фаромадем. Дар ин лаҳза ман чунон наздикиеро бо шубон Логан ҳис кардам, ки ҳамеша умед доштам бо падарам дошта бошам, ё аниқтараш, бо чунин падаре ки ҳамеша мехостам дошта бошам. Аммо сабаби дигаре низ буд, ки аз боиси он ман ба «Калисои библиявӣ»-и Факторивилл мерафтагӣ шудам.
Бори аввал ман Линнро он вақт вохӯрдам, ки ҳамроҳи якчанд ҷавонони масеҳӣ аз коллеҷи Келлог ба ин ҷо омадам. Ӯ дар канори яке аз харакҳо нишаста буд. Ман ҳамон дам ба ӯ аҳамият додам ва дар хараке нишастам, ки ба ҷои нишастаи духтари ношинос наздик буда, ману ӯро фақат гузаргоҳ аз ҳам ҷудо мекард. Ман медонистам, ки ӯ дер ё зуд ба ин тараф нигариста маро мебинад. Ва дар он лаҳзае ки ӯ маро дид, ман фавран ба ӯ «нигоҳ»-и худро равона кардам — он ифодаи романтикии чашмонро, ки чандин соат дар назди оинаи ҳаммом машқ мекардам. Ба давом додани шиносоӣ тайёрӣ дида, ман ногоҳ марди калонсолеро дидам, ки дар назди духтар нишаста буд. Ба пеш хам шуда, ӯ ба ман нигарист. Аз ваҷоҳати ӯ маълум буд, ки, падари духтар амалҳои маро дидааст.
Ин падари Линн, мистер Меррик буд, — сарвари ин калисо. Аммо, ҳангоме ки ман ва Линн ба вохӯрдан сар кардем, муносибати ӯ ба ман ба таври ҳайратовар пурсаброна буд. Эҳтимол, ба ин он чиз мусоидат менамуд, ки ду бародари Линн доимо дар болои ман пайдо шуда, фаҳмонданӣ мешуданд, ки хоҳарашонро дӯст медоранд ва агар касе ӯро ранҷонданӣ шавад, ҳолаш хароб мешавад.
Акнун дар рӯзҳои истироҳат ман ба хонаи Меррикҳо рафтанро дӯст медоштам — ва на танҳо барои вохӯрдан бо Линн, балки низ аз он сабаб ки миссис Меррик дар хӯрокпазӣ беҳамто буд. «Шумо ҳатто тасаввур карда наметавонед, ки дар ошхонаи донишҷӯён чӣ хел бад хӯрок мепазанд», — табақчаи худро барои ҳиссаи дуюм дароз карда, бо оҳанги раҳмангез мегуфтам ман. Миссис Меррик фақат табассум мекард ва табақчаи маро аз дафъаи аввал пур тар карда бармегардонд. Ман вонамуд мекардам, ки пай намебарам, ки дар ҷавоби густохии ман мистер Меррик ва писаронаш ба ҳамдигар чӣ хел нигоҳҳо мекарданд, ва зудтар ба хӯрок дармеафтодам. Дар ин лаҳза яке аз хоҳарони Линн гапи хандаоваре мезад, ва ҳама дар сари дастурхон қоҳ-қоҳ механдиданд. Ин оилаи калони муттафиқ буд, ва ман ҳамеша дар меҳмонии онҳо хурсандӣ эҳсос мекардам.
Дар ин рӯзи якшанбе, ки Линн ҳанӯз дар шаҳр набуд, ман ба парастиши саҳарӣ нарафтам ва ба парастиши бегоҳӣ бо дӯстам Ларрӣ Майнор, донишҷӯи математик аз коллеҷамон рафтам. Мо ба саршавии парастиш дер мондем ва қарор додем, ки дар харакҳои назди баромадгоҳ ҷой гирем. Пас аз он ки эълонҳоро гуфтанд ва сурудеро хонданд, шубон Логан ба минбар баромад, то ки мавъизаро сар кунад. Мавзӯи мавъиза порча аз Инҷили Луқо буд, ки дар он роҳзан дар салиб аз Исо хоҳиш мекард, ки дар подшоҳии Худ ӯро ба ёд оварад.
«Аз ҳамин сабаб биёед рӯйрост мегӯем, — мегуфт шубон Логан, — наҷоти Худо машқи зеҳнӣ нест. Дар асл дар Китоби Муқаддас гуфта шудааст, ки «Лекин Худо ҷоҳилони ҷаҳонро интихоб намуд, то ки ҳакимонро шарманда кунад» (1 Қӯр. 1:27). Чунин метофт, ки ӯ мувофиқи оҳанги суханонаш сар ҷунбонда, рост ба ман менигарад: «Дар чунин маврид, мо чӣ тавр наҷот меёбем?» Ӯ Китоби Муқаддасро варақ зада, аз Нома ба Румиён 10:9, 10 хонд: «Зеро агар ту бо даҳони худ эътироф кунӣ, ки Исо Худованд аст, ва бо дили худ имон оварӣ, ки Худо Ӯро аз мурдагон эҳё кард, наҷот хоҳӣ ёфт; чунки одам бо дили худ имон меоварад, ки ин барои адолати ӯст, ва бо даҳони худ эътироф мекунад, ки ин барои наҷоти ӯст».
Қатраҳои арақ дар пешониям пайдо шуданд, гӯё абрҳое бошанд, ки аз раъду барқ хабар медиҳанд. «Пас ба ман бигӯед, дӯстон, — давом медод шубон Логан, — ҳозир ҷои шумо дар куҷост? Оё шумо Исоро ҳамчун Худованд эътироф намудаед? Оё ба эҳёи Ӯ бовар мекунед? Ва, агар ҳақиқатан бовар мекарда бошед, оё ба тавба тайёред? Биёед пурратар дида мебароем, ки тавба чиро ифода мекунад…»
Мавъизаи шубон Логан боз муддате давом ёфт, ва баъд ӯ одамонро даъват намуд, ки баромада, Масеҳро дар дили худ қабул намоянд. Ман медонистам, ки бояд ба ин даъват ҷавоб диҳам, аммо аз ҷоям ҷунбида наметавонистам ва дар хараки худ часпидагӣ барин нишаста будам. Ман пештар ҳам ин даъватро шунида будам, аммо тарси аз даст додани дӯстони пештара ва худкушии зеҳнӣ кардан маро гӯё побанд карда буданд.
Дар умқи дил ман мехостам ба ин даъват ҷавоб диҳам. Ман мехостам дар роҳрав давида рафта, он кореро, ки дар Аврупо ҳанӯз тобистон карданам даркор буд, бикунам. Дар он ҷо ман ҳақиқатро ёфтам, аммо ҳанӯз таъхир мекардам, ба ҷои он ки ин ҳақиқатро ба ҳаётам қабул кунам.
Шубон Логан даъвати худро бори дигар такрор карда, Ирмиё, 31:3-ро иқтибос овард: «Аз дурдаст Парвардигор ба ман зоҳир шуд: бо муҳаббати абадӣ туро дӯст доштам, бинобар ин туро бо марҳамат ба Худ ҷалб намудам». Чашмонашро аз саҳифаҳои Китоби Муқаддас бардошта, ӯ оғӯшашро кушод: «Рӯҳулқудс мегӯяд: „Биё“. Ӯ туро чуноне ки ҳастӣ, даъват мекунад. Назди Исо биё. Худи ҳозир биё».
Кадом як фикри ғайричашмдошт ба майнаи ман ворид шуд: агар дар он рӯзе ки Исо дар салиб мурд, ман ягона шахс дар рӯи замин мебудам, Ӯ ба ҳар ҳол барои ман мемурд. Ӯ ба ҳар ҳол дастонашро ба пешвози ман дароз мекард ва ҳаёти Худро барои ман дареғ намедошт. Аммо чаро? Чаро Худо ин корро кард? Ман ба Ӯ чӣ даркор ҳастам? Барои чӣ Ӯ чунин муҳаббатро ба ман фурӯ рехт, ҳангоме ки ман дар гуноҳ будам ва ҳастам?
Изтироби маро ҳис карда, Ларри ба тарафи ман тоб хӯрд: «Мехоҳӣ, ҳар дуямон ба назди меҳроб меравем?» Ва саволи ӯ маҳз ҳамон ҳаракатдиҳандае гардид, ки ба ман даркор буд. Ман зуд аз ҷоям хеста, ба сӯи меҳроб равона шудам. Нигоҳи шубон Логанро, ҳангоме ки ман дар назди ӯ истодам, ҳеҷ гоҳ фаромӯш намекунам. Ӯ дасти маро ба дасти худ гирифт ва маро пурра ва бе ҳеҷ гуна шарт қабул намуд. Ман худро чун он писари гумроҳ ҳис мекардам, ки ниҳоят ба хона баргашт. Мо якҷоя дуо гуфтем, ва баъд боз дар давоми якчанд соат оиди он сӯҳбат мекардем, ки масеҳӣ будан чӣ маъно дорад. Ва ин сӯҳбат ибтидои шогирдии тӯлонӣ аммо пурфайз дар назди ин шахси хирадманд ва имондори самимӣ гардид.
Аллакай торик шуда истода буд, ҳангоме ки ман ниҳоят аз калисо баромадам ва ба мошини худ наздик шуда, бозистодам, то ки ҳавои серуни бегоҳиро нафас кашам. Ман худро чун мусофире ҳис мекардам, ки дар биёбон аз ташнагӣ мурда истода буд, аммо ниҳоят роҳро ба сӯи воҳаи пурфайз ёфт. Ман намедонистам, ки чӣ гӯям ва ё киро шукргузорӣ намоям. Ман фақат мехостам ин обро гаштаву баргашта нӯшам. Ман ба моҳ нигариста табассум мекардам, то даме ки ашкҳои гарми шӯр дар рухсораҳоям ҷорӣ мешуданд. Аз Худо хоҳиш мекардам, ки дили сангини маро бахшад ва дар айни ҳол ба кадом як тарзи пурасрор ва даркнашаванда ҳузури Ӯ, гармӣ ва бахшидани Ӯро ҳис мекардам.
Ҳаёти ман барои ҳамеша дигаргун шуд.
Ва хоҳиши калонтарини ман он буд, ки ин лаҳза беохир давом кунад.
Он сол зимистон хунук ва дуру дароз буд, аммо оташи ҳаёти нав дар Масеҳ дар ман фурӯзон буд. Таҳсилам давом дошт, ва дар айни замон шубон Логан ба ман асосҳои имони масеҳиро таълим медод. Ва ҳангоме ки мо ба мавзӯи бахшидан расидем, тамоман аён шуд, ки дар ин ҷо кори зиёдеро бояд ба ҷо оварам.
Мавқуф нагузошта, дарҳол пас аз соли нав ман ба Бэттл-Крик рафтам, то ки бо падарам дар маркази шаҳр, дар кафеи Ритсӣ вохӯрам. Ӯ аллакай дар он ҷо буд, дар назди тиреза нишаста, кофе менӯшид. Ба фикрам, аввалин шуда ӯ маро дид, зеро ҳангоме ки ман ӯро дидам, дарҳол нигоҳашро гардонд. Ин ташаббуси ман буд, ки бо ӯ вохӯрам, ва акнун ман дар ин бора афсӯс мехӯрдам.
Аммо ба ҳар ҳол ман ба кафе даромада, назди мизе ки падарам ва дугонаи наваш Гейл нишаста буданд, омадам ва дар рӯ ба рӯи онҳо нишастам. «Ин писари ман Ҷош аст», — маро шинос кард падар. Гейл беҷуръатона сар ҷунбонд ва оҳиста ба ман дасташро дароз кард. Тасаввур мекунам, ки падарам ба ӯ дар бораи ман чиҳо гуфтааст.
— Чӣ фармоиш медиҳед? — гӯё аз ҳаво пайдо шуда, пурсид пешхизмат.
— Илтимос, кофе биёред, — ҷавоб додам ман.
Падар бо дасташ ишора кард:
— Барои худат ягон чизи хӯрданӣ фармоиш деҳ. Ман пулашро медиҳам.
Аммо ман ба аломати инкор сар ҷунбондам — кофе кифоя аст. Якчанд лаҳзаи оянда ману падарам якдигарро аз назар мегузарондем. Аниқтараш, дуздида-дуздида ба якдигар менигаристем, ва баъд зуд чашмонамонро як сӯ мекардем. Гуфтугӯ дар бораи ҳеҷ чиз он ҷариеро, ки моро гӯё абадан аз ҳам ҷудо кардааст, боз ҳам аёнтар менамуд.
— Падар, — сар кардам ман. — Бадани лоғари падарам кашиш хӯрд, чунон ки саг дар интизории зарбаи пой. — Падар, — такрор кардам ман, ва кӯшиш кардам суханони даркориро ба забон оварам. Ва, ниҳоят, борро аз худ партофтам: — Падар, ман туро дӯст медорам.
Ҳатто намедонам, ки кадоми мо бештар ҳайрон шуд — падар, суханони маро шунида, ё ман, ҳангоме ки онҳоро ба забон овардам. Ман тамоман хоҳише надоштам падарамро дӯст дорам ё бахшам. Ман ҳеҷ шубҳае надоштам, ки маҳз аз боиси ӯ модарам вафот кард ва оилаи мо барҳам хӯрд. Солҳои зиёд ман бо фикре хоб мерафтам, ки чӣ тавр ӯро кушам ва ба дасти полис наафтам. Ҳатто ҳоло, ки масеҳии навимон будам, ман иродаи қавӣ доштам, ки минбаъд ҳам ӯро бад бинам.
Хомӯшӣ тоқатфарсо мегардид. Ман, ба қадаҳи кофеи худ менигаристам, гӯё мехостам дар қаъри он чизеро бинам ва фаҳмам, ки оянда бароямон чиро омода намудааст. Ниҳоят, овози хиррии падар фосилаи нороҳаткунандаро қатъ намуд:
— Чӣ тавр ту ман барин падарро дӯст дошта метавонӣ? — пурсид ӯ.
Ман ба ӯ ҷавоб додан намехостам. Ба ҳар ҳол, дар он лаҳза. Аммо шубон Логан тамоми ин муддатро беҳуда бо ман нагузаронда буд.
— Акнун ман масеҳӣ ҳастам, — ҷавоб додам ман.
Инро гуфта, ман чашмонамро як сӯ кардам, ва ӯ низ чунин кард. Ман намедонистам, ки ҳозир ӯ оиди чӣ фикр мекунад. Ва ҳатто дар ин лаҳза ман дуои беовоз гуфтам, ки Худо ба ман иҷозат диҳад, то минбаъд низ ин шахсро, ки оилаи худро барҳам задааст, бад бинам. Аммо дуо пеш намерафт. Аммо нафрат гум шудан гирифт. Суханон дар хусуси он ки ӯ ба касоне ки бояд дӯсташон медошт ва ҳимоя менамуд, чӣ қадар бадӣ овардааст, аллакай дар даҳонам давр мезаданд. Аммо ман мефаҳмидам, ҳамин ки даҳонамро кушоям, ин суханон аз даҳонам мебароянд: «Падар, ман туро дӯст медорам».
Ана ҳамин вақт ман фаҳмидам, ки масеҳият бофтаи хаёлот нест. Ман он суханонеро гуфтам, ки ба хотири онҳо ба ин ҷо омада будам. Баъд чӣ кор карданамро надониста, ман дигар чизе нагуфта, аз ҷоям бархестам ва баромада рафтам.
Шубон Логан бо майли том нақли маро оиди чӣ тавр гузаштани вохӯрии ман бо падар гӯш кард. Ман, рости гап, дар бораи ин вохӯрӣ фикри на он қадар мусбат доштам.
— Итоат ба фармудаҳои Худо, — гуфт шубон, — на эҳсосот, балки амалҳо мебошанд.
— Мо бояд итоаткор бошем, — илова кардам ман. — Ва натиҷа — аллакай кори Худост.
— Албатта, — ҷавоб дод шубон бо табассум, — ва ин, ба фикри ман, моро боз ба сӯи як шахсе меоварад, ки дар ҳаёти ту нақши назаррасе бозидааст.
Ман ҳамон дам афсӯс хӯрдам, ки чанд сония пештар оиди итоаткорӣ ба Худо бо боварӣ сухан мерондам. Чунин метофт, ки нафаси бадбӯи ин шахс аллакай дар ҳаво ҳис карда мешавад. Ман аз ҷоям ҷаста хестам ва фарши кабинети шубон Логанро бо қадамҳоям чен кардан гирифтам.
— Ҳатто хоҳиш ҳам накунед, — ниҳоят, гуфтам ман. — Шумо, эҳтимол, ҳазл мекунед?
— Ман ҷиддӣ гап зада истодаам, Ҷош.
— Не, ин ғайриимкон аст.
— Барои Худо ҳеҷ чизи ғайриимкон нест.
Ман ба шубон Логан чунон нигаристам, ки гӯё ӯ аз ақиб тела дода истода бошад:
— Магар шумо намедонед, ки дар давоми ин қадар солҳо ӯ бо ман чиҳо мекард! Ё шояд, на танҳо бо ман, балки бо дигар кӯдакон ва наврасон? Чӣ тавр шумо метавонед аз ман хоҳиш кунед, ки чунин шахсро бахшам? Бигузор ӯ дар дӯзах сӯзад! Ман худам ӯро ба он ҷо равона мекунам!
Шубон Логан ба оташи оташдони деворӣ нигарист:
— Бахшидани ту корҳои кардаи ӯро сафед намекунанд, Ҷош. Аммо он равандеро ба ҳаракат меоварад, ки ту бо он худро аз бандҳои гузашта озод мекунӣ. Бахшидан ба ту имкон медиҳад, ки дар зиндагӣ пеш равӣ, ва низ ба ҷони гумроҳшуда имконият медиҳад, ки тавба кунад.
Акнун аллакай навбати ман расид, ки ба оташ нигарам:
— Агар масеҳият ҳамин бошад, пас ман дигар бо он буда наметавонам. Ман мефаҳмам, ки дар ҷаҳони идеалӣ бахшидан — кори дуруст аст. Аммо шумо аз ман чизи беҳад зиёдро хоҳиш мекунед. Ман Уэйн Бейлиро бахшида наметавонам.
— Ман аз ту хоҳиш намекунам, ки Уэйн Бейлиро бахшӣ, Ҷош.
— Аммо Худо инро мехоҳад? — гуфтам ман дар як нафас. —
Шубон Логан лаҳзае хомӯш монд, ва ман чашм наканда ба ӯ менигаристам. Ӯ шахси некӯкор буд, аммо ӯ низ наметавонад он маҷроеро, ки ҳаёти ман ин қадар солҳо бо он равона буд, дигаргун кунад. Акнун дар ин бора фикр кардан аллакай дер шудааст. Ман асосан на ба ӯ, балки ба худам муроҷиат карда, гуфтам:
— Ҳеҷ кас маро фаҳмидан намехоҳад. Ҳеҷ кас.
Шубон Логан ба ман нигарист, гӯё чизе гуфтан мехост. Аммо, ба ҷои ин, ӯ дасташро дароз карда, Китоби Муқаддасро гирифт. Гулӯ афшонда, ӯ аз Инҷили Луқо хонд (23:33, 34): «Ва чун ба ҷое ки Косахонаи сар ном дорад, расиданд, дар он ҷо Ӯро, ва он ҷинояткоронро — яке аз дасти росташ ва дигаре аз дасти чапаш — маслуб карданд. Исо гуфт: «Эй Падар! Инҳоро биомурз, зеро ки намедонанд чӣ мекунанд».
Ман хониши ӯро қатъ намудам:
— Уэйн Бейлӣ хуб мефаҳмид, ки чӣ мекунад.
— Исо ҳам медонист чӣ мекунад, — ҷавоб дод шубон Логан.
Ин дарҳол рӯй надод — боз якчанд моҳ ва чандин сӯҳбатҳои боваринок бо шубон Логан даркор шуд. Дар ёд дорам, дар аввал ман ҳатто умед доштам, ки дар куҷо сокин будани Уэйн Бейлиро ёфта наметавонам. Аммо адрес зуд ёфт шуд, ва ман бо телефон ба ӯ занг задам. Сӯҳбат кӯтоҳ буд. Ман ба ӯ гуфтам, ки ӯ маро дар хонааш интизор шавад.
Ӯ дар ҳамин ҷо, дар Мичиган, дар маҳаллаи дурдасти шаҳраки Ҷексон зиндагӣ мекард. Ман ба назди дари чиркин омада, тақ-тақ кардам, ӯ дарро кушод ва ман даромадам. Ҳа, ӯ хонаи моро назар ба квартираи худаш беҳтар рӯбучин мекард: на сервизҳои чойнӯшӣ буданд, на тӯтиҳо. Ман ба шахси мӯйсафед, хамидақомати нигоҳаш хавотиромез нигаристам, ва бе пешгуфтор сар кардам:
— Он чи ту бо ман мекардӣ, Уэйн — нафратовар аст. Тамоман нафратовар! Аммо акнун ман Исои Масеҳро чун Наҷотдиҳанда ва Худованд шинохтаам. Ва ман барои он омадам, ки... ба ту гӯям…
Суханони бо ҷидду ҷаҳд машқкардаам ногоҳ ғайб заданд. Ман барои қувват пайдо кардан дуо гуфтам ва фаҳмидам — ҳамаи он чи ман ҳозир бояд гӯям, бояд на аз сар, балки аз дил берун ояд.
Нафаси чуқур кашида, ман давом додам:
— Уэйн, ҳамаи мо гуноҳкорем, ва ҳеҷ яки мо то меъёрҳои камолоти Худо расида наметавонад. Ҳамаи мо ба кафорат эҳтиёҷ дорем, бинобар ин… хулласи калом, ман барои гуфтани он суханон ба ин ҷо омадам, ки ту ҳатман бояд шунавӣ.
Ӯ мижа назада, чашмони берангашро аз ман наканда, нигоҳ мекард.
Дар кадом як лаҳза ман худам хостам бовар кунам, ки ин тавр нест, ва ин рост нест. Аммо ин рост буд, ва ман бояд онро бо овози баланд мегуфтам:
— Масеҳ барои ману ту мурд. Ман туро мебахшам, Уэйн. — Ман ба ақиб тоб хӯрда, сӯи дар қадам мондам, аммо бори охир ба тарафи ӯ гаштам: — Ва боз як чизи дигар, Уэйн. Агар ногоҳ шунавам, ки ту боз ба писаре даст расондаӣ… ҳушёр бош — пушаймон мешавӣ!
Ман ба монишгоҳи мошинҳо рафта, ба мошин даромадам.
Ба Бэттл-Крик ман дар давоми як соат баргаштам. Қариб тамоми роҳ борон меборид.
— Ҷош, ман ба қарибӣ дар бораи ин чиз фикр кардам… — гуфт боре шубон Логан, ҳангоме ки ман, чун ҳамеша, дар мобайни ҳафта ба назди ӯ ба дарси навбатӣ омадам.
— Наход? Ба ман чунин метофт, ки шумо доимо оиди ягон чиз фикр мекунед, — ҳазл кардам ман дар ҷавоб.
Шубон Логан табассум намуд ва аз паси миз хест:
— Биё андак қадам мезанем? Барои сайру гашт рӯзи хуб аст.
Охири баҳор буд, ва тамоми замин, чунон ки дар ин фасли сол дар Мичиган мешавад, бо ранги сабзи дарахтон ва рангҳои гуногуни гулҳои саҳроӣ оро дода шуда буд.
— Дар ин фасл ман беихтиёр суханони Мартин Лютерро ба ёд меоварам, — сар кард шубон Логан, ҳангоме дар пайраҳаи ҷангал, ки дар паси хона сар мешуд, қадам мезадем. — Ӯ гуфтааст, ки Худо Хушхабарро на танҳо дар саҳифаҳои Китоби Муқаддас, балки ҳамчунин дар дарахтон, гулҳо, абрҳо ва ситораҳо менависад.
Ман дар ҷавоб хомӯшона сар ҷунбондам. Аён буд, ки дар асл ӯ мехост тамоман дар бораи чизи дигар гап занад. Аммо ман қарор додам, ки шубонро шитоб накунонам ва пурсуков накунам.
— Ту дар бораи коллеҷ дар Уитон шунидаӣ? — давом дод ӯ дар айни замон.
— Не, — ҷавоб додам ман. — Ин дар куҷост?
— Дар наздикии Чикаго. Дар вақташ дар он ҷо Биллӣ Грэм таҳсил карда буд.
— Билли Грэм?
— Ҳа-ҳа, Билли Грэм. Ин беҳтарин коллеҷи гуманитарии масеҳӣ аст. Ба фикрам, ту бояд ба он ҷо гузарӣ ва таҳсилро маҳз дар ин коллеҷ ба охир расонӣ.
— Аммо чаро?
— Аз он сабаб ки ту тайёр ҳастӣ аллакай қадамҳои навбатӣ гузорӣ, Ҷош. Ман туро он қадаре ки метавонистам, пеш бурдам.
Ман аз ин суханони ғайричашмдошт ҳатто бозистодам:
— Шубон Логан, тасаввур ҳам карда наметавонам, ки чунин коллеҷ, ё муаллим дар коллеҷ ёфт мешуда бошад, ки ба монанди шумо ин қадар вақти худро барои ман сарф мекарда бошад.
— Ҳатто агар чунин бошад ҳам, Ҷош, ба ҳар ҳол донишҳо ва маълумотнокии ман ҳудуд дорад, — дар пайраҳа қадам заданро давом дода, ҷавоб дод ӯ, ва ба ман лозим омад тезтар қадам монам, то ки аз ӯ ақиб намонам. — Фаҳмост, ки дар Уитон тамоми қувваи худро ба таҳсил бахшидан лозим меояд, аммо...
Ӯ ақиб гашта ба ман бо табассуми одатии рӯҳбаландкунандааш нигарист:
— Ба фикрам, ту аллакай тайёр ҳастӣ ин даъватро қабул кунӣ.
— Чунин меҳисобед, ки таҳсил дар ин коллеҷ барои беҳтар тайёрӣ дидан ба ихтисоси ҳуқуқшинос ёрӣ медиҳад?
— Новобаста ба он ки ту барои худ кадом касбро интихоб кардаӣ, Уитон барои дар сатҳи баланд будан ба ту ёрӣ мерасонад. Ман дар он ҷо баъзе касонро мешиносам, бинобар ин ту бо тавсияҳои беҳтарини ман равона мешавӣ. Агар хоҳӣ, ман метавонам ба як-ду кас занг занам, ва баъд мебинем, ки аз ин чӣ ҳосил мешавад.
— Ҳа, сэр, шубҳае надорам, ки тавсияҳои шумо хеле бамаврид хоҳанд буд.
Ман бӯи хуши рӯзро нафас мекашидам, аз хушхабари Худо дар дарахтон ва гулҳои атроф, дар абрҳои сафеди осмони нилгун дар болои сарам ба ваҷд меомадам.
Маро дар Уитон ба курси сеюм гузаронданд, ва тирамоҳи соли 1960, дар соли садуми таъсиси коллеҷ ман ба таҳсил сар кардам. Барномаи таҳсилии ман иқтисодиёт, таърих, давлат ва ҳуқуқ, забони англисӣ ва илоҳиётро дар бар мегирифт. Акнун таҳсил, ва боз рӯзи кории нопурра, тамоми вақти маро мегирифтанд, ва ман бо душворӣ дақиқаеро ёфта ба Мичиган занг мезадам, то ки бо Линн гуфтугӯ кунам. Ва ба ҳар ҳол ман хушбахт будам ва ба оянда бо умед менигаристам.
Моҳи январи 1961 Ҷон Ф. Кеннедӣ ҳамчун президенти сиюпанҷуми Иёлатҳои Муттаҳидаи Амрико қасам ёд намуд. Дар паёми худ ӯ халқҳои ҷаҳонро даъват намуд, ки «бо душманони умумии инсоният: зулму истибдод, бенавоӣ, бемориҳо ва худи ҷанг»[13] мубориза баранд. Ҳа, инҳо мақсадҳои олиҳимматона буданд, ва ман пурра ҷонибдори онҳо будам, аммо ман мефаҳмидам, ки расидан ба чунин мақсадҳо бе мавъизаи умумиҷаҳонии Хушхабари Исои Масеҳ ғайриимкон аст.
Саъю кӯшиши ман дар таҳсил суст намешуд, ва ман беш аз ҳар вақти дигар азм доштам ҳуқуқшинос шавам. Дарсҳо дар Уитон ба ман ёрӣ медоданд, ки тадриҷан сарфу наҳв ва маданияти сухан, малакаҳои муҳаққиқӣ ва дар рӯи коғаз баён карда тавонистани фикрҳои худро беҳтар намоям. Ба назди ман аллакай ду соҳибкори масеҳӣ омада буданд — ва ҳар яке пешниҳод намуд, ки пас аз он ки ман коллеҷро хатм мекунам, пули таҳсили маро дар мактаби ҳуқуқшиносӣ медиҳад!
Зимистони тӯлонӣ ақиб менишаст, агарчи оҳиста ва бо дили нохоҳам, пеш аз баҳор. Чунин метофт, ки ҳам Худо ва худи ҳаёт акнун дар тарафи ман мебошанд.
Ва ҳамин вақт чизи ғайричашмдошт рӯй дод.
Ва инак, ман ба ҳамон гузаргоҳи роҳи оҳан омадам. То даме ки ман радио гӯш мекардам, мошини боркаш бо тамоми суръат ба мошини ман чунон бархӯрд, ки мошини ман то ба худи релсҳо ғеҷида рафт. Шубҳае надорам, ки ронандаи қатора он чиро, ки рӯй дод, надида буд — аммо ҳатто агар медид ҳам, аз эҳтимол дур аст, ки ба ин ягон хел аксуламал карда метавонист.
Мошини ман дар масофаи як ваҷаб аз қатораи гузаштаистода бозистод. Агар мошинам боз як-ду сантиметр пештар мерафт — ман зинда намемондам. Чунон ки баъд маълум шуд, ронандаи пикап маст будааст.
Зарба маро бо чунон қувва ба ақиб партофт, ки симҳои пӯлодӣ, ки курсии ронанда бо онҳо ба фарши мошин маҳкам карда мешуд, қариб бист сантиметр қат шуданд. Моро ҳамон дам шоҳидони воқеа иҳота намуданд, ва пас аз он ки полиси омада баёнотҳоро гирифт, кадом як ношинос, ба бадбахтии ман ҳамдардӣ зоҳир намуда, маро ба хобгоҳ бурд.
Ҳангоме ки ман аз мошини ӯ мебаромадам, ӯ ҳатто аз ман пурсид: «Боварӣ дорӣ, ки бо ту ҳамааш хуб аст?» Дар он лаҳза ба ман чунин метофт, ки ҳамааш бо зарбхӯрӣ ва шок ба охир расидааст, аммо рӯзи дигар ман беҳуш шудам ва мошини ёрии таъҷилӣ маро ба беморхона бурд. Маълум шуд, ки ман осеби ҷиддӣ дидаам: курсии мошинам такягоҳи сар надошт, аз ҳамин сабаб сарам сахт ба ақиб кашиш хӯрдааст, ва аз боиси ин банду буғумҳои гардан ва қисми болоии тахтапуштам сахт осеб дидаанд.
Дард тоқатфарсо буд.
Пас аз чор рӯзи табобати интенсивӣ ман боз даҳ рӯз дар беморхона будам. Боре пагоҳӣ духтур ба ман хабар дод, ки маро аз беморхона ҷавоб медиҳанд ва барои пурра сиҳат шудан ба хона мебаранд.
— Аз афти кор, ин раванди тӯлонӣ аст, — гуфт ӯ, — бинобар ин дар хона буданатон беҳтар аст.
Дар назари аввал ин пурра оқилона метофт, аммо ман боварӣ надоштам, ки духтур ҳақиқатан ҳам маро ба хона мефиристод, агар медонист, ки хонаи ман чӣ гуна аст. Эҳтимол, духтур ҳис кард, ки пешниҳоди ӯ маро ба изтироб овард:
— Падари шумо ваъда дод, ки барои бояду шояд нигоҳубин кардан ягон касро киро мекунад.
— Шумо бо падари ман гап задед?
— Ҳа, мо дар бораи ҳама чиз маслиҳат кардем.
— Ман фикр мекардам, ки пас аз он чи бо ман рӯй дод, ӯро ҳеҷ кас ёфта наметавонад.
Доктор дар назди кати ман нишаст:
— Мо якчанд рӯз пеш ба ӯ занг задем.
Ман фақат оҳ кашидам:
— Бигӯед, ки ман дар хона чӣ қадар вақтро бояд гузаронам?
— Ба фикрам, се ё чор ҳафта. Мебинем, ки корҳо чӣ тавр пеш мераванд.
— Дарсҳои ман чӣ? Имтиҳонҳо наздик шудаанд.
— Чунон ки ман медонам, мудирияти коллеҷи шумо дар ин бора аллакай ғамхорӣ кардааст. Ҳоло бошад шумо бояд фақат оиди он фикр кунед, ки тезтар сиҳат шавед. Ва барои ин бояд реҷаи бистариро риоя кунед.
Аммо бовар кунондани ман он қадар осон набуд:
— Ман чӣ тавр ба хона мерасам.
— Мошини ёрии таъҷилӣ мебарад.
— То худи Юнион-ситӣ? Духтур, охир, ин зиёда аз дусад километр аст!
— Пас аз хӯроки нисфирӯзӣ ба роҳ мебароед. Шуморо ба занбар хобонда хуб маҳкам мекунанд, то ки дар роҳ аз ларзиш зарар набинед. — Духтур китфамро тап-тап зад, ва мушакҳои ман аз дарди гарданам таранг шуданд.
— Гумон накун, ки ман вазъияти туро намефаҳмам, писарам, — илова кард духтур, — аммо ту кӯшиш кун… ҳатто намедонам, инро чӣ тавр номам... тасаввур кун, ки ин таътили берун аз нақша аст. Ба ин чӣ мегӯӣ?
— Беҳтараш ман умуман дар ин бора фикр намекунам.
Агар духтур ин суханони маро шунида бошад ҳам, тамоман ба он аксуламал накард. Ӯ бояд беморони дигарро аз назар мегузаронд, ва ӯ қариб дар назди дар буд. Ман бошам ба сақф менигаристам. Монанди эпилептик, ки саршавии хуруҷро ҳис мекунад, ман хуб мефаҳмидам, ки ба хона рафтан барои ман чӣ маъно дорад. Аммо ман ҳеҷ чизро дигар карда наметавонистам. Саҳнаҳои бераҳмонаи гузашта яке пайи дигар аз пеши назарам мегузаштанд. Ман ашкҳои модарамро медидам ва овози пасти ӯро, ки бар зидди лату кӯб эътироз менамуд, мешунидам. Ман чун пештара ҳис мекардам, ки бо дастонам гулӯи падарамро мефишурам, ва ба ёд меовардам, ки чӣ тавр сари ӯро ба унитаз меғӯтондам, чӣ тавр оби аз бак мефаромада садо медод, дастони қавии корманди полис, ки маро аз падарам кашола карда ҷудо менамуд, ва худи падарам, ки обро бо хуни даҳонаш рангин мекард.
Ман кӯшиш кардам дуо гӯям. Хушбахтона, акнун ман медонистам, ки Исо зинда аст ва маро мешунавад. Дар ҳадди ақалл, дар сӯҳбат бо Ӯ талхӣ ва изтироб набуд. Ӯ дӯст ва тасаллодиҳандаи ман буд. Оҳиста-оҳиста ман ором шудам ва кӯшиш кардам ба ҳамаи ин рӯйдодҳо аз дигар нуқтаи назар нигарам.
Пеш аз ҳама ман ба худ ёдрас намудам, ки ману падарам гӯё чизе ба монанди забони умумиро ёфтаем. Ман дигар ӯро бад намедидам ва ҳатто аз боиси он ки дар баъзе мавридҳо бо ӯ бераҳмона муносибат мекардам, чизе ба монанди азоби виҷдонро ҳис мекардам. Ва ба ҳар ҳол, ин оштиро ёдрас менамуд, ки барои ман ба осонӣ ба даст наомада буд. Ман ба хона рафтан намехостам. Хона охирин ҷой дар рӯи замин буд, ки ман ба он ҷо рафтан мехостам.
Духтур хӯроки нисфирӯзиро ёдрас намуд, аммо ман ҳеҷ иштиҳо надоштам. Дик Пёрнел, ҳамсояам дар ҳуҷраи хобгоҳи донишҷӯён, аз назди беморхона гузашта, ба хабаргирии ман даромад, ва ман ба ӯ гуфтам, ки давоми муолиҷа дар хона мешавад.
— Корат омад кардааст! — гуфт ӯ.
— Чаро чунин фикр мекунӣ, ки кори ман омад кардааст?
— Чаро не: хӯроки хонагӣ, ҷойи хоби худат, дӯстони пештара.
— Хайр, агар аз ин нуқтаи назар нигоҳ кунем, гапат дуруст, гуфтан мумкин аст, ки корам омад кардааст.
Ман намехостам, ки Дик ё дигар дӯстони ман дар Уитон фаҳманд, ки дар асл ҳаёти ман дар шароити хона чӣ гуна аст. Маҳз дар ҳамин лаҳза ба палата ду санитар аз «ёрии таъҷилӣ» аробачаро пеш-пеш тела дода даромаданд. Онҳо либоси сиёҳ пӯшида буданд, ва, шояд, аз боиси тазод бо ранги сиёҳи либосашон, ранги рӯи онҳо беандоза рангпарида тофт — ва ман аз боиси ин ҳатто як қад паридам. Яке аз онҳо қоматбаланд буд, дуюмӣ қадпасттар, аммо чеҳраи дар дуяшон андӯҳгинона буд.
— Эй, бародарҳо, оё шумо аз ширкати дафнкунӣ нестед? — ҳазл карданӣ шудам ман. — Шумоён маро куҷо мебаред?
Аммо ҳазли ман, аз афти кор, ба санитарҳо ҳеҷ таассурот набахшид, ва ба гуфтугӯ ҳам водор накард. Хомӯшона маро ба занбари чархдор гузошта, онҳо тасмаҳоро бастанд ва тела дода аз долони беморхона бурдан гирифтанд. Дик шитобкорона бо ман хайрухуш кард.
— Ба зудӣ вомехӯрем, Ҷош! — барои хайрухуш кардан даст ҷунбонд ӯ. — Мо барои ту дуо мекунем, дӯстам!
Ман низ хостам дар ҷавоб дастамро бардорам, аммо на даст ҷунбонда метавонистам, на пой. Лампаҳо дар сақф ба самти муқобил шино карданд, ва ду санитар дар айни замон маро аз қабулгоҳи ёрии таъҷилӣ ба сӯи баромадгоҳ бурданд, ки дар он ҷо аллакай мошин интизор буд. Ин «кадиллак»-и норанҷии васеъ ва равишаш мулоим буд.
Санитари қадпасттар дар салони мошини «ёрии таъҷилӣ» дар назди ман ҷой гирифт.
— Номи ман Гантер, — худро шиносонд ӯ.
Ман аҳамият додам, ки ӯ аз хастагӣ қариб нафасгир шудааст.
— Аҳволатон хуб аст? — пурсидам ман, ва оиди он фикр кардам, ки шояд бо ӯ ҷой иваз кунам, то ки дар занбар дароз кашад.
— Дилам суст аст, — гуфт ӯ бе ифодаи махсус.
— Бо он чӣ шудааст? — пурсидам ман.
— Насоси ман хунро ба таври даркорӣ гардиш додан намехоҳад. Доктор гуфта буд, ки ин беморӣ ҳатто номи худро дорад — як калимаи махсус — аммо ман барои худ онро «бемории гум шудани набз» меномам.
— Набз гум мешавад?
Гантер ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд ва кафҳои дастонашро рӯ ба боло карда, дасташро дароз намуд:
— Дар ин ҷо набз нест, — гуфт ӯ ва пояшро каме луч кард — дар ин ҷо низ набз нест.
— Ту шахсияти нотакрор будаӣ, Гантер, — ҷавоб додам ман. — Экспонати худгард.
Гантер бошад бо оҳанги якранг дардҳои худро номбар мекард:
— Чашми чапам тамоман намебинад, дар чашми ростам бошад нуқтаҳои сафед шино мекунанд. Ва боз сарам чарх мезанад … беҳуш мешавам… сарам дард мекунад…
— Ва дар айни ҳол аз ӯҳдаи корат мебароӣ…
Гантер фақат лабҳояшро кашиш дод:
— Маро аллакай се бор ба он дунё гусел карда буданд. Аммо ман ҳар дафъа зинда мемондам.
— Ба фикрам, барои кори санитар ин беҳтарин тавсиянома аст.
Гантер хандид. Албатта, ин бад набуд. Охир, мо бояд роҳи тӯлониро тай менамудем.
Аммо, аз афти кор, қисми зиёди роҳ ман дар хоб будам.
— Мо қариб омадем, — гуфт Гантер. — Аллакай аз Юнион-Ситӣ гузашта истодаем.
Дар салони мошини ёрии таъҷилӣ, ки ману Гантер будем, аз ҳар ду тараф тирезаҳои дароз буданд, ва ман чашмонамро як тараф гардонда, баъзе нишонаҳои шаҳраки хурдамонро медидам. Ана кӯчаи асосӣ: редаксияи «Реҷистер Трибюн», мағозаи Ҳенслӣ, аптекаи Уитинг ва кафе-яхмоси Фабиано. Фабрикаи равғанбарорӣ, ки фермерҳои маҳаллӣ ширро ба он ҷо месупурданд. Мағозаи хӯрокворӣ. Майкадаи «Даффӣ».
Ман дар обҳои дарёи Сент-Ҷо инъикос ёфтани нурҳои офтобро дидам, баъд мо кӯли Юнион-Лейкро давр зада гузаштем. Боз якчанд дақиқа гузашт, ва ман фаҳмидам, ки мо ба роҳе баромадем, ки аз назди фермаамон мегузашт. Ва ҳангоме ки ба роҳи хокӣ гузаштем, ки ба худи ферма мебурд, чунин метофт, ки ҳар як чуқурӣ бесаброна интизори бо ман «вохӯрдӣ кардан» мебошад. Ман ҳатто фикр кардам, ки ҳозир он ҷавоне ҳастам, ки беҳад зиёд офтоб хӯрдааст, ва акнун ҳар кас ба тахтапушти сӯхтаи ӯ дӯстона тап-тап заданӣ мешавад.
Лаҳзае нигоҳи ман ба дарахти калони бед дар назди хонаамон равона шуд. Навдаҳои сабзи чандири он чун пардаи мӯҳрагин алвонҷ мехӯрданд. Ақаллан як хотираи нек. Аллакай фикр дар бораи он ки дарахти бед дар назди хона ҳанӯз ҳам месабзад, бо худ осудагии ғайричашмдошт овард.
Мошини ёрии таъҷилӣ истод, ва баъд ақиб гашта, ба худи даромадгоҳи хона расид. Аммо, чуноне ки маълум шуд, ҳеҷ хел шахси нигоҳубинкунанда маро вохӯрданӣ набуд.
— Ахволат хуб аст, Гантер? — пурсидам ман аз ӯ.
Гантер занбарро аз тарафи худаш поён фаровард:
— Аз афти кор, ман бояд каме нафас рост кунам.
— Ба шумо чӣ шуд? — ман шунидам, ки падарам ба ӯ муроҷиат намуд.
— Ӯ набз надорад, — ҷавоб додам ман ба ҷои Гантер.
— Хайр чӣ? Ман ҳанӯз ҳеҷ касро нағалтондаам, — дастакҳои занбарро дошта, шитобон гуфт Гантер.
Падар мебелро аз меҳмонхона баровард ва катро чунон гузошт, ки ҳама ба осонӣ ба он дастрасӣ дошта бошанд. Ман фақат он вақт рӯй турш кардам, ки Гантер ва ронандаи мошини ёрии таъҷилӣ тасмаҳоро кушоданд ва маро аз занбар ба кат гузаронданд. Сақфи болои сарамро аз назар гузаронда, ман овози падарамро дар ҳавлӣ шунида метавонистам, ки санитарҳоро барои ёрӣ шукргузорӣ менамуд. Баъди муддате ман шунидам, ки мошин рафт, ва баъд ҳис кардам, ки падарам хомӯшона дар ҳуҷра истодааст.
— Шахси нигоҳубинкунанда куҷост? — пурсидам ман.
— Ӯ имрӯз омада натавонист. Ӯ пагоҳ меояд.
Ман хомӯш шудам. Дар овози падарам чизе на чун ҳамеша буд. Ӯ на ба монанди пештара гап мезад. Ва ҳангоме ки ӯ боз гап зад, ман фаҳмидам, ки гап дар чист, — ӯ ҳушёр буд.
— Ба ту ягон чиз даркор аст? — пурсид ӯ.
— Ҳоло чизе даркор нест.
Ман садои қадаммонии падарамро шунидам — ӯ хомӯшона ба ҳуҷрае ки ба меҳмонхона пайваст буд, баромад ва ба креслои дӯстдоштааш нишаст. Дар хона ногоҳ хомӯшии ҳайратовар, ҳатто ҳавлнок ҳукмфармо шуд. Сипас ман шунидам, ки чӣ тавр падарам гӯгирд зад, то ки боз як сигор кашад. Дар ҳуҷра магас ғингоз зад. Ҳамаи садоҳо ба таври ғайритабиӣ баланд шунида мешуданд. Ногоҳ ман суханонеро шунидам, ки доктор ҳангоми ба хона фиристодани ман гуфт: «Тасаввур кун, ки ин таътили ғайринавбатӣ аст». Ҳамааш дуруст. Илова ба ин, пеш аз он ки мошини ёрии таъҷилӣ маро аз беморхона барад, сеанси гипноз ҳам мебуд, зарар намекард.
Гуфтан наметавонам, ки чӣ қадар вақт гузашт, ва оё ман умуман хоб рафтам ё не. Аммо ногоҳ ман ҳис кардам, ки ғайр аз ман дар ҳуҷра боз касе аст — ӯ хомӯшона, ҳарфе нагуфта, ба ман менигарист. Аммо ман сарамро бардошта наметавонистам, то ки ба атроф нигарам.
— Падар? — гуфтам ман. — Ин туӣ?
Дар ҷавоб ман фақат ҳиқ-ҳиқи пасти гиряро шунидам. Ман ба таври ғаризавӣ кӯшиш кардам шинам, то ки беҳтар ба атроф нигариста тавонам. Аммо дард маро маҷбур кард, ки худро боз ба болишт партоям. Лозим омад, ки нигоҳамро бо шиддат ба дидани он равона кунам, ки дар ҳуҷра кист. Баъд бо гӯшаи чашм ман падарамро дидам — ӯ дар назди тиреза, каме хам шуда, истода буд, гӯё шикамаш дард карда бошад. Падар.
— Чаро ту гиря мекунӣ? — пурсидам ман аз ӯ.
Ӯ ҷавоб надод. Ба ҷои ҷавоб ӯ хомӯшона дар ҳуҷра пас ва пеш қадам задан гирифт. Шояд,
Ногоҳ падарам дар назди ман дар канори кат нишаст.
— Падар, чӣ рӯй дод? — пурсидам ман. Ҳеҷ гоҳ пештар ман ӯро чунин надида будам. Ашкҳое ки аз чашмони ӯ ҷорӣ мешуданд, маро хеле хавотир карданд.
Ниҳоят, ӯ бо овози канда-канда гуфт:
— Чӣ тавр ту метавонӣ… — овози ӯ канда шуд, ва хомӯш монд. Аз чи сабаб бошад, ки ман фикр кардам, ки ҳозир ӯ хеста меравад, аммо ногоҳ ӯ давоми суханашро гуфт. — Чӣ тавр ту метавонӣ… ман барин падарро... дӯст дорӣ?
Ман чӣ гуфтанамро надонистам.
Муддате ӯ низ хомӯшона ба ман нигариста менишаст, баъд ашкҳояшро, ки аз чашмонаш шашқатор мерехтанд, пок карда, ба тиреза нигарист.
— Он вақт… дар он рӯз дар кафе… ту гуфтӣ, ки маро дӯст медорӣ.
— Ҳа, падар.
Ашкҳо боз бештар аз чашмонаш ҷорӣ шуданд:
— Аммо чӣ тавр?
Ман ҳатто намедонистам, ки дар ҷавоб ба ӯ чӣ гӯям. Фикрҳо дар сарам чун гирдбод давр мезаданд, аммо суханони даркорӣ ёфт намешуданд. Ӯ аз ҷояш хест ва боз бо қадамҳояш ҳуҷраро чен кардан гирифт.
— Падар, — ниҳоят гуфтам ман. — Падар…
Ӯ қадам заданро бас кард. Ман шунида метавонистам, ки чӣ тавр пардаҳо дар тирезаи кушода лаппос мезананд, баъд ҳис кардам, ки ӯ боз дар канори кат нишаст. Чашмонамро боло карда, ман дар аввал ба он чи дидам, бовар накардам. Падарам ҳеҷ гоҳ одат надошт ки ба дигарон ҳиссиёти дӯстона ё ҳусни таваҷҷӯҳ доштанашро зоҳир намояд. Ӯ ҳеҷ гоҳ ба касе муҳаббати махсус зоҳир намекард — ва алалхусус ба ман. Аммо акнун, чунин метофт, ки ҳозир ӯ аз ғалаёни ҳиссиёт беҳуш мешавад.
— Падар, — боз сар кардам ман, баъд муддате хомӯш мондам. — Ман он чиро фаҳмидам, ки ҳаёти маро пурра дигаргун кард. Худо одам шуд, ва номи Ӯ Исо аст. Ана ҳамин тавр, падар, Исо хеле мехоҳад, ки ту назди Ӯ омада, бо Ӯ бимонӣ.
Падар чашм наканда, ба ман менигарист, ва ман дар худ нигоҳи ҳайрони ӯро ҳис мекардам. Ман дар ин лаҳза хеле мехостам лаёқати пай бурдани фикрҳои дигаронро дошта бошам. Ҳозир ӯ дар бораи чӣ фикр мекунад? Чунин метофт, ки вақт дар ин лаҳза бозистодааст. Сипас ӯ бархест ва аз хона баромад.
Намедонам, ки чӣ қадар вақт гузашт. Хона гарм буд, ва магас беист ғингос мезад. Шояд, ягон соат гузашт, ҳангоме ки падар боз ба ҳуҷра даромад. Ӯ дар болои ман хам шуд, ва ман дида метавонистам, ки рӯи ӯ ҳанӯз аз гиря нам буд.
— Ҷош, — гуфт ӯ, — агар Исо дар ҳаёти ман он чиро карда тавонад, ки дар ҳаёти ту кардааст, пас ман мехоҳам Ӯро шиносам.
Навбати ман расид, ки гиря кунам:
— Ту бояд Ӯро ба ҳаёти худ даъват намоӣ, падар. Ту бояд дар назди Ӯ дилатро кушоӣ ва дуо гӯӣ.
— Писарам, боварӣ надорам, ки ман чӣ тавр дуо гуфтанро медониста бошам.
— Он чиро, ки дар дилат ҳаст, ба Ӯ бигӯй.
Падарам сар ҷунбонд ва дуои оддии содадилонаро ба забон овард — ҳамон «дуои фермер»-ро, агар хоҳед: «Худо, агар Ту Худо бошӣ, ва агар Масеҳ — Писари Ту бошад… ва агар Ту он чиро, ки ман бо оилаам кардам, бахшида тавонӣ…» Овози ӯ канда шуд. Аммо ӯ худро ба даст гирифт ва, нафаси чуқур кашида, суханонеро ба забон овард, ки аз умқи дил мебаромаданд: «Ман дидам, ки чӣ тавр Ту ҳаёти писарамро дигаргун кардӣ… ва агар Ту дар ҳаёти ман он чиро карда тавонӣ, ки дар ҳаёти ӯ кардӣ, пас… аз Ту хоҳиш мекунам… — Падарам ба синаи худ мушт зада: — Хоҳиш мекунам, дохил шав!»
Аз сандуқи синаи ӯ нолаҳо берун омаданд, ва ӯ, аз афти кор, дар натиҷаи ҳамаи ин бемадор шуда сар хам кард. Ман низ гиря кардам, ва, ҳангоме ки ашкҳо аз чашмонам ҷорӣ шуданд, ҳама чиз дар атроф хира тофт, гӯё ман дар зери об будам ва аз таги ҳавзи шиноварӣ ба боло менигаристам. Ман ҳис мекардам, ки рӯям аз ашкҳо тамоман тар шудааст, аммо ҳеҷ кор карда наметавонистам, чунки ҳатто ҷунбида наметавонистам. Падар дасташро дароз карда, ашкҳои маро пок намуд. Аммо хурсандии нотакрор, ки аз дили ман берун меомад, маро маҷбур намуд, ки боз бештар гиря кунам.
Шумо медонед, ҳангоме ки касе ҳаёташро ба Масеҳ мебахшад, ҳама чиз дигаргун мешавад. Ҳангоме ки ман имон овардам, фикр ҳо ва рафторам дигаргун шудан гирифтанд, аммо на ба зудӣ — барои ин зиёда аз як сол даркор шуд. Аммо ҳангоме ки падари ман назди Масеҳ омад, ин дигаргуншавӣ фаврӣ ва фарогир буд. Ӯ бевосита дар пеши назарам дигаргун шуд! Гӯё касе ба ботини ӯ даст дароз карда, тугмаеро зер кард, ва ҳуҷраи торик дарҳол мунаввар гардид.
Боқимондаи рӯз ноаён гузашт. Ману падарам то бегоҳ гуфтугӯро давом додем. Ва ҳангоме ки вақти хобидан расид, ман аз падарам хоҳиш кардам, ки тирезаро кушода монад. Ман мехостам садои қатораро, ки ба дуродур мешитофт, шунавам.
Ҳамшираи тиббӣ Ҷиббс рӯзи дигар пайдо шуд. Маълум шуд, ки ӯ корманди моҳир ва ботаҷриба, аммо тамоман камгап будааст. Ва ман аз худ мепурсидам, ки агар ӯ на имрӯз, балки дирӯз меомад, рафти воқеаҳо чӣ гуна мешуд. Оё падар ин гуна ошкоро ҳиссиёти худро зоҳир менамуд? Оё тамоми ин муддатро бо ман мегузаронд? Оё дуо мегуфт? Ба фикрам, аз эҳтимол дур аст. Албатта, инро фақат Худо медонад, аммо дар Китоби Муқаддас гуфта шудааст, ки мо бояд Ӯро барои ҳар як вазъият шукргузорӣ намоем. Бинобар ин акнун, дар бораи воқеаҳои рӯйдода андешаронӣ намуда, ман ҳис мекардам, ки бояд барои он воқеа дар Уитон, ки аз боиси он қариб аз ҳаёт маҳрум мешудам, Худоро шукргузорӣ намоям.
Ман се ҳафта бистарӣ будам. Қариб ҳар бегоҳ, ҳангоме ки ҳамшираи тиббӣ Ҷиббс пас аз сменаи рӯзона мерафт, падарам омада, дар назди ман ба курсӣ менишаст. Тобистон наздик мешуд, ва рӯзҳо торафт дарозтар мешуданд. Падар бо хушнудӣ ҳамаи хоҳишҳои маро ба ҷо меовард. Ӯ аз ман оиди чӣ гуна ҳаёти масеҳӣ ба сар бурдан ва ба Худо писанд омадан саволҳо медод. Ӯ мехост вақти боқимондаро босамар истифода барад.
Китоби Муқаддасам бо ман буд, ва, азбаски падарам онро тамоман намедонист, ман ба ӯ порчаҳои асосиро нишон медодам. Ӯ он қадар зиёд соҳибмаълумот набуд, аммо суханони Навишта ба ӯ фаҳмо буданд, ва бисёр вақт пас аз он ки ӯ ягон оятеро мехонд, ки махсусан ба дилаш таъсир мебахшид, дар хона хомӯшии амиқ ҳукмфармо мешуд.
«Ба ростӣ, ба ростӣ ба шумо мегӯям: ҳар кӣ каломи Маро бишнавад, — оҳиста мехонд ӯ боре бегоҳӣ аз Инҷили Юҳанно, — ва ба Фиристодаи Ман имон оварад, ҳаёти ҷовидонӣ дорад ва ба доварӣ намеояд, балки аз марг ба ҳаёт гузаштааст» (5:24).
— Ба Исо бовар кун, падар. Ба Худо бовар кун, — ӯро ҳавасманд мекардам ман. — суханони Ӯро хон ва мувофиқи он рафтор намо.
Ҳамин тавр мо бегоҳиҳоро дукаса, бо хониши Китоби Муқаддас ва муҳокимаи порчаҳои хондаамон мегузарондем.
Боре бегоҳӣ падарам ба ҳуҷра даромад, ва аз намуди пурҳаяҷони ӯ ман фаҳмидам, ки бо ӯ чизе рӯй додааст. Ҳамин тавр ҳам шуд. Нафасашро рост карда, ӯ, ниҳоят, ба ман гуфт:
— Писарам, ман майзада ҳастам, ва ман инро хуб медонам. Ман худро ба ҷамъияти «Майзадаҳои анонимӣ» номнавис кардам, то ки аз ин одати бад раҳоӣ ёбам, аммо маро фикре тарк намекард, ки тамоми боқимондаи ҳаёт лозим меояд эҳтиёт бошам, то ба одати пештара барнагардам. — Ӯ ба ман нигарист, то боварӣ ҳосил намояд, ки оё ман чиз гуфтан намехоҳам, аммо ман хомӯш будам. — Ҳамин тариқ, имрӯз пагоҳӣ, ҳамин ки белро ба даст гирифтам, то ки оғилро тоза кунам, хоҳиши зиёди майнӯшӣ маро фаро гирифт. Намедонам, аз куҷо ин фикр, ин хоҳиш омад, чунки ғайричашмдошт ва хеле қавӣ буд — ва ман худдорӣ карда натавонистам. Дар хотир доштам, ки дар куҷое ним шиша майро пинҳон карда мондаам. Ва ман рафта, онро гирифтам ва ба даҳон бурдам.
Шубҳае надорам, дар рӯи ман чунон ноумедӣ ҳувайдо буд, ки суханони навбатиро падар бо дилпурӣ ба забон овард:
— Ҳамин тариқ, ман гуфтанӣ ҳастам: то ҳол фаҳмида наметавонам, ки ин чӣ тавр бо ман рӯй дод, аммо чунон ҳиссиёт доштам, ки гӯё заҳрро ба даҳон гирифта бошам… Забонам чунон сӯзиш кард, ки гӯё ин оташ бошад. Ва майро ман фурӯ бурда натавонистам — ҳамон дам туф кардам, ва баъд майи дар шиша бударо то қатраи охирин ба замин рехтам.
Ман ҳатто хостам дар катам нишинам, ва, агар дарди сахт намебуд, ман менишастам.
— Падар, ман кайҳо инҷониб чунин хабарҳои хушро нашунидаам! — нидо кардам ман. — Оё акнун дида истодаӣ, ки чӣ тавр Исои Масеҳ пурра тамоми ҳаётатро, аз боло то поён, нав гардондааст?
— Албатта, писарам. Албатта, айнан ҳамин тавр аст.
Дар ҷамъомади навбатии «Майзадаҳои анонимӣ» падарам ҳикояти худро ба ҳама нақл кард. Ӯ аксуламали одамонро ба ман нақл намуд:
— Тасаввур мекунӣ, онҳо ҳама ба ман кафкӯбӣ карданд! — бо хушнудӣ гуфт ӯ.
Ва ҳангоме ки касе аз ҷамъомадагон аз падарам пурсид, ки чӣ тавр ӯ чунин қувваи иродаро зоҳир карда тавонист, ӯ ба онҳо гуфт, ки дилашро ба Исо кушодааст. Ва ҳатто оятеро аз Китоби Муқаддас иқтибос овард: «Назди Ман оед, эй ҳамаи заҳматкашон ва гаронборон, ва Ман ба шумо оромӣ хоҳам бахшид» (Мат. 11:28).
— Падар, — гапи ӯро бурида, гуфтам ман, — ҳеҷ гоҳ фикр намекардам, ки боре ин суханонро мегӯям, аммо ман аз ту хеле фахр мекунам. Афсӯс, ки модарам бо мо нест, то ки ӯ низ дигаргун шудани туро бинад.
Падар фақат сар ҷунбонд:
— Акнун гурӯҳи мо мехоҳад, ки баъди ду ҳафта ман бо онҳо ба Ҷексон, ба хабаргирии маҳбусони ҳабсхонаи маҳаллӣ равам.
— Ба ҳабсхона? То ки ҳикояти худро ба маҳбусони он ҷой нақл кунӣ?
Падарам табассум намуд ва китфи маро бо дастонаш фишурд:
— Ҳа, албатта.
Ногоҳ ман ба ёд овардам, ки чӣ тавр Уэйн Бейлӣ дастонашро ба китфони ман мегузошт. Он вақт ман хеле мехостам, ки падарам маро сахт дар оғӯш гирад… ё ягон хел нишонаи дигари ғамхорӣ ва муҳаббати падаронаро зоҳир намояд… ва инак вақти он расид.
Ва ҳангоме ки вақти ба Уитон бозгаштан шуд, шубон Логан ба хабаргирии ман омад.
— То Уитон чӣ тавр рафта мерасӣ? — пурсид ӯ.
— Ба фикрам, бо автобус рафта метавонам.
— Не, намешавад. Ман худам туро мебарам, — бо овозе ки эътирозро намепазируфт, гуфт дӯст ва устодам.
— Роҳ наздик нест, сэр, — гуфтам ман.
— Лекин бо ҳамсафари хуб, — бо исрор такрор кард ӯ.
Ман беандоза хушнуд будам. Ҳангоме ки падарам Масеҳро қабул кард, ман дарҳол ба шубон Логан занг задам, ва ӯ аз ин хабар хеле мутаассир ва шод шуд. Ман хеле мехостам онҳоро бо ҳам шинос кунам, аммо намедонистам чӣ тавр инро кардан мумкин аст, чунки пас аз воқеаҳои рӯйдода ба калисо рафта наметавонистам. Аммо акнун ман инро ҳанӯз пеш аз он ки ба Уитон равам, карда метавонистам. Ҳамааш гӯё худ аз худ дуруст шуд.
Якчанд рӯз пас аз ин Ларри Майнор ва боз якчанд дӯстонам аз Бэттл-Крик маро даъват намуданд, ки рӯзи истироҳатро дар оғӯши табиат дар Бентон-Ҳарбор, дар кӯли Мичиган гузаронем. Ҳамшираи тиббӣ бо исрор маслиҳат дод, ки бандажи гарданро дар бар кунам, зеро бори аввал аз хона мебаромадам. Ҳамин ки мо ба пляж расидем, дарҳол ба волейболбозӣ сар кардем. Аммо дар якчанд сонияи аввал ман фаҳмидам, ки ин хатарнок аст — дарди сахти гардан ҳамон дам аз худ хабар дод. Ба ман лозим омад, ки муваққатан худро мӯйсафеди нотавон ҳис кунам, ва ба каноре рафта, дар рӯи алафҳо истироҳат кунам. Ва ба ҳар ҳол, агарчи ман андаке ғамгин шудам, ки ба дигарон дар ин бозии хурсандибахш шарик шуда наметавонам, ғамгинии ман дер давом накард — дар атроф бисёр чизҳои тамошобоб буданд, ва маро ҳисси шукргузорӣ фаро гирифт. «Кӯдакон!» — фарёд мекардам ман ба дӯстонам, ки бо ҷидду ҷаҳди зиёд бозӣ карда, барои расидан ба тӯб худро ба боли рег мепартофтанд.
Оби осмониранг дар нурҳои офтоб медурахшид. Чашмонамро пӯшида, ман дуо мегуфтам, ва барои ҳама чизи бузург ва хурд Худоро шукргузорӣ мекардам: ҳам барои наҷот ёфтани падарам, ҳам барои гармии офтоб, ки дар тахтапуштам ҳис мекардам. Баъди се рӯз ман ба гирдоби ҳаёти донишҷӯӣ бо корҳои контролӣ ва имтиҳонҳои ҷамъбастии он ғӯтавар мешавам. Аммо ҳозир ман намехостам оиди он фикр кунам, ки чӣ қадар корҳои бисёрро ба анҷом расонданам лозим меояд.
Дар он рӯзе ки бояд ба коллеҷ мерафтам, ман аллакай пагоҳии барвақт аз хоб хестам. Ба зудӣ овози муҳаррик шунида шуд — мошини шубон Логан ба алафзори назди хона омад. Падар дарро кушода, дар даст сумкаи ашёҳои ман, ба пешвози ӯ шитофт.
— Салом, мистер Макдауэлл, — аз мошин баромада ва ба зинаҳои даромадгоҳи хона боло рафта, гуфт шубон Логан. Мардон дастҳои якдигарро фишурданд. — Аз шиносоӣ бо шумо шодам. Ман дар бораи шумо аз писаратон бисёр шунидаам.
Падар фақат чашмонашро як тараф гардонд:
— Метарсам, ки на он қадар суханони хуб буданд.
— Шумо чиҳо мегӯед, сэр! Тамоман ин тавр не.
Ман низ ба даромадгоҳи хона баромадам:
— Мебинам, ки ту аллакай бо падари рӯҳонӣ, шубон Логан, шинос шудӣ — гуфтам ман ба падарам.
Ӯ ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд:
— Пас, ман акнун писари рӯҳонии ту ҳастам? Ҳамин тавр, Ҷош? — ба ман чашмакӣ зада, пурсид ӯ. Ва ба шубон Логан табассум намуда, илова кард: — Шумо, эҳтимол, акнун бобои рӯҳонии ман ҳастед.
Шубон Логан фақат хандид ва ҳар дуи моро аз китфонамон оғӯш кард.
— Ҳамаи мо — фарзандони Худо ҳастем, — гуфт ӯ, ва мо ба сӯи мошин равона шудем.
— Умедворам шумо ба калисоямон меоед, — муроҷиат намуд шубон Логан ба падарам. — Биёед, мо шуморо интизор мешавем.
— Кӯшиш мекунам, — ҷавоб дод падар. — Рости гап, тамоми вақти холии ман дар ҷамъомадҳои «Майзадаҳои анонимӣ» мегузарад.
— Ин ҳам кори лозимӣ аст, падар. Аммо фақат фаромӯш накун, ки Қувваи Илоҳӣ, ки шумоён дар гурӯҳи «Майзадаҳои анонимӣ» оиди он мегӯед, фақат калимаҳои дигар мебошанд, ки ба Исои Масеҳ ишора мекунанд, — дахолат намудам ман ба гуфтугӯ, аммо нигоҳи огоҳкунандаи шубон Логанро дида, мавзӯъро дигар кардам: — Дар омади гап, калисо дар Факторивилл-роуд ҷойгир шудааст. Ту ҳар дафъа аз ин роҳ мегузарӣ, бинобар ин роҳро гум намекунӣ.
Падарам дарро кушода ба ман ёрӣ дод, ки ба мошин савор шавам.
— Афсӯс, ки ту рафта истодаӣ, писарам. Бо ту будан бароям хеле хуб буд.
— Падар, ман бароят Китоби Муқаддасро дар болои миз мондаам. Ваъда медиҳӣ, ки онро ҳар рӯз мехонӣ?
— Ваъда медиҳам.
— Ва барои ман дуо мегӯӣ?
— Қавл медиҳам.
— Ман низ барои ту дуо мегӯям, падар.
То даме ки шубон Логан мошинро ба кор медаровард, ман ба падарам нигоҳ карда, аз ӯ чашм канда наметавонистам:
— Ман туро дӯст медорам, падар.
Дар ҷавоб ӯ бо тамоми қувват дасти маро фишурд:
— Ман низ туро дӯст медорам, писарам.
— Ҳангоме ки ман тобистон бармегардам, якҷоя ба моҳидорӣ меравем.
— Ин хеле хуб мебуд!
— Пас, маслиҳат ҳамин! — ҳангоми хайрбод нидо кардам ба ӯ.
Ҳангоми рафтан ман оинаи манзараи ақибро тоб додам, то ки бори охир ба падарам нигоҳ кунам. Ман медидам, ки ӯ дар зинаи даромадгоҳи хона нишаста, ба тарафи мо менигарист ва даст меафшонд, то даме ки мошин дар хамгашт тоб хӯрд ӯ аз назар ғоиб шуд.
Тамоми роҳ то Иллинойс ману шубон Логан сӯҳбат мекардем. Ва мо на танҳо ҳисоби вақтро гум кардем — аз афти кор, шубон Логан спидометрро низ аз ёд баровард. Аз ақиби мо сиренаи полис садо дод, ва ба зудӣ мошини моро дар лаби роҳ нигоҳ доштанд.
— Салом, сэр, — муроҷиат кард корманди полис ба шубон Логан, ҳангоме ки ӯ шишаи мошинро поён кард. — Хоҳиш мекунам, ҳуҷҷатҳои ронандагии худро нишон диҳед.
Шубон Логан ҳуҷҷатҳои ронандагиро ба корманди полис дароз кард:
— Чӣ гап шудааст, афсар? — пурсид ӯ.
Полисмен ба ҳуҷҷатҳои ронандагӣ як нигоҳ кард, ва бе ифодаи махсус гуфт:
— Ҳавлии бо девор иҳотанашудаи мактаб — бачаҳо ба кӯча баромада метавонанд. Шумо бошед аз назди мактаб бо суръати аз меъёр зиёд гузашта рафтед. Дар ақиб аломати огоҳкунанда ҳаст.
— Ман онро надидаам, — гуфт шубон Логан.
— Хайр чӣ? Аломат ҳаст-ку.
— Ман афсӯс мехӯрам, ки онро надидаам. Дар он чӣ навишта шудааст?
— «Кӯдакон. Маҳдудияти суръат 40 км/соат», — бо оҳанги расмӣ гуфт афсар, ва дар айни замон квитансияи ҷаримаро пур карда ба шубон Логан дароз кард. — Аммо шумо бо суръати шаст гузашта рафтед. Бинобар ин акнун ба маҳкама равона шуда, ҷаримаро супоред.
— Ё ба ҷарима эътироз намоед, — илова намудам ман.
Корманди полис хам шуда, ба дарун нигарист, то ки маро беҳтар бинад:
— Ин ҷо ҳоҷати эътироз намудан ҳам нест, ҷавони хуб. Ин ҷо ҳамчун ду зарби ду ҳамааш аён аст.
— Мо инро дар маҳкама мебинем, — бо овози паст гуфтам ман.
— Ту чиҳо мегӯӣ? — бо тарс ба ман нигариста, пичиррос зад шубон Логан.
Ман дар ҷавоби ӯ фақат табассум намудам.
— Агар чунин бошад, аз пайи ман биёед, — ба тарафи мошини худ равона шуда, гуфт корманди полис.
Шубон Логан аз ҳамаи ин ба изтироб омада, мехост зудтар ҷаримаро пардохт намуда воқеаро фаромӯш кунад, аммо ман дар ин хусус фикри дигар доштам.
Сухани ҳимоявии ман дар маҳкама оддӣ ва камсухан буд:
— Ҷаноби довар, дар ишора навишта шудааст, ки «Кӯдакон. Маҳдудияти суръат 40 км/соат», аммо ҳангоме ки мо аз он маҳал мегузаштем, дар он ҷо фақат як кӯдак буд.
Довар нигоҳашро аз миз канд, ва чашмонашро нимроғ карда, ба ман нигарист:
— Шумо дар бораи чӣ мегӯед?
— Дар бораи аломат, ҷаноби довар… Аломате ки ронандагонро оиди паст кардани суръат огоҳ мекунад, аниқ мегӯяд: «
Довар муддате хомӯшона маро аз назар мегузаронд, баъд ба шубон Логан, ва ниҳоят, ба он корманди полис, ки ба мо ҷарима муқаррар намуда буд, нигарист:
— Ман чанд сол инҷониб дар ин ҷо довар ҳастам?
— Гуфтан наметавонам, ҷаноби довар. Аммо ҳангоме ки ман навакак ба хизмати полис омадам, шумо чандин сол инҷониб довар будед.
— Писарам, — бо нигоҳи баҳодиҳанда ба ман нигариста, гуфт довар. — Намедонам, ки ин далелҳои ту аз нуқтаи назари ҳуқуқ чӣ арзише доранд, аммо ту маро ҳайрон кардӣ — ин факт аст! Дар давоми солҳое ки ман дар минтақаи Ла-Порт довар ҳастам, ин ҳимояи аз ҳама ғайриоддӣ аст. Парванда пӯшонда шуд.
Ҳангоме ки мо аз бинои маҳкама мебаромадем, шубон Логан аз хурсандӣ китфони маро ларзонд:
— Ана ин ҳуқуқшинос! Акнун мебинам, ки ту дар ҳақиқат ин касбро беҳуда интихоб накардаӣ.
Аз суханони шубон Логан ман фахр кардам. Ба мошини ӯ наздик шуда, пеш аз он ки дарро маҳкам кунам, бо эҳтироми намоишкорона ба полис сар ҷунбондам. Ва ҳангоме ки мо ба Уитон омадем, шубон Логан дар тарабхонаи «Ҳафт пакана» маро зиёфат кард. Хӯрданро бас карда, акнун худи ман барои десерт банан бо қаймоқ фармоиш додам. Дар айни замон дӯстонам Дик Пернел ва Фрэнк Кифер моро дар назди хонае ки дар наздикии кампус иҷора гирифта будем, интизор буданд, онҳо барои ҷо ба ҷо шуданам ба ман ёрӣ доданд. То охири соли хониш ҳамагӣ як моҳ монда буд. Ба ман лозим омад, ки тамоми вақтамро ба тайёрии имтиҳонҳо сарф кунам, ва ман ҳамаи онҳоро бе мушкилӣ супоридам.
Акнун, ҳангоме ки дурнамои соли хониши оянда аллакай хеҷ ташвише ба бор намеовард, ман ба падарам занг зада гуфтам, ки вақти тайёр кардани шастҳои моҳигирӣ расидааст.
Тобистони якуми ба хона баргаштани ман аз он сар шуд, ки ману падарам барои хӯрокхӯрӣ ба тарабхонаи Макрэй рафтем, ки бо хӯрокҳои хонагии худ машҳур аст. Ман аллакай ба хӯрдани як тӯда чалпакҳо сар карда будам, ки ҳамин вақт овози шиносеро, ки ба падарам муроҷиат мекард, шунидам: «Салом, Уилмот. Кайҳо боз вонахӯрдаем!»
Ба ақиб нигариста, ман дидам, ки дар назди мо мистер Остин, яке аз дӯстони падарам, соҳиби устохонаи таъмири мошинҳо дар Сент-Ҷозеф-стрит, бозистод.
— Ту зид нестӣ, агар ман дар назди шумоён шинам? — пурсид мистер Остин.
— Марҳамат, — дар диван онсӯтар нишаста, барои ӯ ҷой холӣ карда, гуфт падар. — Шумо шинос ҳастед? — Ин Ҷош.
— Албатта, шинос ҳастам, — гуфт мистер Остин, аз болои миз ба ман даст дароз карда: — Ба таътили тобистона ба хона омадӣ?
— Ҳа, сэр. Ҳозиракак курси сеюмро хатм кардам.
— Хайр, дуруст. Ба фикрам, таҳсил кори даркорӣ аст. — гуфт мистер Остин. — Чун пештара ҳамроҳи писарат кор мекунӣ, Уилмот?
— Зарурат надорад. Дар ферма акнун кор на он қадар бисёр аст. Илова бар ин Калта худаш аз ӯҳдаи кор хуб мебарояд.
— Ҳа, ман хабар дорам. — Ва мистер Остин боз ба ман муроҷиат намуд: — Кор кардан мехоҳӣ, писарам? Ба ман механики бофаҳм даркор аст.
— Ташаккур, мистер Остин, аммо дар фирмаи худам кор бисёр аст.
— Чӣ гуна фирма будааст?
— «Ширкати якуми рангубор», — ҷавоб дод ба ҷои ман падарам. — Акнун як бригада дар фирмаи ӯ кор мекунад. Аксаран ҷавонон, ҳамаашон донишҷӯён.
Нешханди мистер Остин аз ман пинҳон намонд:
— Шахсан ман ҳеҷ гоҳ ин лаққиҳои айнакиро ба кор намегирифтам.
— Аз чӣ сабаб? — пурсидам ман.
— Беҳад доно. Ба онҳо гап задан намешавад.
— Аммо ба ман кор пешниҳод кардед-ку, мистер Остин.
— Ана, мебинӣ? — ба падарам муроҷиат намуда, даст афшонд мистер Остин. — Ман дар бораи ҳамин мегӯям, як гап занӣ, дар ҷавоб даҳ гап мезананд!
Ҳар сеи мо аз ин ҳазли ӯ хандидем. Дар айни замон пешхизмат назди мизи мо омада, менюро дод:
— Боз қаҳва мехоҳед, мистер Остин?
— Албатта, — ҷавоб дод ӯ, ва қадаҳашро дароз кард, то ки вай ба он қаҳва резад. — Намуди зоҳирият хуб аст, Уилмот. Хеле хуб. Куҷост он хонуме ки акнун бо ту зиндагӣ мекунад?
Падарам зуд ба ман нигарист:
— Ҳозир ӯ дар Такома аст. Аммо дар нимаи аввали июл бармегардад.
— Ту дар бораи кӣ мегӯӣ, падар? Ин кист? — пурсидам ман.
— Берта. Берта Симпкинс. Ман дар бораи ӯ баъд ба ту нақл мекунам.
— Ҳатман нақл кун, — гуфтам ман.
Мистер Остин дар айни замон андешамандона қаҳваро дар қадаҳи худ бо қошуқча омехта мекард:
— Аз чӣ бошад, ки ту, Уилмот, ба «Даффӣ» намерафтагӣ шудӣ.
— Ман машғулияти дигар ва хеле беҳтар пайдо кардам, Фрэнк.
— Ҳа-ҳа, ман хабар дорам.
— Ва ин ҳанӯз ҳамааш нест, — давом дод падар.
— Ва дар ин бора низ ба ман аллакай нақл карданд, — лабҳояшро кашиш дода гуфт мистер Остин.
— Ману ту чанд сол инҷониб бо ҳам шинос ҳастем, Фрэнк?
Мистер Остин қаҳва нӯшид:
— Агар хато накунам, бист сол ё аз он ҳам бештар. Ман ҳатто он рӯзеро дар ёд дорам, ки ана ҳамин писарат ба дунё омад, — ба тарафи ман бо сараш ишора карда, гуфт мистер Остин. — Он бегоҳ падарат дар майкадаи «Даффӣ» ба ҳама сигорҳо тақдим намуд.
— Дар рӯзи таваллуди ман ба дӯстон сигор тӯҳфа кард? — такроран пурсидам ман.
— Ҳа, сигорҳои ҳақиқии Гавана, — гуфт мистер Остин, бе он ки падарам сухане илова карда тавонад. — Ва ба ҳама се-чор карат май гирифта дод, ана ҳамин хел!
— Шубҳае надорам, ки айнан ҳамин тавр буд, — гуфт падарам, — Аммо ман ба ту як чизро мегӯям, Фрэнк: агар ман ҳозир ба ҳар яки шумоён чизе пешкаш карда метавонистам, ин Исо мебуд. Ӯ ҳаёти маро то ба дараҷаи шинохтанашаванда дигаргун намуд. Ва ҳамааш ба шарофати ана ҳамин писарам.
Мистер Остин зуд ба ман нигоҳ кард:
— Пас, ҳамаи ин бо айби ӯ будааст.
— Ӯ ҳеҷ айбе надорад, — ҷавоб дод падар, пеш аз он ки ман чизе гуфта тавонам. — Худоро шукр, ки писарам сари вақт ба Худованд имон овард. Вагарна ман ҳоло ҳам масту аласт шуда, дар кӯчаҳои шаҳр хук барин ғелида хоб мерафтам.
— Ман ҳазл кардам, Уилмот. — гуфт мистер Остин. — Дар шаҳр ҳама дар бораи ту ва дар бораи он гап мезананд, ки ту чӣ тавр дигаргун шудӣ. Рӯ ба беҳбудӣ овардаӣ, чунон ки онҳо мегӯянд.
— Худи ту чӣ фикр дорӣ, Фрэнк. Ана ман дар назди ту нишастаам. Оё аён аст, ки ман дигаргун шудаам?
Аммо мистер Остин фақат хомӯшона кофе менӯшид. Аён буд, ки ӯ ба ин савол ҷавоб доданӣ набуд. Аммо падарам низ ақибнишинӣ карданӣ набуд:
— Он чи Худованд бо ман кард, Ӯ барои ту низ карда метавонад, Фрэнк. Ба маълумоти ту мерасонам, ки Худо эркаҳо надорад. Ӯ ҳамаи моро як хел дӯст медорад. Ӯ барои ман ва ту дар салиб мурд.
Нигоҳҳои дӯстон вохӯрданд, ва падарам фурсате хомӯш монд, пеш аз он ки чунин гӯяд:
— Чӣ чиз халал мерасонад, ки худи ҳозир назди Худованд оӣ, Фрэнк?
Аз ин суханон мистер Остин суп-сурх шуд:
— Ту чиҳо мегӯӣ? Дар ин ҷой, дар худи ҳамин ҷой?
— Хайр чӣ? Ҷои комилан арзанда, аз ҳеҷ ҷои дигар бадтар не.
— Дар омади гап, ба ман фаҳмон, ки «назди Ӯ омадан» чӣ маъно дорад?
— Ҳаёти худро ба ихтиёри Ӯ деҳ. Калиди дили худро ба Ӯ деҳ. Бо муҳабат назди Ӯ ой.
— Худоё, Уилмот! Ин чӣ суханон мебошанд? Ту беҳтараш ин суханонро барои калисо нигоҳ дор!
— Агар ман онҳоро барои калисо нигоҳ дорам, Фрэнк, аз эҳтимол дур аст, ки имконияти ба ту гуфтани онҳоро пайдо мекарда бошам.
Ногоҳ пешхизмат боз дар назди мизи мо пайдо шуда, ба қабул намудани фармоиш тайёр шуд:
— Шумо барои худ чизе интихоб кардед, мистер Остин?
Ӯ бо гӯшаи чашм ба тарафи ман нигарист:
— Ба ман ҳамон чизеро биёред, ки ба онҳо овардед, — гуфт ӯ, — ва дарҳол ҳисобро барои ҳар сеи мо биёред.
— Ту чиҳо мегӯӣ, Фрэнк… — эътироз намуд падарам.
— Ман ҳамин хел қарор додам, — ҷавоб дод мистер Остин. — Чӣ, магар муқобил ҳастед?
— Шахсан ман муқобил нестам, — ниҳоят, ман ҳам қарор додам ба гуфтугӯи онҳо сухане илова намоям.
Он пагоҳӣ Фрэнк Остин дуо нагуфт, то ки Исоро қабул намояд, аммо аз афти кор, ҳангоме ки падарам паёми Хушхабарро мефаҳмонд, вай суханони ӯро хеле бо диққат гӯш мекард. Ва ҳангоме ки баъди хӯрдани хӯрок мо ба тарафи баромадгоҳ равона шудем, ба мо гаштаву баргашта одамон муроҷиат мекарданд, ва ҳар яке мехост бо падарам гап занад ё бо ӯ вохӯрдӣ кунад. Дар шаҳраки хурд хабарҳо худ паҳн мешаванд, ва хабари асосӣ он буд, ки Уилмот Макдауэлл акнун тамоман шахси дигар шудааст.
Ман дар ҳаёти худ боз чунин мавридеро дар ёд надорам, ки боиси бо падарам дар назди мардум пайдо шуданам хурсанд шуда бошам. Писари майзадаи шаҳр будан — ҳатто баён кардан душвор аст, ки ин чӣ гуна ҳолати даҳшатовар аст! Як-ду бор модарам маро зӯран аз хона ба шаҳр фиристода буд, то ки падарамро ёфта, ба хона биёрам. Боре ман падарамро дар ҳолати тамоман беҳушӣ ёфтам: ӯ дар канори кӯча мехобид, чун яке аз он оворагардоне ки дар маҳаллаҳои дурдасти Чикаго медидам, ҳангоме ки мо, гурӯҳи донишҷӯёни Уитон, ба шаҳр равона мешудем, то ки дар паноҳгоҳҳои оворагардон ҳамчун волонтёрҳо хизмат кунем. Ва инак акнун, бори аввал дар зиндагӣ, ман аз он фахр мекардам, ки ман писари Уилмот Макдауэлл ҳастам. Ӯ оҳиста-оҳиста шахси машҳури Юнион-ситӣ мегардид — охир, дигар одамон низ рӯ ба беҳбудӣ меоварданд, чунки аз ӯ ибрат мегирифтанд! Ва, чуноне ки ба ман маълум шуд, қиссаи ӯ ба маҳбусони ҳабсхонаҳо, ки ӯ ба онҳо оиди ҳаёти нави худ дар Масеҳ нақл мекард, ҳамин гуна таассурот мебахшид.
Ҳангоме ки мо аз тарабхона ба кӯчаи асосии шаҳракамон, ки дар нурҳои офтоб ғӯтавар буд, баромадем, суханони мистер Кобб оиди қувваи эътирофи шахсӣ ва оиди он ба ёдам омаданд, ки эҳтимол, ҳаёти дигаргуншудаи пайравони Масеҳ яке аз шаҳодатҳои Худованди худовандон ва Подшоҳи подшоҳон будани Исо шуданд. Падари ман шогирди Исои Масеҳ шудааст! Кӣ ба ин бовар карда метавонист?
Ғайричашмдошт ҳатто барои худ ман ногоҳ гуфтам:
— Падар, ман туро дӯст медорам. Бе ҳеҷ гуна қайду шарти пешакӣ.
Падар бозистод ва муддате хомӯш буд, гӯё фикран суханони маро такрор мекард. Ниҳоят, ҷавоб дод:
— Ман ҳам туро дӯст медорам, писарам.
Мо шитоб накарда ба сӯи мошинамон рафтем.
— Ба ман дар бораи Берта нақл кун, — хоҳиш намудам ман.
— Дар бораи Берта?
— Ҳа, албатта, дар бораи зане ки бо ӯ зиндагӣ мекунӣ. Чунин ба назар мерасад, ки ман дар бораи ҳама чиз аз ҳама охир мефаҳмам.
— Номи ӯ Берта Симпкинс аст. — гуфт падар. — Мо моҳи оянда оиладор мешавем.
— Чӣ-чӣ? –ҳайрати худро боздошта натавониста, гуфтам ман.
— Хайр, чӣ шудааст? — аз афти кор, падар оҳанги сухани маро нафаҳмид.
— Ту оиладор шуданӣ ҳастӣ?
— Ҳа, албатта. Ту чӣ фикр дорӣ?
Ман ҷавоб надодам. Ба фикрам, беш аз ҳама он табассуме ки ҳангоми ин суханонро гуфтанаш чеҳраи ӯро мунаввар гардонд, табъи маро хира намуд. Оиладор шуданӣ аст? Ҳа, ман барои ӯ хоҳони хушбахтӣ будам, аммо ба ҳар ҳол акнун маро ҳиссиётҳои мухталиф фаро гирифта буданд. Дар дилам ногоҳ як ранҷише пайдо шуд, чун майсае ки зӯр зада, аз замин берун мешавад.
Боқимондаи роҳро мо дар хомӯшӣ гузарондем. Падарам низ напурсид, ки чаро ман ногоҳ хомӯш шудам. Ӯро аз мошин фароварда, ман ба шаҳраки Атенс рафтам, ки дар он ҷо бригадаи ман хонаеро рангубор мекард. Дар роҳ суханони худам дар сарам давр мезаданд:
«Ман бо Масеҳ маслуб шудаам, — навишта буд ҳавворӣ Павлус, — Ва акнун на ман зиндагӣ мекунам, балки Масеҳ дар ман зиндагӣ мекунад» (ниг.: Ғал. 2:19). Ҳа, ман зиндагӣ мекардам ва нафас мекашидам, аммо оё Исо дар ман буд ё не? Кай ман дар салиб мемирам ва ба Худованд иҷозат медиҳам, ки маро бо роҳи Худ равона кунад? Ман ба ин саволҳо ҷавоб дода наметавонистам.
Дар рӯзи якшанбеи наздиктарин ман падарамро ба «Калисои библиявӣ» дар Факторивилл даъват намудам. Ва баъди парастиш ӯро бо Линн ва аҳли оилаи ӯ шинос кардам.
— Бо писари ман оила барпо карданӣ ҳастед? — бисёр фикр накарда, пурсид ӯ.
— Падар! — ман фақат ба аломати эътироз сар ҷунбондам. «Он чи дар фикр дорад, бо забон низ ҳамонро мегӯяд» — айнан дар бораи падари ман барин касон гуфта шудааст.
— Чӣ шудааст? Ӯ духтари хеле зебост, ва илова бар он ба калисо меравад! Ба ту боз чӣ даркор аст?
— Дар асл, — гӯё ки ҳеҷ гап нашуда бошад, ҷавоб дод Линн, — ба фикри ман, писари шумо яке аз ҷавонони беҳтаринест, ки ман мешиносам. Ва бо дӯст будан барои ман шарафи калон аст.
— Ана, дидӣ! — аз он ки Линн ӯро дастгирӣ намуд, қаноатманд шуда, нидо кард падарам. — Ман низ ҳаминро гуфта истодаам. Худи ӯ хоҳони он аст, ки бо ту оиладор шавад.
— Оё моро мебахшед, агар шуморо тарк кунем? — ман ба Линн ва аҳли оилаи ӯ муроҷиат намуда, шитобон падарамро аз калисо берун бурдам.
— Мо ба куҷо рафта истодаем, писарам? — пурсид падар, ҳангоме ки ман ӯро аз оринҷаш сахт дошта, ба тарафи монишгоҳи мошинҳо мебурдам.
— Дар ягон ҷо дар ҳавои кушод хӯрок мехӯрем, — кӯтоҳ ҷавоб додам ман.
— Хеле хуб! Илова бар ин, имрӯз рӯзи хеле хуб шуд.
Рӯз дар ҳақиқат хеле хуб буд. Дарахтон аллакай пурра сабзпӯш шуда буданд, ва чунин метофт, ки офтоб аз паси силсилаи зебои абрҳо бо нурҳои худ заминро тирборон мекард. Ман радиоро гирон кардам ва ба курсии ронанда такя кардам:
— Медонӣ, падар, ман ба куҷо кайҳо инҷониб рафтанӣ будам?
— Гӯй, ман туро бо диққат гӯш карда истодаам.
— Ба зиёрати қабри модарам. Бо ман меравӣ?
— Албатта — чаро не?
— Ӯ дар куҷо дафн карда шудааст?
— Ту чӣ, магар дар ёд надорӣ?
Ман сар ҷунбондам:
— Дар ёд надорам, падар. Ҳангоме ки дар хизмати ҳарбӣ сарам зарб хӯрд, бо хотираам чизе рӯй дод. Муддате ман дар амнезия будам.
— Ман инро намедонистам.
— Охир, ман инро аллакай ба ту гуфта будам! — бо оҳанги ранҷиш гуфтам ман.
— Аз афти кор, ман ҳам дар амнезия будам, — оромона эътироз намуд падарам. — фақат бо сабабҳои дигар.
— Хулоса, ман аз он чи дар он вақт рӯй медод, бисёр чизҳоро дар ёд надорам — илова кардам ман. — Маросими дафни модарамро ман тамоман дар ёд надорам. Умуман ҳеҷ чизро.
— Набошад, ҳозир ба он ҷо меравем. Аз монишгоҳ баромада, дарҳол ба тарафи чап мегардем, — гуфт падарам.
Пас аз понздаҳ дақиқа мо ба қабристон расидем ва аз мошин баромадем. Падар маро ба назди қабри оддӣ бурд, ки он ҷо бар тахтасанг номи модарам навишта шуда буд. Дар қабр гулҳо набуданд, ва онро аллакай алаф зер карда буд. Мо хомӯшона истода, чаҳ-чаҳи парандаҳо ва шуввоси сабуки боди тобистонро, ки шохаҳои гулкардаи дарахтонро меҷунбонданд, гӯш мекардем.
— Эҳтимол, ман бояд бештар ба ин ҷо меомадам, — гуфт падар.
— Чаро? — пурсидам ман.
Падар ба саволи ман ҷавоб надод.
— Аз ту хоҳиш кардан мехоҳам — ҳангоме ки навбати ман меояд, маро дар ин ҷо, дар назди модарам дафн кун, — гуфт ӯ ва хам шуда, алафҳои бегонаро кандан гирифт.
— Берта чӣ?
— Вай мефаҳмад, — ҷавоб дод ӯ.
Ману падарам қабрро аз алафҳо тоза кардем. Пас аз як ҳафта мо боз якҷоя омадем ва дар назди санги ёдгорӣ дастагуле гузоштем.
Чунон ки интизор мерафт, Берта ба зудӣ ба Юнион-ситӣ бозгашта омад. Муддате дар назди ӯ зиндагӣ карда, ман ӯро тамоман дар партави дигар дидам. Маълум шуд, ки ӯ зани меҳрубон ва самимӣ аст, ки ба падарам муносибати хуб дошт, — хулоса, маҳз ҳамон чизе ки ҳозир ба ӯ даркор буд. Рости гап, пас аз он ки онҳо оиладор шуданд, аз чи сабаб бошад, ки ҳузури ин зан маро каме асабонӣ мекардагӣ шуд. Агарчи ман кӯшиш мекардам худро ба даст гирам, аммо хушбахтии оилавии онҳо маро ором намегузошт. Ҳуқуқи истисноӣ ба «Уилмоти нав», ба ҳамаи дигаргуниҳои мусбат, ки дар хислати падар рӯй додаанд, ба ӯ тааллуқ дошт. Ба модарам бошад ҳамон шахси пештараи майзада ва ҷангара насиб шуда буд.
Дар яке аз бегоҳиҳои гарми моҳи август, чанде пеш аз рӯзи таваллудам, ман дар веранда танҳо нишаста будам, ҳангоме ки аз хона падарам баромад.
— Ту зид нестӣ, агар ман каме бо ту шинам?
— Ин хонаи туст, падар.
— Умри ман ба охир расида истодааст, писарам, — ба алвонҷкурсии дӯстдоштааш нишаста, гуфт ӯ.
— Ту чӣ гуфтан мехоҳӣ?
— Ҳангоме ки ман мемирам, ин хона аз они шумоён, фарзандонам мешавад.
— Шубҳае надорам, ки ту ҳанӯз умри зиёд мебинӣ, падар. Ин хона ба фарзандони ту даркор нест.
— Ҳақ ба ҷониби туст. Ба ин ҷо кайҳо инҷониб касе намеояд.
— Афсӯс, — падарамро рӯҳбаланд карданӣ шуда гуфтам ман. — Онҳо метавонистанд омада, дигаргун шудани туро бинанд. Дар омади гап, аз Ҷуниор чӣ хабар ҳаст?
— Ҷуниор? Ӯ ба Ист-Лансинг кӯчидааст.
Ман аз ин ҳайрон нашудам. Пас аз он ки Ҷуниор бо зан ва «хонааш» аз назди мо кӯчид, ҳамаи муносибатҳои оилавӣ умуман канда шуданд. Охирин чизе ки ман дар бораи ӯ шунидам, он буд, ки ӯ ба қарибӣ ба Ист-Лансинг кӯчид, то ки дар дарсҳои донишгоҳи иёлати Мичиган иштирок кунад. Шубҳае надорам, ки ӯ дар ин шаҳрак реша давондааст. Ҳамчунин ман шунидам, ки Ҷуниор аз ҷиҳати молиявӣ низ ба муваффақият ноил шудааст.
— Падар, ман кайҳо инҷониб аз ту пурсидан мехоҳам.
— Марҳамат.
— Он ҷанҷоле ки дар теппа байни ту ва Ҷуниор рӯй дод.
— Ман онро қариб тамоман фаромӯш кардам.
— Аммо худи ҷанҷолро ту дар ёд дорӣ?
— Хайр… ба таври умумӣ.
— Падар, ту дар ҳақиқат ба Ҷуниор нисфи фермаро додӣ?
Муддате падар хомӯшона дар кресло алвонҷ мехӯрд, пеш аз он ки ҷавоб диҳад:
— Ту бояд фаҳмӣ, ки Ҷуниор ҳар рӯз ҳашт соат бе музд кор мекард…
— Пас ту ба ҳар ба ӯ нисфи фермаро додӣ? — гапи ӯро буридам ман.
— Ҷош, агар Ҷуниор намебуд, мо тамоми фермаро аз даст медодем. Ту дар ёд дорӣ, ки ман он вақт ба чӣ ҳолат расида будам?
— Албатта дар ёд дорам, — чизе ба ман мегуфт, ки ин мавзӯъро тарк кунам, аммо ман бизистода наметавонистам: — Аммо дар айни ҳол ту музди таҳсили Ҷуниорро дар донишгоҳи Мичиган пардохт намудӣ, ҳамин тавр не?
Падар ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд:
— Барои таҳсили хоҳарат Ҷун низ ману модарат пул додем.
— Аммо ҳангоме ки вақти дар коллеҷ таҳсил кардани ман расид, ту ба ман ёрӣ дода натавонистӣ.
— Ҳангоме ки вақти дар коллеҷ таҳсил кардани ту расид, писарам, ман қариб хонахароб шуда будам. Ман қариб ҳеҷ чиз надоштам.
— Тамоман ҳеҷ чиз? — ва торик шудани рӯз нигариста, гуф там ман.
— Гуфтан мумкин аст, ки ҳеҷ чиз.
— Ба дараҷае ки ҳатто барои пардохтани пули барқ чизе надоштӣ? — пурсидам ман ва ба ҷавоби ӯ ишора кардам, ки ӯ онро он вақт дода буд, ки ман дар коллеҷи Келлог таҳсил мекардам ва мехостам дар хона зиндагӣ карда, пулро сарфа намоям.
Падар алвонҷ хӯрданро бас кард ва сарашро хам намуд:
— Ман барои ин амали худ шарм медорам, Ҷош. Ман нодуруст рафтор намудам. Умедворам, ки ту маро барои ин мебахшӣ.
Ман ҷавоб надодам, зеро кӯшиш мекардам худро ба даст гирам ва ягон гаперо нагӯям, ки баъд барои он афсӯс мехӯрам. Садои чирчиракҳо ва овози базӯр шунидашавандаи барномаи телевизионӣ, ки аз хона садо медод, хомӯширо фаро гирифтанд. Падар боз алвонҷ хӯрдан гирифт.
— Ҷуниор ҳозир бо чӣ кор машғул аст? — пурсидам ман.
— Полисҳои бима мефурӯшад. — гуфт падар.
— Дар ҳақиқат? Ман фикр мекардам, ки ӯ барои агроном шудан таҳсил мекунад.
— Ҳамин тавр буд. Аммо дар кадом як лаҳза ӯ ба фурӯхтани бимаҳо гузашт. Ва аз рӯи хабарҳое ки ман шунидаам, дар ин кор муваффақ шудааст. Касе мегуфт, ки ӯ ҳатто оиди тарзи бо ин кор машғул шудан дастуруламале навиштааст. Агарчи ман дар ин на он қадар сарфаҳм меравам.
Ман аз ин ҳеҷ ҳайрон нашудам — Ҷуниор дар ҳар коре ки ба он даст мезад, ба муваффақият ноил мешуд.
— Аммо охирин хабаре ки ман шунидам, — давом дод падарам, — гӯё ӯ худро ба Корпуси Сулҳ номнавис карданӣ аст.
— Чӣ?
— Ҳамроҳи Карла ва Ҷулия ба Африқо рафтанӣ будааст.
— Боварам намеояд.
— Аммо бо вуҷуди он, ин рост аст.
— Ба ҳар ҳол бовар намекунам.
— Агар хоҳиш дошта бошӣ — ҳоло ки пеш аз саршавии дарсҳои коллеҷ вақт дорӣ, ба хабаргирии ӯ рав.
Ғиҷирроси алвонҷкурсии падарам базӯр шунида мешуд, ва ӯ бо овози мулоими қариб навизишкорона чунин гуфт:
— Медонӣ, писарам, агар имконият медоштам, ман бисёр корҳоро дигар хел мекардам. Ман мефаҳмам, ки акнун аллакай ҳеҷ чизро ислоҳ кардан намешавад, аммо агар чунин имконият медоштам, ман бисёр чизҳоро дигаргун менамудам. Мехоҳам, ки ту инро донӣ.
Ман оҳ кашидам ва ба осмон нигаристам. Моҳ, ки аз паси як силсила абрҳо шино мекард, бо ҷилои худ ҳама ҷоро нуқрафом менамуд. Дар ҳақиқат, оё ман ҳақ дорам, ки ҳоло ҳам аз падари худ ранҷиданамро давом диҳам?
— Бигӯй, маҳз чиро ту дигаргун мекардӣ? — пурсидам ман.
Алвонҷкурсӣ боз ғиҷиррос зада, гузаштани сонияҳоро ҳисоб мекард. Ман шунидам, ки чӣ тавр падарам гулӯ афшонд, ва боз ба ӯ нигариста, фаҳмидам, ки ӯ кӯшиш мекунад чизе гӯяд. Нури моҳ ашки дар чашмонаш пайдошударо намоён намуд. Аз хона ногоҳ овоз шунида шуд — Берта падарамро ҷеғ мезад. Ва ҳеҷ кадоми мо ҳарфе нагуфт, зеро мефаҳмидем, ки ба зудӣ ӯ моро меёбад.
— Ана шумоён дар куҷо будаед, — дарро кушода ва ба веранда баромада, гуфт ӯ. — Ман бошам фикр кардам — ҳама куҷо шуда бошанд?
— Салом, Берта, — гулӯ афшонда, гуфт падар.
— Ин ҷо шин, — ман ба ӯ ҷой додам.
— Не, Ҷош! Ман ба сӯҳбати шумоён халал расондан намехоҳам.
— Ту халал ҳам намерасонӣ, — ба падарам нигариста, гуфтам ман. — Ман ҳатто дар хусуси ана ин чиз фикр кардам — ман ба ҳар ҳол пагоҳ бояд ба Бэттл-Крик равам… биёед ҳар сеямон меравем? Мо дар он ҷо, масалан, ба кино рафта метавонем.
— Дар ҳақиқат? — дар назди падарам нишаста, нидо кард Берта. — Хеле хуб мебуд! Ман тарафдор. Ту чӣ, Уилмот?
— Албатта, меравем.
Пагоҳ мо ба ҳар ҳол ба сеанси рӯзона дар «Бижу-театр» дар Вест-Мичиган-авеню расида рафтем. Филми «Саёҳат дар қаъри баҳр»-ро нишон медоданд, ва дар қарибиҳои охири филм, дар он лаҳзае ки Ҷоан Фонтейн ба ҳавзи акулаҳо афтида ҳалок мешавад, Берта ба дасти ман часпида гирифт, ва ман дасти ӯро бо кафи дастам пӯшондам ва то охири филм сар надодам.
17-уми август, рӯзи таваллуди ман, ба панҷшанбе рост омад, аммо ману падар қарор додем, ки онро рӯзи ҷумъа ҷашн мегирем — ба кӯле ки дар қитъаи мистер Бергер буд, ба моҳигирӣ меравем (фермаи ӯ дар он тарафи роҳ буд). Ҳангоме ки рӯзи ҷумъа корҳоямро ба охир расондам, мо ба шаҳр рафта, қаиқи хурдеро иҷора гирифтем, то дар Сент-Ҷо-ривер моҳигирӣ кунем. Моҳигирии мо то торикӣ давом кард, ва сабаби ин на бисёр ба даст омадани моҳӣ ва на мушкилоти умумиҷаҳонӣ буданд, ки ману падарам дар давоми сӯҳбат ҳал карданӣ будем, — фақат ман тамоми умр орзу доштам, ки бо падарам ба моҳигирӣ равам.
Ва, ниҳоят, ин орзу амалӣ шуд. Мо бо сайди хуб ба хона баргаштем ва, бояд гуфт, ки Берта моҳиро чунон пухт, ки хеле бомаза буд.
Агар сухан дар бораи муносибатҳои ман бо Линн равад, дар ин ҷо ҳама чиз хеле ҷиддӣ буд. Ман мефаҳмидам, ки оиладоршавӣ ба таври бебозгашт наздик шуда истодааст, — на ин ки тамоман дар қарибӣ воқеъ мешуда бошад, аммо аниқ дар уфуқ «ба чашм метофт». Ва, иқрор мешавам, ки аз як худи ин фикр ба изтироб меомадам. Дар сари ман суханоне давр мезаданд, ки замоне ҳикояи радиоии «Соя» бо онҳо сар мешуд: «Кӣ медонад, ки дар дилҳои одамон чӣ бадӣ ниҳон аст?» Ва дар ҳақиқат, кӣ медонад? Пайғамбар Ирмиё низ дар Китоби Муқаддас ба ҳамин монанд чизе мегӯяд: «Дил аз ҳама чиз маккортар аст, ва он шифонопазир аст; кист, ки онро тавонад дарк кунад?» (17:9).
Ман кӯшиш мекардам аз фикрҳои шилқин, ки маро осуда намегузоштанд, раҳо шавам, аммо ҳеҷ наметавонистам: «Ман аз гузаштаи худ то чӣ андоза озод ҳастам? Оё ман бори захмҳо ва ранҷишҳои гузаштаамро ба ҳаёти нави худ бо Линн намеоварам? Ман чӣ кор карда метавонам, то ки гузашта ояндаи моро тира нагардонад?»
Ва ман ба назди шубон Логан равона шудам.
— Аз афташ, ману ту аллакай дар ин бора гуфтугӯ карда будем, Ҷош, — ба креслои худ такя дода, гуфт шубон.
— Ман ҳеҷ гоҳ бо шумо дар ин мавзӯъ гуфтугӯ накардаам, шубон.
— Ҳа, аммо ман на инро дар назар дорам. — Шубон Логан блокнотро гирифта, дар коғаз ду хатеро кашид, ки якдигарро мебуриданд: — Ту чиро мебинӣ?
— Салиб.
— Исо оиди чӣ мегуфт? «Худро инкор карда, салиби худро бигир…» (Луқ. 9:23).
— Ва Маро пайравӣ намо, — ҷумларо ба охир расондам ман.
— Дуруст. — Шубон Логан дар хати амудии салиб қалам кашид: — Чунин ҳисоб кун, ки ин қисми салиб муносибатҳои туро бо Худо ифода мекунад. Ба боло ва ба поён. Ту дар замин, ва ту дар осмон.
— Фаҳмо.
Сипас шубон Логан бар болои хати уфуқӣ қалам кашид:
— Дар ин самт муносибатҳои ту ҷойгир шудаанд — бо ёри ту. Ёри ту — тамоми инсоният аст, ҳатто он одамоне ки бар зидди ту гуноҳ кардаанд, чунон ки худи ту фаҳмидӣ, ҳангоме бо Уэйн рӯ ба рӯ шудӣ. Пас ин чӣ маъно дорад? Салиб ба ҳама тараф меравад, мефаҳмӣ? Ғайриимкон аст, ки яке бе дигаре бошад. Агар мо бо ёри худ осоиш надошта бошем, бо Худо осоиш дошта наметавонем.
— Бубахшед, шубон, фақат ман на он қадар мефаҳмам, ки сӯҳбатро ба куҷо бурда истодаед, — гуфтам ман бесаброна. — Линн — маҳбубаи ман аст. Ва ман бар зидди ӯ чизе надорам ва дошта ҳам наметавонам. Умуман, худи ман сазовори чунин духтар нестам!
Шубон Логан оҳ кашид:
— Ман Линнро тамоман дар назар надоштам.
— Пас киро дар назар доштед? Падари маро? Ману ӯ кайҳо забони умумӣ ёфтаем, ва ҳатто…
— Киро — инро ту ба ман бигӯй, Ҷош. Ман фикрҳоро хондан наметавонам. Ва беҳтараш, ба Рӯҳулқудс имкон деҳ, ки дили туро тадқиқ намуда, ба ту гап зананд.
Ман чашм набардошта, ба фарш менигаристам. Ба ман фаҳмо буд, ки душвориям аз чӣ иборат аст. Дар ҳадди ақалл, ба таври сатҳӣ. Ман чун пештара ранҷишро аз бардарам Ҷуниор нигоҳ медоштам, аммо ғурур имкон намедод, ки инро эътироф намоям. Дар гӯшаҳои ниҳони дили ман боз чӣ пинҳон буда метавонист — инро фақат Худо медонист. Ман шунидам, ки шубон Логан чунин гуфт: «Маро, эй Худо, тафтиш намо ва диламро бишнос, маро бисанҷ ва андешаҳоямро бидон». (ниг.: Заб. 138:23.)
— Шумо ҳамеша бо иқтибос аз Китоби Муқаддас ҷавоб медиҳед? — пурсидам ман бо асабоният, ва чашмони ман барқ заданд. Ва фақат баъд ман фаҳмидам, ки ӯ аз Китоби Муқаддас намехонад. Шубон сар хам карда, чашмонашро пӯшида, дуо мегуфт: «Ва бубин, ки оё роҳам каҷ аст, — давом дод ӯ, — Ва маро ба роҳи некӯ андоз». (ниг.: Заб. 138:24.)
— Ҳақ ба ҷониби шумост, шубон, — бо овози паст гуфтам ман пас аз хомӯшии бардавом.
— Ману ту аллакай дар ин бора гуфтугӯ карда будем.
Шубон Логан бархест ва ба тирезаи кабинети худ наздик омад. Борон сар мешуд, ва қатраҳои сабуки аввалин дар шишаи тиреза пайи худро мегузоштанд.
— Ту ба Рӯҳулқудс эҳтиёҷ дорӣ, Ҷош. Мо ҳама ба Ӯ эҳтиёҷ дорем. — Ӯ хомӯш монд, баъд давом дод: — Мо дар ҳамон рӯзе ки ба давидан сар мекунем, ба хатти марра намерасем. Ба мо лозим меояд, ки ҳар рӯз мубориза барем, то ки ба Масеҳ монанд шавем. Мо — ҳар яки мо. Ва ба ҳар ҳол мо бояд ба хотири он ҷалоле ки дар оянда хоҳад буд, ба ҳама чиз тоб оварем.
Ӯ тоб хӯрд, то ки ба ман нигоҳ кунад:
— Ҳаёти масеҳӣ — давиши спринтерӣ нест, писарам. Ин марафон аст. Аз Рӯҳулқудс пур шуда, кӯшиш кун, ки дуруст нафас гирӣ. Дар пеш туро озмоишҳои бештар интизоранд.
Пас аз сӯҳбат бо шубон Логан ман қарор додам — беҳтараш, худро ин қадар азоб надода, ниҳоят, муносибатҳоямро бо Ҷуниор аниқ кунам. Ман ба Ҷуниор хат менависам, гуфтам ман ба худ. Ман мехостам ҳама чизро ҷо ба ҷо гузорам ва он чиро, ки дар дилам буд, ба ӯ гӯям, — ва боварии пурра доштам, ки воситаи оштӣ шудан бо ӯ ҳамин аст. Аммо ҳар дафъа, пеш аз он ки сатри охирин навишта шавад, ин номаро ба сабади ифлосиҳо мепартофтам. Ниҳоят, ман ба хулосае омадам, ки бо варақаи почтавӣ маҳдуд шудан мумкин аст. Ба мағозаи молҳои идорӣ даромада, ман варақаи почтавиро бо манзараи кӯпруки Макинак, ки бар гулӯгоҳи ҳамном сохта шуда буд, харидам.
Кифоя, беш аз ин ҳеҷ кор карда наметавонам, гуфтам ман ба худ. Дар ҳадди ақалл, ин боинсофона хоҳад буд. Аз падарам адреси Ҷуниорро фаҳмида, ман варақаро ба қуттии почта партофтам, агарчи дар умқи дил ҳис мекардам, ки тамоман на он чиро мекунам, ки бояд мекардам. Гӯё шубон Логан ба ман гуфтугӯ накарда буд, ва барои рафтори дуруст кардан дуо нагуфта буд.
Ниҳоят ба азоби виҷдон тоб оварда натавонистам. Ва, ҳангоме ки вақти ба Уитон бозгаштан шуд, ман қарор додам, ки якчанд рӯз пештар бароям, бо назардошти он ки шахсан бо Ҷуниор вохӯрам. Бегоҳӣ дар арафаи сафар ман ба ӯ занг задам:
— Ин ман, Ҷош.
— Ҷос? — маро бо лақаби кӯдакиям ном гирифта, пурсид Ҷуниор. — Ту ҳозир дар куҷоӣ?
— Ҳанӯз дар ферма бо падарам. Аммо мехоҳам рафта, бо ту вохӯрам.
— Чаро не. Ба фикрам, ин бад намебуд…
— Ман ҳозир ба коллеҷ бозгаштанӣ ҳастам. Ту, эҳтимол, намедонӣ, ки ман дар коллеҷ таҳсил мекунам.
— Дар коллеҷи мунисипалии Келлог?
— Не, ман дар Уитон таҳсил мекунам. Аллакай дар курси охирин.
— Уитон-коллеҷ — ин ҳамонест, ки дар наздикии Чикаго аст?
— Ҳамон.
— Пас, агар ту ба меҳмонии мо биёӣ, ин тамоман дар самти дигар мемонад?
— Аз афти кор ҳамин тавр. Хайр, майлаш. Дар ниҳояти кор…
Ва ман аллакай гӯшаки телефонро монданӣ будам, ки овози Ҷуниорро шунидам:
— Агар омаданӣ бошӣ — биё.
Муддате ман кӯшиш мекардам фикрҳоямро ҷамъ кунам:
— Ту варақаи фиристодаи маро гирифтӣ?
— Гирифтам. Варақаи зебо.
— Гӯш кун, ман ба ту гуфтан мехоҳам, ки аллакай афсӯс мехӯрам, ки онро фиристодам. Худам намедонам, ки барои чӣ ин корро кардам. Рафтори аблаҳона, инро дигар хел номидан мумкин нест. Умедворам, ки ту маро мебахшӣ.
— Ҳамааш хуб аст, Ҷос. Кай омаданӣ ҳастӣ?
— Пагоҳ бегоҳӣ, агар зид набошӣ.
— Чӣ хел зид буда метавонам? Ман туро интизор мешавам, — гуфт Ҷуниор. — Ман Карларо огоҳ мекунам.
Ман он шаб ба хоби сахт рафтам, агарчи хоби хеле аҷиб дидам: ман дар ҳуҷраи калони торик ҳастам, ва мешунавам, ки паранда чириқ-чириқ мекунад, аммо онро ёфта наметавонам. Ниҳоят, онро ёфтам — он дар қафас дар фарш будааст. Ман дари қафасро кушодам, ва паранда ба озодӣ парида баромад.
То Ист-Лансинг тақрибан навад мил буд, лекин ман аз вақти муқарраршуда барвақттар рафтам. Аммо, ҳама аллакай дар хона буданд: Ҷуниор, Карла ва духтари нӯҳсолаи онҳо Ҷулӣ. Аз он вақте ки ман бори охир Ҷуниорро дида будам, ӯ қариб дигаргун нашуда буд, магар ин ки як-ду килограмм зиёдтар вазн илова карда буд. Пас аз ин қадар солҳо ман ҳатто намедонистам, ки гуфтугӯро аз чӣ сар кунам. Аммо Ҷуниор, табассум карда, худаш ба сӯи ман шитофт ва даст дароз кард:
— Ана ин додар! Ту ба қарибӣ аз ман ҳам калонтар мешавӣ!
— Ниҳоят мо боз вохӯрдем, — гуфтам ман. — Салом, Карла! Аҳволатон чӣ хел.
— Ман варақаро хонда будам.
— Ҳа, албатта… ман шубҳае надоштам, ки ту низ онро мехонӣ. Аммо хеле хоҳиш мекунам, онро даронда партоед, майлаш? Онро фиристодани ман кори аблаҳона буд.
— Ин духтари мо, Ҷулӣ, — ба ҷои ҷавоб гуфт Карла.
— Салом! Аз шиносоӣ бо ту шодам, — дасташро ба ман дароз карда, гуфт духтарак.
— Ман ҳам шодам, духтарча! — нидо кардам ман.
— Ман духтарча не, — ҳамон дам маро ислоҳ кард Ҷулӣ. — Ман хонумаи ҷавон ҳастам.
— Хонумаи ҷавон! — нидо кардам ман ва бо кафи дастонам рухсораҳои ӯро доштам, гӯё тамоман ҳайрон шуда бошам. — Инро бинед-а, кӣ ҳам чунин фикр карда метавонист!
Кӯшиши шӯхӣ кардани ман дар хомӯшӣ муаллақ монд. Аниқ буд, ки ман чизеро бемаврид гуфтаам.
— Яъне ман гуфтан мехостам… ки ман ҳатто тасаввур ҳам намекардам, ки шумо —
— Ман лӯхтаки Барбӣ дорам. — гуфт ӯ.
— Дар ҳақиқат?
— Ва дар рӯзи таваллудам ба ман лӯхтаки Кенро тӯҳфа мекунанд.
— Ман барои ту хеле хурсандам, — ҷавоб додам ман ба ӯ.
— Ту гурусна ҳастӣ, Ҷош? — пурсид Карла.
— Аз кӣ пурсиданро ёфтӣ? Охир ман донишҷӯ ҳастам — пас, ҳамеша гурусна мебошам.
— Кай хӯрок тайёр мешавад, азизам? — пурсид Ҷуниор.
— Ту ғам нахӯр, Мак. Ҳангоме ки ҳама чиз тайёр мешавад, ман даъват мекунам. — Ва онҳо бо Ҷулӣ ба ошхона рафтанд.
Ман кунҷковона ба бародарам нигаристам:
— Мак?
Ӯ фақат китф дарҳам кашид:
— Ҳеҷ кас акнун маро Ҷуниор наменомад. Ту аҳамият надеҳ. Беҳтараш ба хона медароем. Чӣ менӯшӣ?
— Пивои занҷабилӣ ҳаст?
— Албатта.
Мо ба ҳуҷраи қабули меҳмонон даромадем — деворҳои он тахтабандӣ карда шуда буданд ва дар фарш ба ҷои гилем пӯсти гавазн буд. Аз тирезаи девори паҳлӯӣ газони даравидашуда бо буттаҳои ёс ва дарахтони баланди серсоя метофтанд.
— Хонаат хуб будааст, Ҷуниор… яъне Мак.
— Ана дар ин ҷо шин, — ӯ бо дивани сабзи баланд ишора кард, ва худаш ба тарафи бар, ки дар кунҷак буд, равона шуд, то ки барои ман нӯшокӣ биёрад.
— Чӣ хел креслои аҷоиб, — алвонҷкурсии калонро бо ҷилди осмониранг дида, гуфтам ман.
— Ман онро «алвонҷкурсӣ-раскладушка» меномам, — бо ифтихор ҷавоб дод Ҷуниор.
— Раскладушка?
— Ҳа, албатта. Нишебии китфи алвонҷкурсиро тағйир додан ва дар айни замон алвонҷ хӯрдан мумкин аст. Бояд гуфт, ки ин навигарии ин мавсим аст.
— Ҳа, аз пайи ин навигариҳо рафта, онҳоро дарёб кардан душвор аст.
— Инро бинӯш, — стаканро ба ман дароз карда, гуфт Ҷуниор.
— Ташаккур.
— Ту дар коллеҷи худ чиро меомӯзӣ?
— Ҳуқуқро, — гуфтам ман бо оҳанги таъсирбахш.
— Ҳа, шавқовар. Барои ҳуқуқшинос шудан ба ту лозим меояд, ки тамоми қуввататро ба таҳсил диҳӣ, — гуфт Ҷуниор, дар ҳоле ки имкониятҳои «алвонҷкурсӣ-раскладушка»-ро нишон медод.
— Ман тамоми қувватамро ба таҳсил медиҳам.
— Уитон. Ин коллеҷи масеҳӣ аст, ҳамин тавр не?
— Ҳа.
— Агар чунин бошад, чӣ лозим аст, ки масеҳӣ ҳуқуқшиносӣ барин касби дунявиро интихоб кунад?
— Аз он сар мекунем, ки — барои ҳақиқатро гуфтан.
— Ин кори шоҳидон аст, Ҷош, аммо на адвокатҳо.
— Адвокатҳо, чунон ки медонӣ, ҳамчунин қасам ёд мекунанд.
— Наход? — дар чеҳраи Ҷуниор табассуми аҷибе пайдо шуд. — Аммо барои чӣ? То ки аз онҳо илтмос кунанд: «Илтимос, шумо кӯшиш кунед… мо ҳаққи хизмататонро, ҳар қадаре ки гӯед, медиҳем»?
— Онҳо қасам ёд мекунанд, ки поквиҷдон бошанд ва вазифаи худро дуруст ба ҷо оваранд.
— Ҳилаи шаръӣ худ аз худ пайдо мешавад, ҳамин тавр не? — Ҷуниор аз ҳазли худ хандид ва ба креслои худ то ҳадди имкон чуқуртар фурӯ рафт.
Ман акнун ба фикре афтодам, ки беҳуда ба ин ҷой омадаам. Гуфтугӯ бо бародари калонӣ, ки аз ҷиҳати синну сол ба ман падар буда метавонист — ҳар касро аз боварӣ ба ҳақ будани худ маҳрум карда метавонад, алалхусус дар чунин вазъият.
— Ва ба ҳар ҳол, чаро ту адвокат шудан мехоҳӣ? — мепурсид Ҷуниор.
— Таҳлил кардан, ба моҳияти масъала сарфаҳм рафтан ба ман маъқул аст. — Ман лаҳзае хомӯш мондам. — Илова ба ин, ман сарватманд будан мехоҳам.
Ҷуниор хандид.
— Ма ҷиддӣ мегӯям, — ман ҳуҷраро аз назар гузарондам. — Аз афташ, корҳои ту бад нестанд. Ман ҳам мехоҳам ки корҳоям хуб бошанд. Ё — кӣ медонад? — шояд, ҳатто беҳтар. Ман нақшаи худро дорам, ва ҳоло ҳамааш мувофиқи ин нақша пеш рафта истодааст, каму беш, албатта.
— Ин чӣ нақша будааст?
— Соҳибмаълумот шудан, дар фирмаи бонуфузи ҳуқуқӣ кор ёфтан ва пули калон ба даст овардан. Ва баъд мехоҳам ба сиёсат гузарам.
— Намегӯям, ки ин нақша беҳамтост, — гуфт Ҷуниор. — Аммо агар он ба фоидаи ту кор мекарда бошад, ин аз ҳама муҳимтар аст, ҳамин тавр не?
— Ман намехоҳам чунон зиндагӣ кунам, ки падару модарам зиндагӣ мекарданд.
— Охир, ман туро дар ҳеҷ чиз айбдор намекунам.
Ман стакани пивои занҷабилиро дар даст тоб додам.
— Падарам мегӯяд, ки ту ба Корпуси Сулҳ дохил шуданӣ ҳастӣ. Ин, албатта, амали ҷиддӣ аст.
— Албатта! — ба аломати ризо сар ҷунбонд Ҷуниор.
— Чӣ тавр ба ин қарор омадӣ?
— Соли гузашта дар донишгоҳи Мичиган Ҷон Кеннедӣ бо нутқи пеш аз интихобот баромад кард, ва ман низ дар он ҷо будам. Суханони ӯ ба ҳама таъсир расонданд — ба хориҷа рафтан барои беҳтар намудани ҷаҳонамон. Дар ҳамон ҷо ман ба чунин қарор омадам. Эҳтимол, ин монанди он аст, ки ту масеҳӣ шудӣ. Ҳатто намедонам, ки дар ин бора чӣ тавр беҳтар гуфтан мумкин аст.
— Дар омади гап, падарам ҳам акнун масеҳӣ аст. — гуфтам ман.
Хомӯшӣ фаро расид.
— Гӯш кун, Ҷуниор… яъне Мак, бубахш. — Ман қарор додам ҳамаи он чиро, ки дар дилам буд, баён намоям. — Ман тафсилоти он чиро, ки дар ферма байни ту ва падарам рӯй дод, намедонам. Ҳатто тахмин карда метавонам, ки муносибатҳои байни шумо ҳанӯз пеш аз таваллуди ман вайрон шуда буданд. Ва, эҳтимол, барои ин сабабҳо буданд…
— Сабабҳои асоснок, — гапамро бурид Ҷуниор.
— Сабабҳои асоснок, — чун акси садо, такрор кардам ман. — Фақат мехоҳам, ки ту донӣ: ман бо падарам оштӣ шудам ва акнун мехоҳам, вақтро беҳуда сарф накарда, имконияти бо ту оштӣ шуданро истифода барам.
— Бо ман оштӣ шудан? — бародарам дар кресло алвонҷ хӯрданро бас кард, агарчи ба тарафи ман нигоҳ намекард. — Охир, ман аз ту ҳеҷ ранҷише дар дил надорам, Ҷос.
— Умуман, Мак, маҳз ман барои аз ту ранҷидан сабаб дорам. Ба фикри ман, ту аз падарам бисёр чизҳоро гирифтӣ — хеле бештар аз ҳиссаи худ, агар аз рӯи инсоф гӯем. Аммо беш аз ҳама маро он чиз ғамгин мекард, ки оиларо он вақт тарк кардӣ, ки беш аз ҳама ба мо даркор будӣ. Аммо ба ту чунон мегӯям, ки аллакай ба падарам гуфта будам: ба қарибӣ ман фаҳмидам, ки Падари дигар низ дорам… Падари осмонӣ, ки маро дӯст медорад ва бо ман муошират кардан мехоҳад.
— Ман шодам, ки ту чизеро пайдо кардаӣ, ки ба он боварӣ карда метавонӣ, — гуфт Мак.
— Ин ҳанӯз ҳамааш нест, Мак. — давом додам ман. — Ӯ хеле мехоҳад бо ту низ муносибатҳо барпо намояд.
— Ман худи ҳаминро мегӯям — ману ту хеле монанд ҳастем, Ҷос.
— Ту чиро дар назар дорӣ?
Мак меҳвари дастадори канори креслоро каме кашида, рост нишаст.
— Ҳар кас кӯшиш мекунад маънои ин зиндагиро пайдо намояд, — гуфт ӯ. — Касе ба хулоса меояд, ки ҳеҷ маъное нест, ва онро ҷустан ҳам лозим нест. Дигарон, ба монанди ту, маънои зиндагиро дар дин пайдо мекунанд. Ба дигарон имконияти ба одамони дигар ёрӣ расондан қаноатмандӣ медиҳад. Ин аллакай дар бораи ман барин касон гуфта шудааст. Дарёҳои бисёр ҳастанд, аммо ҳамаи онҳо ба як баҳр мерезанд, магар ҳамин тавр нест?
— Дар бораи дарёҳо чизе гуфта наметавонам, аммо падарам акнун тамоман шахси дигар шудааст.
Чеҳраи Мак тира шуд. Ман ҳис мекардам, ки ӯ чизе гуфтан мехоҳад, аммо овози Карла хомӯшиеро, ки дар ин лаҳза фаро расид, халалдор намуд:
— Хӯрок тайёр шуд!
Ҳар чи бошад ҳам, мо вақтро хеле хуб гузарондем. Дар сари дастурхон Мак оиди нақшаҳои вобаста ба Корпуси Сулҳро ба ман баён менамуд.
— Ман хонда будам, ки Ричард Никсон Корпуси Сулҳро барои касоне ки аз хизмати ҳарбӣ канораҷӯӣ кардан мехоҳанд, баҳонае меҳисобад.
Мак хандид:
— Ҳа, мебинам, ки нияти ҳуқуқшинос ва сиёсатмадор шуданат беҳуда набудааст. Ба фикрам, ин Никсон ҳам шахси сарватманд аст.
Карла корд ва чангакро поён кард:
— Ту ҳуқуқшинос шуданӣ ҳастӣ?
— Ҳа, албатта.
— Ва мехоҳӣ сиёсатмадор шавӣ?
— Мебинем. Оянда нишон медиҳад, — ҷавоб додам ман бо табассум.
— Умедворам, ту тамоман на ба монанди ин Никсон мешавӣ.
— Ман дар ӯ ҳеҷ бадӣ намебинам, ғайр аз он ки дар экрани телевизор доимо ришаш натарошида метобад.
— Аммо ман фикр мекунам, ки Ҷош бояд воиз шавад, — гуфт Мак.
— Ман чунин нагуфтаам! — эътироз намудам ман.
— Инро гуфтани ту зарур ҳам нест. Ин аён аст, ҳамин тавр не, додар?
Ин воситаи беҳтарини баромадан аз ин вазъияти мураккаб буд. Бародарам ҳамеша тарзи ҳимоя кардани манфиатҳои худро медонист, — аз он ҷумла ин дафъа. Ман барвақттар ба хоб рафтам, ва пагоҳии рӯзи дигар ба Уитон равона шудам.
Доктор Реймонд Эдмен, президенти коллеҷи Уитон, ветерани Ҷанги якуми ҷаҳонӣ ва собиқ миссионер дар назди ҳиндуҳои кечуа дар Эквадор, беҳтар аз ҳар каси дигар медонист, ки муҳити солим дар коллеҷ то чӣ андоза муҳим аст, ҳам рӯҳонӣ, ҳам академикӣ. Ҳамин ки ба ин вазифа таъйин шуд, ӯ «Ҳафтаи қувваи рӯҳонӣ»-ро таъсис намуд, ки қисми ҷудоинопазири тақвими таълимӣ гардид. Ҳангоме ки дар курси охирин таҳсил мекардем, сухангӯи асосии мо дар ҳафтаи оянда Ричард Ҳалверстон буд, ки хатмкунандаи Уитон ва шубони Калисои чоруми пресвитерианӣ дар Бетесд, иёлати Мериленд буд.
— Шумо — аз ҷумлаи ҷавонони барҷастатарин, ояндадори ин кишвар ҳастед, — бо чунин суханони тантананок ба мо муроҷиат намуд доктор Ҳалверстон ҳангоми баромади охирини худ дар ин ҳафта. — Аммо оё шумо итоат кардан мехоҳед? Оё даъвати Худоро шунидан мехоҳед, чунон ки мо дар ин бора дар боби 6-уми китоби Ишаъё мехонем?
Тамоми корпуси донишҷӯён, ки дар толори ба қарибӣ кушодашудаи «Эдмен-чепел» ҷамъ шуда буданд, дам набароварда, ҳар як сухани ӯро гӯш мекард. Ман дар мобайни аудитория дар назди Дик Пернел ва Фрэнк Кифер нишаста будам. Ин суханони доктор Ҳалверстон маро водор намуданд, ки худро нороҳат ҳис кунам. Суханони ӯ чун зарбаи зангӯла аз минбар садо медоданд:
— Имрӯз ман дар ин толор касонеро мебинам, ки вазифаашон муҳандис шудан аст. Ҳа, вазифаи ояндаатон ба шумо маълум аст. Шумо математика ва физикаро дӯст медоред. Ҳатто шабҳо дар хоб муодилаҳои математикиро мебинед! Аммо оё розӣ ҳастед, ки ҳамаи лаёқатҳои худро пеши пойҳои Ӯ гузоред? Имрӯз ман дар ин ҷо духтурон… соҳибкорон... ҳуқуқшиносон ва сиёсатмадорон… муаллимон ва мусиқанавозонро мебинам. Аммо на он чи шумо ҳамчун касб ба худ интихоб намудаед, муҳим аст, дӯстонам. Муҳим он аст, ки шумо омода ва розӣ бошед, ки лаёқатҳои худро ба қурбонгоҳ оваред. Кӣ ба даъвати Худованд, ки онро барои худ дар боби 6-уми китоби Ишаъё ошкор менамоем, ҷавоб мегӯяд? Кӣ лаёқатҳои худро ба қурбонгоҳ гузошта, ба Худованд мегӯяд: «Инак ман тайёрам, маро бифирист»?
Ман ба ҳамкурсонам нигаристам. Онҳо яке аз пайи дигар аз ҷой мехестанд ва ба саҳна баромада, ҳаёт ва лаёқатҳои худро ба хизмати Худо мебахшиданд. Ман ҳатто медидам, ки чӣ тавр донишҷӯе аз кисааш ҷадвали логарифмиро бароварда, дар пеши пойҳои доктор Ҳалверстон гузошт. Дик, ки дар факултаи тиббӣ таҳсил менамуд, аз ҷой хеста, аз пеши ман гузашт, аз пайи ӯ Фрэнк ҳам хест. Гузаргоҳҳо аз миқдори торафт бештари донишҷӯён пур мешуданд. Ман низ аз ҷоям хестам — аммо ба баромадгоҳ равона шудам, ва худро аз давида рафтан бозмедоштам.
Дертар, ҳангоме ки дӯстонам маро ёфтанд, ман дар ҳуҷраам дар кат дароз кашида, кӯрпаро ба сар кашида будам.
— Шумоён аз ман чӣ мехоҳед? — қариб дод мезадам ман.
— Аҳволат хуб аст? — пурсид Дик. Аммо ман ҷавоб надодам.
— Ҷош, бо ту чӣ рӯй дод? — такрор кард ӯ.
— Маро ба ҳолам гузоред! — нидо кардам ман.
Онҳо дигар ба ман кордор нашуданд, ва ман шунидам, ки чӣ тавр қадамҳои онҳо дур мешаванд. Ҳангоме ки тамоман торик шуд, ман аз кат хестам ва қарор додам, ки дар кампус қадам занам. Аллакай қарибии нисфи шаб буд, ҳангоме ки ман ба кафеи шабонарӯзӣ дар маркази Уитон даромадам.
Ба монанди ҳар масеҳии дигар, ман ҳар дафъа мешунидам, ки Худо мехоҳад лаёқатҳо ва истеъдодҳои маро барои ҷалоли Худ истифода барад. Аммо ман ба Худо чиро пешниҳод карда метавонистам — силсилаи нобарориҳоро? Ман ин номувофиқатро баръало ҳис мекардам. Ба бисёр касон чунин метофт, ки маро ояндаи дурахшоне интизор аст. Ман хуб таҳсил мекардам, ва баъзе муаллимон мегуфтанд, ки ман ҳуқуқшиноси олидараҷа шуда метавонам. Шояд ҳамин тавр бошад. Аммо оё ман масеҳии олидараҷа будам? Дар ҳаёти ман бисёр чизҳое ҳастанд, ки ҳеҷ ислоҳ кардан намешавад, ва гоҳо чунин метобад, ки ман ҳеҷ гоҳ аз ҳисси беарзишии амиқ, ки бисёр вақт дар гирифтани забон ё дар хатоҳои грамматикӣ зоҳир мешуд, халос шуда наметавонам. Ман ҳанӯз ҳам бори вазнини хотираҳои таҳқири ҷинсӣ, зӯроварии ҷисмонӣ, нобасомонии оилавиро ба дӯш доштам, ки ба ҳамаи соҳаҳои ҳаётам паҳн шуда, ба ҳамаи муносибатҳои наздики ман таъсир мерасонданд. Ва агарчи ман ин норасоиҳо ва нокомилиҳои худро аз дигар одамон хуб пинҳон карда метавонистам, магар онҳоро аз худ пинҳон кардан мумкин буд? Ман ҳанӯз бояд ба инъикоси худ дар оила бо диққат менигаристам.
Ман аз кафе баромадам ва дар кӯчаҳо бе ҳеҷ гуна мақсад қадам задан гирифтам. Тирамоҳ аллакай ба нисф наздик мешуд, ва сардии серун ҳаворо фаро гирифта буд. Ман қадам мезадам ва намедонистам, ки ба куҷо меравам. Баргҳои хушк дар зери пойҳоям хишир-хишир мекарданд, чун хотираҳои изтиробангез, васвасаҳо ва гуноҳҳо — ҳамаи он чи кайҳо дар вақти таъмид дафн карда шуда буд, ҳангоме ки Масеҳ қариб бо истифодаи қувваи ҷисмонӣ маро фаро гирифт. Ман ҳозир худро абадан лаънатзада ҳиҳ мекардам, ва ин ҳиссиёт, бо вазни беандоза зиёд ба китфони ман фишор меовард. Як умед боқӣ мемонд, ки падари ман намефаҳмад, ки ман ба даъвати Худованд ҷавоб додан нахостам.
Кошки шубон Логан ҳозир бо ман мебуд. Ӯ албатта медонад, ки дар чунин мавридҳо чӣ кор кардан даркор аст. Ӯ ба ман маслиҳати хуб медод. Аммо ӯ дар назди ман набуд. Ман фақат чашмони меҳрубон, нигоҳи рамузфаҳмонаи ӯро, ки ин дафъа, ба фикрам, пур аз андӯҳи беохир ва дилсӯзӣ буд, ба ёд оварда метавонистам.
Аллакай тақрибан чори саҳар буд, ҳангоме ки ман дар зери фонуси кӯча дар Юнион-стрит бозистодам. Ман қиссаеро аз Китоби Муқаддас оиди кӯдаке ба ёд овардам, ки якчанд моҳӣ ва нон пешкаш намуд, то ки одамони зиёдеро, ки гурусна буданд, сер кунад (ниг.: Марқ. 6:1–13). Ман ҳозир худро чун он писарак ҳис мекардам. Фарқ танҳо дар он буд, ки дар ҳаёти ман мӯъҷизае набуд, ки он чизи камеро, ки ман доштам, ба чизи беандоза муҳимтар табдил дода бошад.
— Худоё, — гуфтам ман, ки барои худам ғайричашмдошт буд, — ман дар умқи дил хоҳиши ба Ту хизмат карданро дорам, аммо ман ба пеши пойҳои Ту чиро пешкаш карда метавонам? Рости гапро гӯям — ман ҳеҷ чизе надорам, ки ба Ту пешниҳод намоям. Ман лаёқатҳои махсус надорам, ва гузаштаи ман пур аз захмҳои амиқ аст. Аммо агар Ту хоҳӣ, бигузор ин ҷой — ҳозир, дар худи ҳамин саҳарӣ — қурбонгоҳе гардад, то ман он чиро, ки надорам, бар он гузошта тавонам. Ман ҳамаи он чиро, ки ба ман намерасад, ба Ту медиҳам. Ту қувваи маро гирифта наметавонӣ, чунки ман он гуна қуввае надорам, ки ба Ту пешниҳод карда тавонам. Ту лаёқатҳои маро гирифта наметавонӣ, чунки ман лаёқатҳо ва истеъдодҳои махсус надорам. Ва ба ҳар ҳол… агар Ту инро хоҳӣ, Худованд… агар Ту сустиҳо ва афтиданҳои маро гирифта, Худро ба воситаи онҳо ҷалол додан хоҳӣ — Худоё, ман ваъда медиҳам, ки тамоми умр, то нафаси охирин ба ту хизмат намоям.
Ҳатто намедонам, ки чанд муддат дар он ҷо истода будам ва боз дар бораи чиҳо дуо мегуфтам. Фақат дар ёд дорам, ки ҳангоме ман ба кампус баргаштам, хати равшани рӯшноиро дидам, ки дар осмон дар шарқ пайдо мешуд. Бори вазнини гуноҳ ва лаънат аз ман бардошта шуд, ва ман тайёр будам рӯзи навро шодбош гӯям. Ман боз тайёр будам дар давиш иштирок кунам.
Қариб се ҳафта пас ман шахсеро вохӯрдам, ки ба ман барои марафони рӯҳонии дар пеш буда тайёрии даркориро дод дод.
Билл Брайт дар ҳақиқат шахсияти таъсирбахше буд, пур аз ғайрат ва қувва барои иҷрои миссияи бузург дар миқёси умиҷаҳонӣ пеш аз омадани дуюми Исои Масеҳ. Ӯ аллакай ҳангоми парастиш дар калисои донишҷӯии Уитон баромад карда буд, ҳангоме ки дар кишвар сафар карда, ба ташкилоти «Campus Crusade for Christ»[14], ки даҳ сол пеш таъсис дода буд, ихтиёриёнро ҷалб менамуд. Акнун мо, тақрибан даҳ кас, дар гирди ӯ дар кафетерияи донишҷӯён нишаста будем, ва дар бораи ӯ ва ташкилоти ӯ ҳар чи бештар маълумот пайдо кардан мехостем.
— Мехоҳам ба шумо консепсияеро расонам, ки на танҳо ҳаёти шуморо, балки ҳаёти ҳар касеро, ки дар роҳатон вомехӯред, дигаргун карда метавонад. — гуфт ӯ ба мо. Мо фақат зичтар нишастем, Билл Брайт бошад салфеткаи коғазинро гирифта, барои гирифтани ручка дасташро ба кисаи даруни пиҷакаш андохт. — Умуман, дар ҷаҳон се навъ одамон ҳастанд. Ин ҳам ба занҳо ва ҳам ба мардон дахл дорад, аммо барои соддагии фаҳмондан фақат «одам» мегӯем. Ҳамин тариқ, ин одами табиӣ, ҷисмонӣ ба рӯҳонӣ аст.
Ӯ дар салфетка се доира кашид ва дар миёнаи ҳар яке аз доираҳо чизе ба монанди курсӣ тасвир намуд.
— Аз одами табиӣ сар мекунем, — гуфт ӯ, ва ба аввалини доираҳо ишора карда, дар китфи курсӣ «ман» навишт. — Одами табиӣ «ман»-и худро ба тахт гузоштааст.
Мистер Брайт дар назди доира «салибча» гузошт, аммо аз беруни он. Ва, ҳангоме ки ӯ суханашро давом дод, ман фаҳмидам, ки ин на салибча, балки маҳз салибест, ки Исоро ифода мекунад.
— Исо берун аз ҷаҳони ин одам аст, — ба салиб ишора карда, гуфт ӯ, — эҳтимол, ин шахсро ҳеҷ гоҳ назди Худованд наоварда буданд, ё шояд, ӯ худаш Ӯро ҳамчун Наҷотдиҳандааш рад кардааст. Аммо Масеҳ дар зиндагии ин шахс нест.
Ангушти мистер Брайт ба доираи дуюм ишора намуд:
— Инак шахси ҷисмонӣ. — Ӯ боз дар китфи курсӣ «ман» навишт, аммо салибча ин дафъа дар даруни доира дар поёни курсӣ буд.
— Ба монанди одами табиӣ, — давом дод ӯ, — одами ҷисмонӣ ҳамчунин худро ба тахт шинондааст. Ӯ масеҳӣ аст, аммо самар намеоварад. Ӯ барои ба сар бурдани ҳаёти масеҳиёна ба қувваи худ умед мебандад. Ва, азбаски Масеҳ як сӯ гузошта шудааст, чунин одам ҳаёти номукаммал ба сар мебарад.
Ҷуръае кофе нӯшида, мистер Брайт дар доираи сеюм дар китфи курсӣ салиб кашид:
— Бар хилофи дутои дигар, одами рӯҳонӣ Масеҳро ба тахти ҳаёти худ мегузорад, ва худро… — мистер Брайт боз ручкаро гирифта, дар зери курсӣ «ман» навишт, — аз марказ дур мекунад. Ӯ тамоми қувваи Рӯҳулқудсро ба даст меоварад ва дар Масеҳ ҳаёти ғолибона ба сар мебарад. Аммо саволе боқӣ мемонад. Агар ман аз шумо мепурсидам, ки қувваи Рӯҳулқудсро чӣ гуна ба даст овардан мумкин аст, оё шумо медонистед, ки чӣ кардан даркор аст?
— Ба фикрам, пеш аз ҳама ман боварӣ ҳосил мекардам, ки Масеҳ дар ҳақиқат дар ҳаёти ман дар тахт нишастааст, — гуфт Фрэнк.
— Хеле хуб, — гуфт мистер Брайт. — Касоне ки баскетболбозӣ мекунанд, мегуфтанд, ки ба ҷои пештараи худ баргаштан чӣ маъно дорад.
Ӯ дар назди миз нишастагонро аз назар гузаронд:
— Кадоме аз шумо ҳозир ба ман самарҳои Рӯҳулқудсро номбар мекунад?
Пеш аз он ки ягон нафари мо даҳон кушояд, Дик Пернел ҳамаи самарҳои Рӯҳулқудсро як ба як номбар кард: муҳаббат, шодмонӣ, осоиштагӣ, пурсабрӣ, меҳрубонӣ, марҳамат, имон, фурӯтанӣ, парҳезгорӣ. (ниг.: Ғал. 5:22, 23.)
Мистер Брайт рӯҳбаландона сар ҷунбонда, гуфт:
— Маҳз ин сифатҳо ба мадди аввал мебароянд, ҳангоме ки мо Масеҳро ба тахти ҳаётамон мегузорем ва аз Рӯҳулқудс хоҳиш мекунем, ки моро пур кунад, ва пур карданро давом диҳад.
— Пур карданро давом диҳад? — такроран пурсидам ман.
— Рӯҳулқудс, писарам, мехоҳад туро чунон пур кунад, ки ҳатто лабрез шавад. Охир, шумо ва Рӯҳулқудсро кори ҷиддӣ интизор аст! — мистер Брайт гурӯҳи моро аз назар гузаронд. Мо дам назада суханони ояндаи ӯро интизор шудем.
— Бачаҳо, ман аз Оклаҳома ҳастам, дар он маҳал доимо чоҳҳо парма мекунанд, нефт меҷӯянд. Ана ҳамин тавр, дар саҳроҳои Техас як ковбой зиндагӣ мекард. Ӯ пир шуд ва рондани чорворо бас кард, ва дар ранчои худ, ки ба ҳеҷ кас даркор набуд, зиндагӣ мекард. Ва ҳангоме ки вафот кард, ба қитъаи замини ӯ ширкати ҷустуҷӯи нефт омада, чоҳ парма карда нефт ёфт. Ва он қадар нефт, ки барои беҳад сарватманд шудани ӯ кофӣ буд. Нефт чун ганҷи ниҳонӣ дар замини ӯ ниҳон буд, ӯ бошад дар болои он буд ва тасаввуроте дар ин бора надошт. Ва ӯ дар бенавоӣ мурд. Қувваи Рӯҳулқудс низ монанди ҳамон нефт аст. Агар шумо ба Масеҳ мансуб бошед, Рӯҳ аллакай дар шумост ва фақат имкониятеро меҷӯяд, ки аз шумо ба берун фаввора занад… чун фаввора аз чоҳи нефт! Аммо шумо бояд ба қувваи Ӯ ҳамроҳ шавед. Ва инро ба воситаи дуо кардан лозим аст.
Мистер Брайт рост ба ман нигарист:
— Чӣ фикр дорӣ? Оё қувваи Рӯҳулқудсро ба даст овардан мехоҳӣ?
— Ҳозир?
— Худи ҳозир.
— Ҳа, сэр, ин хеле хуб мебуд.
Мистер Брайт дар атрофи миз давр зада, ба ҳар кадоми мо ҳамон як саволро дод. Ҳар кас дар ҷавоб «ҳа» гуфт, ва баъд мо ҳама сар хам кардем, ва мистер Брайт дуо гуфт:
—Падари азиз, мо ба Ту эҳтиёҷ дорем. Мо эътироф мекунем, ки тамоми ин муддат мо ҳамаамон ҳаётамонро худамон идора мекардем ва дар натиҷа бар зидди Ту гуноҳ кардем. Мо бо фурӯтанӣ Туро барои он шукргузорӣ мекунем, ки ба воситаи Масеҳ гуноҳҳоямон бахшида шаванд. Акнун, ба воситаи имон, ҳар кадоми мо Исоро даъват мекунад, ки дар тахти ҳаётамон мақоми сазоворро ишғол намояд. Мо акнун аз Ту хоҳиш мекунем — боз ба воситаи имон — моро бо Рӯҳулқудс пур кун, чунон ки Ту дар Каломи Худ ваъда додаӣ. Мо Туро шукр мегӯем ва ситоиш менамоем. Ба номи Масеҳ, омин.
— Омин — гуфтем ҳамаи мо бо як овоз.
— Ва акнун нафас кашед, — гуфт мистер Брайт, ва худаш нафаси чуқур кашид. Ҳар кадоми мо нафаси чуқур кашид. — Акнун нафас бароред.
Ва мо якҷоя нафас баровардем. Ӯ ин машқро такрор кард:
— Рӯҳулқудсро нафас кашед, — гуфт ӯ, — ва гуноҳи худро бо нафас берун кунед. Аз он пурра раҳо шавед. Ва боз бахшидани Худоро нафас кашед. Рӯҳулқудси пурфайзро қабул кунед.
Ӯ хомӯш шуд ва моро аз назар гузаронд:
— Рӯҳулқудс Шахсият аст. Ҳамеша инро дар ёд нигоҳ доред. Ӯ барои тасалло додани мо омад, то ки моро тасалло диҳад, насиҳат кунад ва қувват диҳад, ки то канорҳои ҷаҳон шоҳидони Ӯ бошем. Ва акнун, ҷанобон, ман бояд ба қаторае ки ба Ню-Йорк меравад, шитоб кунам. Баён карда наметавонам, ки бо шумо вохӯрдан чӣ тавр хуш аст, — ва, боварӣ дорам, ки бо баъзеи шумоён боз борҳо вомехӯрем.
— Ташаккур барои он ки баҳри мо дуо гуфтед, — бархеста, дасташро фишурда, гуфтам ман.
— Бо майли том… — ӯ хомӯш шуда, интизор шуд, ки ман номамро мегӯям.
— Ҷош. Ҷош Макдауэлл.
Мистер Брайт дар ҷавоб гуфт:
— Нафас кашиданро фаромӯш накун, Ҷош.
— Ман инро ҳеҷ фаромӯш намекунам!
— Ту бояд айнан монанди нафаскашии табиӣ нафас кашӣ. Ва на он тавр, ки як бор нафас кашида, фаромӯш кунӣ. Ин бояд муттасил давом кунад — имрӯз, пагоҳ, ва ҳамин тавр ҳамеша. Ин корро доимо кардан лозим аст, то охири умр, мефаҳмӣ?
— Мефаҳмам, сэр. Монанди марафон.
Мистер Брайт кунҷковона ба ман нигарист, кейси худро гирифт ва тез қадам зада аз кафетерий баромада, ба вокзали роҳи оҳан равона шуд.
Ман фақат он қадар танга гирифтам, ки бо телефон-автомат на зиёда аз панҷ дақиқа гап занам. Ва на аз боиси хасисӣ — ман барои гуфтугӯи аз ин дарозтар бо мистер Меррик ҷуръат карда наметавонистам. Гӯшакро миссис Меррик гирифт ва дарҳол шавҳарашро ҷеғ зад.
— Алло?
— Мистер Меррик?
— Ҳа.
— Салом, сэр. Ин Ҷош Макдауэлл.
— Салом, Ҷош. Аз шунидани овози ту шодам. Дар Уитон корҳо чӣ тавр?
— Хуб, сэр, ҳатто хеле хуб.
— Барои ту шодам. Баҳоҳо чӣ хел — дар дараҷаи баланд?
— Баҳоҳо… ҳа, сэр. Баҳоҳои ман хубанд.
— Хеле хуб. Нақшаи дохилшавӣ ба мактаби ҳуқуқшиносӣ чӣ шуд? Ба амалӣ шудан наздик аст?
— Ҳа, сэр! Нақшаҳо бо тартиби худ пеш рафта истодаанд. Ман ҳозир… аз байни мактабҳои гуногуни ҳуқуқшиносӣ интихоб карда истодаам.
— Аз шунидани ин хабарҳо шодам, Ҷош. Ба фикрам, ту бо Линн гап задан мехоҳӣ?
— Ҳа, сэр. Албатта… аммо ман бо шумо низ гап задан мехостам.
— Албатта. Ман гӯш мекунам.
— Мистер Меррик… ман бо духтари шумо оиладор шудан мехоҳам.
Аз хомӯшие ки дар он тарафи сими телефон фаро расид, дили ман қариб мекафид. Ман бо изтироб тангаҳоро, ки баногоҳ сӯзон ва лағжонак шуда буданд, аз даст ба даст мегузоштам.
— Ҷош, — ниҳоят гуфт мистер Меррик, — ман медонам, ки духтарам туро дӯст медорад. Ман кӯшиш мекардам ба ӯ фаҳмонам, ки оиладорӣ назар ба эҳсосот хеле бештар аст.
— Ман бо шумо ҳамфикрам, сэр.
— Аммо ин ҳанӯз ҳамааш нест. Ҳангоме ки ман бори аввал туро дидам, ба вохӯрии ту ва Линн зид будам.
— Ҳа, сэр, ман медонам.
— Аммо муносибати ман нисбат ба ту дар давоми ин яку ним сол ба таври назаррас дигар шуд, ва ман бо хушнудӣ ба ту иҷозат медиҳам, ки духтари маро ба занӣ гирӣ.
— Ташаккур, сэр.
— Ба фикрам, акнун ту мехоҳӣ бо духтарам гап занӣ?
— Ҳа, сэр, албатта. Ташаккури зиёд, сэр.
— Аз шунидани ту шод будам, — мистер Меррик гӯшаки телефонро гузошт. Ҳангоме ки Линн гӯшаки телефонро гирифт, тангаҳо қариб ба охир расида буданд.
— Салом! — гуфт ӯ.
— Линн, бо ман оиладор мешавӣ?
— Албатта, мешавам! — гуфт ӯ.
Ва бо ҳамин телефон хомӯш шуд.
Ду ҳафта пас аз ин Линн бо хоҳараш Энҷӣ ба Уитон омад ва шабро дар меҳмонхонаи маҳаллӣ гузаронд. Рӯзи дигар шанбе буд, аввалин рӯзи истироҳат дар моҳи май, ман ба хоридани сар вақт намеёфтам. Дар коллеҷи Уитон анъанае буд, ки мувофиқи он хонадоршавандагон номзадшавӣ ё оиладоршавии худро бо «баромадан ба бурҷ» дар Бланчард-ҳолл ҷашн мегирифтанд. Ва баъд онҳо ноқус мезаданд — то ки ҳама дар кампус аз ин бохабар шаванд. Дар ибтидои ҳафта ман аз кумитаи донишҷӯён барои тантана дар бурҷ иҷозат гирифтам. Тамоми пагоҳии шанбе дар тайёриҳо гузашт, ба ман Дик, Фрэнк ва дигар дӯстон ёрӣ мерасонданд. Ба бурҷ торт, якчанд шиша шарбати ангур, стаканҳо, табақчаҳо, чангакҳо ва салфеткаҳо бурдан даркор буд.
Соат якчанд дақиқа кам даҳ буд, аммо мо аллакай зиёфатро тайёр карда будем. Ҳама ҷамъ шуда буданд — ҳама, ғайр аз Линн. Мо интизор шудем.
Аммо интизорӣ тӯл кашид. Ва ҳангоме ки соат ёздаҳ шуд, Фрэнк тоқат накарда пурсид:
— Дар соати чанд ӯ бояд дар дар ин ҷо мешуд?
— Дар соати даҳ, — ҷавоб додам ман.
— Дарси рақами як, — гуфт Дик бо оҳанги ҳавлангез, — занҳо ҳеҷ гоҳ кореро сари вақт ба ҷо намеоваранд.
— «Афзалиятҳои занро қадршиносӣ намо, ва ба норасоиҳои ӯ олиҳимматона муносибат кун».
— Ту инро худи ҳозир эҷод кардӣ? — гуфтам ман.
— Албатта, не, — масхараомез хандид Дик. — ин суханони як шоири франсавӣ аст… номаш чӣ буд?
— Мэтю Прайор, нодон! Ва ӯ франсавӣ не, балки англис аст, — гуфт Фрэнк.
— Эй, хомӯш бошед! — гуфтам ман, ва мо ҳама гӯш ба қимор шудем. Ва дар ҳақиқат, шунида мешуд, ки касе дар зинаҳои бурҷ қадам монда, боло омада истодааст. Ва ҳамин дам, пас аз лаҳзае, дар пеши мо духтаре пайдо шуд, ки ман ӯро ба занӣ гирифтанӣ будам. Аз пайи Линн хоҳараш Энҷӣ ва боз як дугонаи онҳо, ки дар курси дуюм дар Уитон таҳсил мекард, омаданд.
— Хуб, пешниҳод мекунам, ки дарҳол ба сари мақсад оем, — гуфт Дик ва шишаи шарбати ангурро кушода, стаканчаҳои пластикиро яке пайи дигар пур кардан гирифт. — Ман сухан гуфтан мехоҳам.
Ӯ бесаброна ҳамаро аз назар гузаронда, интизори он шуд, ки ҳар кас насибаи худро гирифта, ба шунидани сухани ӯ тайёр шавад.
— Ҷош ва Линн — барои шумоён. Бигузор шуморо солҳои зиёди ҳаёти оилавии хушбахтона интизор бошанд. Ва сирри ягонаи оиладории хушбахтонаро фаромӯш накунед…
— Оё худат онро медонӣ? — зери лаб гуфт Фрэнк.
— Фақат он мард дар оиладорӣ ҳақиқатан хушбахт аст, ки ҳар як сухани
— Ва аз ин чӣ хулоса бармеояд? — пурсид Фрэнк, ва пас аз он, гулӯ афшонда, сухан гуфт: — Ҷош! Линн! Дар ин рӯзи махсус ҳамаи мо барои шумо хурсандем. Аз ҳама муҳим — фаромӯш накунед, ки шумо на аз он сабаб оиладор мешавед, ки бо якдигар зиндагӣ карда метавонед. Шумо аз он сабаб оиладор мешавед, ки бе якдигар зиндагӣ карда наметавонед!
— Ана ин дуруст аст! — нидо кард дӯсти ман Ҷим Грин ва стаканашро бардошт. Меҳмонони мо низ ба аломати тасдиқ сар ҷунбонданд.
Зери нидоҳои таҳсинкунанда ман кафҳои дастони Линнро ба дастонам гирифтам, ва мо ба умқи чашмони якдигар нигаристем. Ва ҳамин вақт ба ман без ҳеҷ як шакку шубҳа фаҳмо шуд… ки ман қарори нодуруст қабул кардаам.
Гоҳо аз одамоне ки дар арафаи марг ҳастанд, шунидан мумкин аст, ки дар чунин лаҳза тамоми ҳаёт барқвор аз пеши назар мегузарад. Ман худам инро аз сар гузарондам, ҳангоме ки он мошини боркаш ба мошини ман омада зад. Ва акнун ман боз чизеро ба монанди ин аз сар гузарондам, фақат ин дафъа кадрҳои ҳаёти ояндаам бо суръати беандоза зиёд аз пеши назарам гузаштанд. Ҳа, Линн духтари олидараҷа аст, аммо ман ӯро на ба он дараҷа дӯст медорам, ки бояд дӯст дорам.
— Вақти задани ноқус расид, Ҷош, — бо оҳанги рӯҳбаландкунанда ёдрас намуд Дик. Ман сар ҷунбонда, сӯи банде нигаристам, ки аз забонаки ноқуси бурҷ овезон буд. Ногоҳ фикре ба сарам омад, ки шахсе ки худро овехта куштанист, бояд дар он овезон бошад. Боре дар як базми арӯсӣ ман дида будам, ки дӯсти домод беҳуш шуда, ба замин афтид. Дар пеши назари мардум. Ман роҳ дода наметавонистам, ки ҳозир бо ман чизе ба ин монанд рӯй диҳад. Ман ба ин тоб намеовардам. Бо табассуми зӯракӣ ман бандро гирифтам ва кӯшиш кардам, ки ҳиссиётамро ба даст гирам. Ва баъд шитоб накарда, бо тамоми қувват ҳафт бор ноқус задам. Сипас ҷои маро Линн гирифт, ва садои ҳафт зарбаи гулдуросии ноқус бар замин паҳн шуданд. Дар фосилаҳои он мо суханони ҳазломези ҷавонони Уитонро, ки аз назди бурҷи Бланчард-ҳолл мегузаштанд, шунида метавонистем. Аз поён чунин суханон ба гӯш мерасиданд:
— Дӯстам, ин корро накун! — шунида мешуд овозе аз дур.
— Алвидоъ, озодӣ! — мегуфт дуюмӣ, аллакай аз наздиктар.
— Ба завлонаҳо одат кун!
Дар ҷавоб хурсандона хандида, ман ва Линн акнун аллакай дукаса бандро гирифта, ҳафт бор ноқус задем. Ҳафт. Рақами камолот.
— Ана, гиред, — Энҷӣ ба мо фломастерро дароз кард, то ки мо номҳои худро ба номҳои садҳо касони дигар, ки аллакай дар деворҳои ноқусхона буданд, илова намоем.
— Кадом рӯзро нависам, азизам? — чашмони дурахшони худро аз ман наканда ва маркерро дар ҳолати омода нигоҳ дошта, пурсид Линн. — Тӯйи ману ту кай мешавад?
— Дар соли кабиса? — ман кӯшиш кардам ҳазл намоям.
Линн
Ягона чизе ки маро тасалло медод, — Линн дарҳол ба хона ба Мичиган рафт, ва ман барои анҷом додани таҳсил дар курси охирин мондам. Ӯ ба ман номаҳои бисёр менавишт, аммо ман ба ҳеҷ кадоми онҳо ҷавоб надодам, ва мо якчанд бор бо телефон гап задем. Эҳтимол, ӯ пай мебурд, ки чизе нодуруст аст. Аммо ба ҳамаи саволҳои ӯ ман ҷавоби ноаниқ медодам — ман ҷуръат надоштам рӯйрост ба ӯ дар бораи шубҳаҳои ниҳонии худ гап занам.
Боре ҳангоми як гуфтугӯи телефонӣ ман ба ӯ гуфтам, ки боварӣ надорам, ки оё ӯро ҳақиқатан дӯст медорам ё не. Аммо ҷавоби Линнро шунида, чӣ кор карданамро надониста мондам: «Ман мефаҳмам, азизам. Аммо ту набояд аз ягон чиз хавотир шавӣ. Ҳиссиёт чизи ноустувор ва фиребанда мебошад. Бо мурури замон ҳамааш хуб мешавад, ана мебинӣ».
Хушбахтона, аз боиси таҳсил, имтиҳонҳои наздик шудаистода ва кори баъди дарс вақт набуд, ки дар хусуси муносибатҳоямон ғам хӯрам. Шояд, ҳақ ба ҷониби ӯ буд. Эҳтимол, бо мурури замон ҳамааш ҳақиқатан хуб мешавад. Як чиз ба ман аён буд — муҳаббат чун пештара ба фаҳмиши ман дастнорас буд. Ва занҳо. Ё шояд, ҳам ин, ва ҳам он.
Дар маросими дода шудани дипломҳо худи Билли Грэм омад. Нуздаҳ сол пеш ӯ низ Уитонро хатм карда буд, ва акнун дар Чикаго ҷамъомадҳои инҷилшиносонӣ мегузаронд. Аммо дар он пагоҳӣ ӯ ба назди мо махсус барои он омада буд, ки чунин гӯяд:
— Дар атрофи мову шумо як ҷаҳонест, ки чун пештара дар интизории шахсе мебошад, ки худро пурра ба Худо тобеъ намудааст, — сухани шодбошии худро ба охир расонда, гуфт ӯ. — Ҷаҳони бузург, ки дар он ҳанӯз беморхонаҳо сохтан, ҷавононро соҳибмаълумот кардан, Инҷилро мавъиза кардан даркор аст. Ҷаҳоне ки Илёси пайғамбар ва Яҳёи Таъмиддиҳандаи худро интизор аст. Ҳа, дар пеш моро меҳнати олидараҷа интизор аст — фатҳ намудани ҳудудҳо. Ва дар ин кор Худо бо мо хоҳад буд.
Ӯ хушқаду қомат буд; чашмони васеъ гузошташудааш бо боварии пурэҳсос ба ҳаққонияти суханони худ ва имони худ медурахшиданд. Ӯ барои ман гӯё фариштае буд, ки ба лаҳҷаи ҷанубӣ гап мезад. Ва ин дафъа, бар хилофи тирамоҳи гузашта, ман аз аудитория нагурехтам, то ки изтироби худро аз ҳама пинҳон кунам. Ҳамсолонамро аз назар гузаронда, ман барои дастовардҳоямон фахр мекардам, ва мефаҳмидам, ки мо — бадани ягона ҳастем ва якҷоя меҳнат мекунем, то ки Хушхабарро то канорҳои замин расонем. Аммо, боз чизе буд, ки маро аз байни хатмкунандагон ҷудо мекард. Гарданам чун пештара маро нороҳат мекард, ва ба ман лозим омад, ки ҳатто дар маросими хатм бандажи калони сафедро пӯшам.
Ман тобистонро дар ферма нагузарондам, балки ҳуҷраи хурдеро дар Бэттл-Крик ба иҷора гирифтам, то ки дар наздикии бизнеси рангубор бошам. Ба таври худ ин қарори дуруст буд, чунки корҳо хеле хуб пеш мерафтанд, ва ба ман лозим меомад, ки доимо аз рафти корҳо бохабар бошам. Аммо барои дур аз хона будан сабаҳои дигар низ буданд.
Рости гап, ман аз боиси он дар хона будан намехостам, ки он дарҳол дар ман ҳар гуна хотираҳоро бедор мекард, хусусан оиди модарам. Маро чун пештара фикре азоб медод, ки ҳозир ӯ дар куҷост, тақдири ӯ чӣ гуна аст — ва он чӣ гуна буда метавонист.
Фикрҳои ман гаштаву баргашта ба модарам нигаронида мешуданд. Ӯ ба Китоби Муқаддас эҳтиромона муносибат менамуд. Аммо оилаи мо хеле кам ба калисо мерафт. Боварӣ дорам, ки агар падарам майзада намебуд, модар хеле бештар ба парастиш мерафт. Шояд,
Пас, ҳамаи ин барои модарам чӣ маъно дорад? Тақдири ӯ дар абадият чӣ гуна хоҳад буд? Ӯ аз ин зиндагӣ рафт, ва шахсе ки беш аз ҳар каси дигар барои назди Масеҳ омадани ӯ халал расонд, акнун на танҳо аз ҳаёти нави рӯҳонӣ ҳаловат мебурд, балки зани нав ҳам дошт. Ин беадолатона метофт, гӯё модарам худро барои он фидо намуд, ки касе назди Масеҳ ояд, ва баъд ӯро ба каноре партофтанд.
Ман ҳамчунин аз боиси Линн намехостам дар атрофи Факторивилл намоён шавам. Ба ин иқрор шудан даҳшатовар бошад ҳам, акнун ман шубҳае надоштам — ман ҳеҷ гоҳ наметавонам ӯро ба занӣ гирам, агарчи намедонистам ин хабарро ба ӯ чӣ гуна расонам. Дар умқи дил ман умед доштам, ки масъала бе гуфтугузорҳои вазнин, худ аз худ ҳал мешавад.
Аммо, ман мефаҳмидам, ки чунин анҷомро интизор шудани ман фикри ботил ва нисбат ба Линн ноинсофона аст.
Аммо ҳеҷ наметавонистам ҷуръат карда ҳамаи инро ба ӯ рӯ ба рӯ гӯям, аз ҳамин сабаб вақтамро асосан дар кор мегузарондам, ва дар айни замон барои дохил шудан ба факултаи ҳуқуқшиносии донишгоҳи Калифорния ҳама чизҳои даркориро тайёр мекардам. Боб Ҳэммонд, дӯсти деринаам аз замони коллеҷи Келлог барои амалӣ шудани ин орзуи ман таҳрик дод. Ӯ масеҳӣ шуда буд ва дар ширкати рангуборкунии ман кор мекард. Боре ҳангоми як сӯҳбат ман фаҳмидам, ки ӯ дар охири тобистон ба Калифорния рафтан мехоҳад.
— Агар хоҳиш дошта бошӣ — ба ман ҳамроҳ шав, якҷоя меравем. — гуфт Боб.
— Кай рафтанӣ ҳастӣ? — пурсидам ман.
— Агар хоҳӣ, худи пагоҳ меравем.
— На ба ин зудӣ, дӯстам. Ту фаромӯш кардӣ, ки ман бояд дар хусуси соҳибкории худ фикр кунам.
— Пас, ба ту чӣ қадар вақт даркор аст?
— Се ҳафта.
— Се ҳафта — пас, се ҳафта. Мо метавонем бо мошини ман равем, ва мошини туро ба буксир гирем.
— Дар ҳақиқат?
— Албатта, чаро не? Хароҷоти роҳро панҷоҳ ба панҷоҳ тақсим мекунем. Ба ин нақша чӣ мегӯӣ? Ман дар Калифорния рафиқон дорам. Онҳо эътироз намекунанд, агар мо бе огоҳ кардан назди онҳо равем ва то даме ки барои худ манзили мувофиқ меёбем, муддате дар манзили онҳо бошем.
— Ҳа, нақшаи ҷолиб.
— Ба чӣ хулоса омадӣ — ба ман шарик мешавӣ?
— Хуб, якҷоя меравем.
Боб хурсанд шуда, аз китфам бо мушташ тела дод:
— Ба Ғарб меравем, дӯстам, ба Ғарб! — аз хурсандӣ суруд хонд ӯ.
— Ҳа-ҳа, ман фаҳмидам. Ба Ғарб — пас аз он ки ин девор ранг карда мешавад. Фаромӯш накун, ки ту ҳанӯз дар «Ширкати якуми рангубор» кор мекунӣ, ва ҳозир бояд ин хонаро рангубор кунӣ.
Боб бо ҳазл ба ман саломи низомӣ дода, боз аз пайи кор шуд. Ҳафтаҳо мегузаштанд, ва ман ниҳоят ҷуръат кардам пас аз кор ба назди Линн равам. Ман дарро тақ-тақ задам, ва ӯ дарҳол дарро кушод.
— Салом, Линн.
— Салом, Ҷош. Даро.
— Биё беҳтараш дар ин ҷо гуфтугӯ мекунем? Ман гуфтан мехоҳам, ки… ин бегоҳ хеле фараҳбахш аст.
— Албатта. — Линн дар арғунчак-диван нишаста, барои ман дар назди худ ҷой гузошт, аммо ба дастаки веранда такя карданро афзал донистам.
— Линн, ман ба ту гуфтанӣ будам, ки э-э-э… ҳафтаи оянда…
— Чӣ — ҳафтаи оянда?
— Пас аз… як ҳафта… — ман ҳис кардам, ки боз забонам мегирад.
— Ҳафтаи оянда чӣ мешавад?
— Ман… чӣ тавр инро ба ту гӯям?... меравам. — ниҳоят, гуфтам ман.
— Барои дохилшавӣ ба факултаи ҳуқуқшиносӣ? Магар ҳанӯз барвақт нест?
Ман нафаси чуқур кашидам ва кӯшиш кардам худро ба даст гирам:
— Роҳ, охир, наздик нест, худат мефаҳмӣ… Илова бар он Боб… Боб Ҳэммонд ва ман хостем… хулоса, хостем як навъ сафари сайёҳӣ кунем. Дар роҳ ҷойҳои гуногунро тамошо кунем: Кӯҳҳои харсангӣ, Гранд-Канйон… худат мефаҳмӣ.
— Кист ӯ — Боб Ҳэммонд?
— Ӯ дар ширкати рангуборкунии мо кор мекунад.
— Ба ман варақаи суратдор фирист, майлаш?
— Линн… — Ӯ хомӯшона ба ман нигарист, ва ман дар нимторикии бегоҳ дидам, ки чашмони ӯ медурахшанд. — Линн… ту маро бубахш…
Ӯ ба лабҳои ман ангушташро гузошта, ба хомӯш шудан водор карданӣ шуд, аммо суханонро боздоштан аллакай ғайриимкон буд:
— Линн, туро ба занӣ гирифта наметавонам. Наметавонам.
Ниҳоят, мо ба якдигар он чиро, ки дар дил доштем, гуфта тавонистем.
— Аммо охир, ту замоне маро дӯст медоштӣ, ҳамин тавр не?
— Ҳа, ҳамин тавр буд.
— Пас чӣ чиз дигаргун шудааст? Ман чун пештара туро дӯст медорам.
— Линн, — гуфтам ман, дар назди ӯ нишаста, — мо ҳар ду имондор ҳастем. Мо боварӣ дорем, ки Исо қадамҳои моро равона мекунад. Мо оиди он дуо мегӯем, ки хости Ӯ дар ҳаёти мо амалӣ гардад.
— Аммо бояд ягон сабабе бошад, — гапамро бурида гуфт ӯ.
— Ман медонам, ки волидони ту ба оиладоршавии мо чӣ гуна муносибат доранд.
— Волидони ман дар ин ҷо тамоман дахл надоранд.
— Ин ҳоло ҳамин тавр аст. Онҳо намехоҳанд, ки ту дур аз хона зиндагӣ кунӣ, аммо ман мехоҳам аз ин ҷо то ҳадди имкон дуртар равам. Ва кӣ медонад, роҳ маро то ба куҷо бурда мерасонад? Шояд, ин дар он канори дунё хоҳад буд. Ва гап на танҳо дар ин аст — барои ҳуқуқшинос шудан ман бояд дар давоми якчанд сол бо ҷидду ҷаҳди зиёд таҳсил намоям.
— Дар чунин маврид, ман туро интизор мешавам.
— Ман оиладор шудан намехоҳам, Линн. Ва агар аз фаҳмидани ин худро сабук ҳис мекарда бошӣ, ман ҳеҷ дӯстдоштае надорам.
Линн рост ба пеш менигарист:
— Ту дигар чизе гуфтан намехоҳӣ?
— Фақат онро гуфта метавонам, ки хеле афсӯс мехӯрам, ки ба ту чунин дард расонидам. Ман намехостам, бовар кун.
— Ба фикрам, беҳтар он аст, ки ту равӣ, Ҷош.
— Линн… боз як чизи дигар… ангуштарӣ…
— Ангуштарӣ ин ҷо чӣ дахл дорад?
— Шояд, аз сабаби он ки оиладории мо амалӣ намешавад… ту онро ба ман бармегардонӣ?
Аммо Линн ангуштариро ба ман барнагардонд.
Ман қарор додам, ки аз вохӯрии тасодуфӣ бо ӯ дар шаҳр ё дар калисо барканор бошам, ва ба Боб занг зада, пешниҳод кардам, ки якчанд рӯз пештар ба сафар бароем. Мо маслиҳат кардем, ки саҳарии барвақти рӯзи ҷумъа ба роҳ мебароем. Ман қарор додам, ки як рӯз пеш, бегоҳӣ ба хабаргирии падарам равам. Берта дар ошхона хӯрок мепухт.
— Ӯ барои моҳигирӣ ба фермаи Бергер рафт, — хабар дод ӯ.
Ман падарамро дар назди кӯл ёфтам. Дар назди ӯ шасти моҳигирӣ ва сумка-яхдон буд.
— Салом, падар! Моҳигирӣ чӣ хел? — нидо кардам ман ба ӯ.
— На он қадар хуб. На ба монанди он ки дафъаи гузашта ману ту дар ин ҷо будем. Ту ҳам қарор додӣ моҳигирӣ кунӣ? Афсӯс, ман бо худ фақат як шаст овардаам.
— Ҳеҷ гап не, падар. Ман ба назди ту на барои моҳигирӣ омадам.
— Наход?
— Пагоҳ ба Калифорния сафар дорам.
— Ман фикр мекардам, ки ин на пештар аз охири ҳафтаи оянда хоҳад буд.
— Нақшаҳо дигар шуданд.
— Ҳамеша ҳамин тавр мешавад, — гуфт падарам, — кай баргаштанӣ ҳастӣ?
— Ба фикрам, дар Рӯзи Шукргузорӣ омаданам зарур нест. Шояд, дар иди Милод?
Падар ба тарафи ман нигариста, ҳеҷ чиз нагуфт. Оҳиста-оҳиста лабҳои ӯ ба табассум моил шуданд:
— Агар чизе лозим шуда монад, ба ман маълум намо.
— Ту чиро дар назар дорӣ?
— Ҳар чи шуда метавонад… масалан, агар аз ҷиҳати молиявӣ мушкилот пайдо шавад…
— Охир, ту пул надорӣ-ку, падар.
— Барои рӯзи мабодо каме захира карда мондаам. Ва агар даркор шавад, ягон чизро аз ферма фурӯхта метавонам.
Ман сар ҷунбондам:
— Не, ферма хонаи туст. Корҳои ман хуб мешавад, ғам нахӯр. Беҳтараш дар хусуси худ ғамхорӣ намо, майлаш?
— Ё агар ба ту маслиҳати хуб даркор шавад …
— Он гоҳ ман дарҳол ба ту муроҷиат мекунам!
— Фавран. Фақат ба ду тақсим кардани гуфтаҳои маро фаромӯш накун.
Ман ба аломати тасдиқ сар ҷунбондам. Ва ногоҳ шаст, гӯё зинда бошад, қариб аз дастони падарам ҷаста баромад. Ӯ ба гуфтугӯ дода шуда, ҳатто пай набурд, ки моҳӣ ба шаст афтодааст. Баъди дақиқае сумка-яхдони ӯ боз бо як моҳии калон пурра шуд. Ӯ хӯрхӯракро боз ба чангак часпонда, шастро партофт, ва боз моҳӣ ба шаст афтод. «Дар ҷои истодаат истодан гир, писарам! — бо ҳаяҷони хурсандона нидо кард ӯ. — Аз ҷоят наҷунб! Ту ба ман омади кор меоварӣ!»
Ману падарам то тамоман торик шудан дар назди кӯл будем, баъд ба ферма бозгаштем. Нури моҳтоб роҳи моро равшан мекард. Берта бо исрор маро ба сари дастурхон шинонд, ва ман аз хӯроки шом даст накашидам, агарчи ҳама чиз аллакай хунук шуда буд. Ман ба хӯрок дарафтодам, падарам бошад дар айни замон узр хост ва ба берун баромад. Ба зудӣ ӯ баргашт, дар дастонаш қуттии кӯҳнаи асбобҳоро дошт.
— Ту чизеро таъмир карданӣ ҳастӣ, падар? — пурсидам ман.
— Не, ба ман даркор нест. Фақат мехоҳам, ки ҳангоме ба Калифорния сафар мекунӣ, инро бо худ барӣ. Роҳ дур аст — дар роҳ даркор шуда метавонад.
Ман аллакай ба падарам гуфтанӣ будам, ки ҳам ман ва ҳам Боб дар мошин комплекти асбобҳои худро дорем, аммо баъд аз фикрам гаштам. Падар қуттиро дар пеши ман дар болои миз монд.
— Уилмот! Ту чӣ кардӣ? — эътироз намуд Берта. — Охир, ту қуттиро ба болои дастурхони тоза гузоштӣ! Ин мизи хӯрокхӯрӣ аст-ку!
Ман қуттиро гирифта, ба пеши пойҳои худ дар фарш гузоштам.
— Оҳ ин мардҳо, — Берта чанг ва хокаи зангро, ки аз қуттӣ ба дастурхон рехта буд, дур кард.
— Ташаккур, падар, — гуфтам ман. — Ҳангоме ки боз меоям, бармегардонам.
— Не, писарам. Баргардондан лозим нест — акнун ин он туст.
— Тӯҳфа аз падар — ба писар, ҳамин тавр не? — гуфтам ман.
— Аз падар — ба писар, — такрор кард ӯ.
Мо боз андаке нишастем, аммо, ниҳоят, вақти хайрухуш кардан расид.
— Ӯро ба парастории ту вомегузорам, Берта, — гуфтам ман дар назди дар.
— Дилпур бош, Ҷош. Ҳамааш хуб мешавад, ту медонӣ-ку, — Берта аз рухсорам бӯса кард, ва ман аз хонае ки дар он ба воя расида будам, берун баромадам — дар асл, дар он таваллуд шуда будам. Ман ба ақиб тоб хӯрда, бори дигар деворҳои фарсудашуда, дар, верандаи кӯҳна ва даромадгоҳи хонаро аз назар гузарондам. Беихтиёр ба ёдам ояте аз аз Китоби Муқаддас омад:
Падар қуттии асбобҳоро ба ман дароз кард. Ӯ худаш онро аз паси ман овард — аз афти кор, боварӣ надошт, ки оё ман дар ҳақиқат онро фаромӯш кардам, ё дидаву дониста дар ошхона монда омадам.
— Ба мардуми шаҳр расондани шаҳодати худро давом деҳ, — гуфтам ман, ҳангоме ки мо ба сӯи мошин рафтем. — Дар ҳабсхонаҳо низ.
— Албатта, писарам.
— Ту бо одамон сӯҳбат карда метавонӣ. Бубин, чӣ қадар одамон бо ту муошират намуда, роҳи зиндагии худро тамоман дигар кардаанд.
Падар хомӯшона сар ҷунбонд, ва ман дидам, ки лабҳои ӯ ба таври ғайриоддӣ кашиш хӯрданд.
— Ҳамааш хуб аст, падар? Аз чӣ бошад, ки рангпарида метобӣ.
— Не, ҳамааш хуб аст, — ҷавоб дод ӯ. — Фақат вақтҳои охир шикамам дард мекардагӣ шудааст. Эҳтимол, ин натиҷаи он аст, ки солҳои зиёд май менӯшидам.
— Ба қабули духтур рафта, аз муоина гузар, — гуфтам ман, ва ба мошин нишаста, қуттии асбобҳоро ба нишастгоҳи ақиб мондам. Падарам бошад, бо оринҷаш ба дари кушода такя кард, то ки маро беҳтар бинад:
— Ҳангоме ки ба иди Милод меоӣ, аз зери ях моҳӣ сайд мекунем.
— Майлаш!
— Албатта биё, ҳеҷ гуна баҳонаҷӯӣ қабул карда намешавад.
— Албатта меоям, падар.
Ӯ ба аломати тасдиқ сар ҷунбонд.
— Хайр то боздид! — гуфт падар. — Ҳамин ки ҷо ба ҷо шудӣ, ба ман дарҳол навис, то ки ман адреси туро донам. Ман ба ту номаҳо менависам.
— Дилпур бош, пеш аз ҳама ба ту менависам.
Ман мошинро ба кор дароварда, ақиб рондам. Лаҳзае чароғҳои ақиб суроби падарамро, ки дар оинаи манзараи ақиб шабаҳмонанд ва беҷисм метофт, намоён карданд, — ӯ бори охир ба ман даст афшонда, дар торикӣ ғӯтавар шуд.
Пагоҳии рӯзи дигар ман ва Бобом аз Бэттл-Крик берун шудем.
Обу ҳаво офтобӣ буд, ва мо ба роҳе баромадем, ки аз Индиана ва Иллинойс мегузашт. Пас аз якчанд рӯз мо ба Айова расидем, баъд ба Небраска ва Колорадо. Ҳашт ё нӯҳ рӯз барои он даркор шуд, ки мо, ҳудуди Ютаро давр зада, ба Аризона ворид шавем, ва дар пеши назарамон Гранд-Канйон ҷилвагар шуд.
Мо дар канори ҷанубии он истодем ва қарор додем, ки ҳамроҳи гурӯҳи сайёҳон ва роҳбалад ба экскурсия равем. Тамоми роҳ манзараҳои зебо буданд — махсусан ҷарие ки дарҳол аз канори пайраҳа сар мешуд! Ғайр аз сайёҳони пиёдагард хачирҳо низ буданд, ки сайёҳони на он қадар ҷасур ва тобовар ба онҳо савор шуда буданд, бинобар ин лозим меомад ба сахра ҷафс шавем, то ки ба ҳайвонҳо роҳ диҳем. Гранд-Канйон, тамошогоҳи олидараҷаи табиӣ, бароям далели раднопазири он тофт, ки Худо сифатҳои нонамоёни Худро ба воситаи он чи дар табиати атрофамон офаридааст, аён мекунад.
Ману Боб ҳамон дам бо ҳамсафаронамон шинос шудем. Онҳо донишҷӯёни хориҷӣ будаанд, ки аз рӯи мубодилаи донишҷӯӣ омада будаанд: Паскуал из Мозамбик, Марвон аз Миср, Ингвар аз Шведсия ва Ҷина аз Италия. Ман дарҳол хостам бо онҳо сӯҳбат кунам.
Ҳангоме ки мо бо пайраҳаи сайёҳӣ тақрибан даҳ километр поён рафта, дар «Боғи ҳиндуҳо» барои хӯроки нисфирӯзӣ таваққуф намудем, ман хоҳиши рафънопазире эҳсос намудам, ки ба онҳо оиди имони худ гап занам. Дар атроф ҷойҳои хеле зебо буданд. «Боғи ҳиндуҳо», ки замоне маҳалли зисти ҳиндуҳои қабилаи ҳавасупай[15] буд, дар байни сахраҳои канйон воҳаи ҳақиқиро мемонд. Истироҳат намудан дар назди дарёчае ки байни сафедорҳои сарбаланди делтамонанд ҷорӣ мешуд, хеле ҷолиб буд. Ҳангоме ки ҳама барои истироҳат нишастанд, ман сӯҳбатеро, ки ҳангоми дар пайраҳа роҳ рафтанамон сар карда будам, давом додам. Сухан дар бораи динҳо ва парастишҳои гуногун мерафт.
— Оё мумкин аст, ки ман ба шумо дар бораи Худо ва Китоби Муқаддас гап занам? — Ҳеҷ кас эътироз надошт, ва ман диққати ҳамсафаронамро ба он чи дар атрофамон буд, равона кардам: — Дар ҳама ҷо мо зебоии офариниши Худоро дида метавонем. Мо мебинем, ки Ӯ Худои қувват, Худои зебоӣ ва эҷодкорӣ аст. Аммо оё ягон вақт оиди он фикр кардаед, ки мо низ офаридаҳои Ӯ ҳастем, ба монанди ин сахраҳои бузурге ки ҳозир дар атрофамон мебинем? Дар Китоби Муқаддас гуфта шудааст, ки Ӯ ҳамаи моро офаридааст: Паскуалро, Марвoнро, Ингварро, Ҷинаро… ба фикри ман, ту аз осмонҳо фаромадаӣ… аммо ба ҳар ҳол…
Ҳама хурсандона хандиданд.
— Ман чӣ? Ман ҷавоне аз деҳоти фермерии Мичиган ҳастам, ки аслу насаби ирландӣ ва англисӣ дорам. Аммо ҳамаи мо барои Худо олидараҷа ҳастем. Ӯ ҳар кадоми моро ба сурат ва шабоҳати Худ офарид. Бо мо будан барои Ӯ хуш аст, ва ба мо низ бо Ӯ будан бояд дилписанд бошад! Ӯ Падари дӯстдор ва қуддус аст. Аммо гуноҳҳоямон моро аз Ӯ ҷудо кардаанд. Байни мо ва Худо ҷарие ҳаст. Дар чунин маврид, мо чӣ тавр назди Ӯ омада метавонем? Чӣ тавр бо Ӯ оштӣ шуда метавонем? Ҷавоб дар Исои Наҷотдиҳанда аст, ки дар салиб мурд, то ки мову шумо озодӣ пайдо карда тавонем. Ман медонам, ки Худо меҳнати худро дар ҷаҳон ва таърих қатъ намекунад, ва дар ҳама ҷо одамонро ба тавба ва имон овардан ба Писари Ӯ Исои Масеҳ даъват мекунад. Чаро? Чунки дар оянда чунин рӯз фаро мерасад, ки Масеҳ ҷаҳонро доварӣ хоҳад кард.
Ман ба Боб дуздида нигаристам — ӯ аз ҳайрат даҳонашро кушода буд, ва на танҳо аз он сабаб ки ӯ аз ман чунин ҷуръатнокиро интизор набуд, балки низ аз он сабаб ки ҳамаи атрофиён гӯё ҳар як сухани маро аз ҳаво дошта мегирифтанд. Ман боз тақрибан панҷ дақиқа ҳамин тавр гап задам, баъд дар назди дӯстони навам нишастам. Боб ба ман сэндвичро дароз кард, аммо ман хеле ба ҳаяҷон омада будам, ва хӯрдан намехостам. Баъзе аз донишҷӯён ба ман саволҳо додан гирифтанд, ва ман бо майли том бо онҳо мубодилаи афкор намудам. Мо ҳатто пай набурдем, ки вақти боло рафтан расид.
— Эҳтимол, ту дар санъати нотиқӣ таҷрибаи зиёд дорӣ? — пурсид Ингвар, ки дар пайраҳа аз пайи ман мерафт.
— Ӯ на нотиқ, балки воиз аст, — гуфт Уоллас, донишҷӯ аз Зеландияи Нав.
— Дар асл, ман на ин ва на он ҳастам. Ман ба монанди шумоён донишҷӯ ҳастам.
— Илоҳиётро меомӯзӣ? — пурсид Паскуал.
— Не, ба факултаи ҳуқуқи донишгоҳи Калифорния дохил шуданӣ ҳастам.
— Дар Шведсия ман амаке дорам, ки воизи лютеранӣ аст, — гуфт Ингвар. — Ӯ ва занаш дар бораи Исо тамоман монанди ту гап мезананд.
— Ҳамааш аз он сабаб ки онҳо, эҳтимол, Ӯро мешиносанд, Ингвар. Шубҳае надорам, ки Ӯ дар дилҳои онҳо сокин аст ва онҳо Ӯро дӯст медоранд. Ҳангоме ки ту Исоро чун Наҷотдиҳанда ва Худованд мешиносӣ, Ӯро дӯст надошта наметавонӣ.
— Ман худро имондор номида наметавонам, — гуфт Ингвар. — агар ягон хел ном барои ман рост меомада бошад, ба фикрам, ин агностик аст.
— Ман низ узви ин маҳфил будам! — нидо кардам ман ва бо ҷӯшу хурӯш дар бораи он вазифае нақл кардам, ки дар назди ман гузоштанд, ва дар бораи он ки ман ҳангоми сафар ба Аврупо ба бешубҳа будани ҳаёти Масеҳ боварӣ ҳосил намудам. Ҳангоме ки мо ба болои канйон баромадем, ҳама тамоман хаста шуда буданд. Ва ба ҳар ҳол, бо вуҷуди хастагӣ, мо якҷоя қитъаи душворгузари Гранд-Канйонро паси сар кардем ва акнун ҳазл карда, таассуроти худро ба якдигар мерасондем. Кафҳои пойҳоям обила карда буданд, илова бар он дар офтоб сӯхта будам, — аммо, аз ҳама муҳимаш, дӯстони навам маро ба кишварҳои худ ба меҳмонӣ даъват намуданд.
— Ҳа, ту дар сухангӯӣ моҳир будаӣ, — гуфт Боб, ҳангоме ки мо боз ба мошин нишаста, ба роҳ баромадем. Ман дар ҷавоб табассум намудам, аммо ҳамон дам зебоӣ ва бузургии силсилаи кӯҳҳо дар дуродур, саҳроҳои васеъ, ки моро аз ҳар тараф иҳода мекарданд, моро мафтун намуданд. Офтоб дар рӯ ба рӯямон ғуруб менамуд, ва боди гарм мӯйҳоямро парешон мекард. Моро дар пеш тамоми ҷаҳон интизор буд, ҷаҳони умедҳо ва ваъдаҳои зиёд.
Ин савол, ки аз куҷое ба фикрҳои ман дохил шуд, чунон возеҳ садо дод, ки гӯё бо овози шунаво талаффуз шуда бошад. Ман ба ҳаяҷон омада, дарҳол дар нишастгоҳи худ рост шудам.
Боб ба ман нигоҳ кард:
— Ба ту чӣ шуд? Ҳамааш хуб аст?
— Ҳа, ҳамааш хуб аст.
— Рост? Авзоят аҷиб метобад.
— Ҳамин тавр… фикре ба сарам омад.
Дар давоми ду рӯз мо то Коста-Меса расидем ва дар хонаи дӯсти масеҳии Боб таваққуф намудем, ва дар он ҷо моро хуш қабул намуданд. Бегоҳии аввалин ман барои варақ задани маҷаллаҳое ки дар ҷои намоёни хона гузошта шуда буданд, нишастам, ва эълонеро дар хусуси қабули донишҷӯён ба мактаби илоҳиётшиносии Талбот дида мондам. Ин мактаб дар ҳамин ҷо, дар Калифорния, дар шаҳраки ҳамсояи Ла-Мирада воқеъ буд. Ба эълон нигариста, ман чизеро эҳсос намудам, ки ҳисси пешакӣ номидан мумкин аст.
Ин «воқеа» тақрибан дар соати ҳашти бегоҳ рӯй дод. Пагоҳӣ, ҳангоме ки ман бедор шудам, эълон аз маҷалла чун пештара маро ором намегузошт.
Ба ҳамин қарор омада, ҳеҷ чизро мураккаб намекунем, гуфтам ман ба худ.
Рӯзи хуби офтобӣ буд, ва ман то Ла-Мирада бо табъи хуш расидам. Мошинро дар монишгоҳи назди бинои маъмурӣ гузошта, ман ба бюрои бақайдгирӣ омадам ва ба котиба гуфтам, ки ба семинария дохил шуданӣ ҳастам.
— Номи шумо? — пурсид ӯ.
— Макдауэлл. Ҷош Макдауэлл.
Варақҳои худро бо диққат аз назар гузаронда, ӯ сар ҷунбонд:
— Афсӯс, аммо дар рӯйхати дохилшудагон фамилияи шумо нест.
— Ҳа, ман медонам, медонам. Дар асл… мефаҳмед, ман фақат дирӯз бори аввал дар бораи мактаби шумо фаҳмидам.
Котиба ба ман бо ҳайрат нигарист:
— Ва шумо қарор додед… ман шуморо дуруст фаҳмидам?
— Ҳа, ман қарор додам ба мактаби шумо ҳуҷҷат супорам ва дохил шавам. Аммо, аз афти кор, ин аллакай ғайриимкон аст, ҳамин тавр не?
— Албатта, не. Худи интихоби номзадҳо якчанд моҳро дар бар мегирад, ва ин ҳам дар ҳолати беҳтарин. Бинобар ин шумо фақат соли оянда донишҷӯи семинарияи мо шуда метавонед.
Ман нафаси сабук кашидам:
— Хеле хуб!
— Шумо чӣ гуфтед?
— Хуш бошед, мэм, — гуфтам ман аллакай дар ҳолати рафтан.
Ва ногоҳ, худам намедонам, ки аз чӣ сабаб, ман бозистодам, баъд боз ба назди мизи котиба омадам. Ӯ ҳанӯз истода, бо ҳайрат ба ман менигарист, ва эҳтимол, ҳатто фикр мекард, ки оё полисро ҷеғ задан лозим нест.
— Аз рӯи эҳтиёт, ба ман бигӯед, ки қарори ниҳоӣ оиди қабули донишҷӯён ба кӣ вобаста аст? Ман бо ин масъала ба кӣ муроҷиат карда метавонам?
— Бо ин масъала шумо бояд ба доктор Файнберг муроҷиат намоед.
— Доктор Файнберг гуфтед?
— Ҳа. Аммо шумо бо ӯ гуфтугӯ карда наметавонед.
— Чаро наметавонам?
— Чунки ӯ ректор аст.
— Ӯ дар ҳамин ҷост?
— Одатан тобистон ӯ дар ин ҷо нест, аммо…
— Чӣ?
— Имрӯз ӯ дар ҳамин ҷост. Ногоҳ баргашт.
— Дар чунин маврид, чаро ман наметавонам ба ӯ муроҷиат кунам?
— Ман ба шумо гуфтам-ку. Ӯ ректори семинария аст ва хеле машғул мебошад.
— Аммо шумо ақаллан метавонед ба ӯ оиди ман хабар диҳед, ҳамин тавр не?
Котиба бо нигоҳ маро андоза кард, аммо чун фаҳмид, ки ман ақиб нишастанӣ нестам, бо овози хушк ҷавоб дод:
— Дар ин ҷо интизор шавед.
— Хуб, интизор мешавам, — гуфтам ман, ва ба кресло нишастам, котиба бошад ин вақт дар охири толор ғайб зад. Пас аз як-ду дақиқа котиба боз пайдо шуд, ва ман ба пешвози ӯ бархестам, то ки барои ташвишҳои ӯ ташаккур гуфта, баромада равам, ҳангоме ки шунидам:
— Ҳа, ӯ ҳозир шуморо қабул карда метавонад. Кабинети охирин аз тарафи чап.
Ман ба ҳамон тарафе ки котиба ҳозир аз он ҷо бозгашт, равона шудам. Ман ҳис мекардам, ки торафт бештар ҷуръатро аз даст дода истодаам. Ниҳоят, ман ба назди даре омадам, ки дар лавҳачаи он «Доктор Чарлз Файнберг» навишта шуда буд. Дар нимкоф буд, ва ман дар дарун шахсеро дидам, ки дар болои мизи калони хатнавистӣ хам шуда, чизе менавишт. Дарро тақ-тақ зада, ман гулӯ афшондам, то аз худ хабар диҳам.
«Дароед» — гуфт ректор ва ба ман нигарист. Костюми расмӣ ва галстук, ва низ мӯйлаби паст қайчизада ва айнаки чанбаракаш сиёҳи ғафс ва ӯ аҳамиятнокӣ мебахшиданд. Ман рост ба назди миз омада, бе тайёрӣ гуфтам:
— Ман хоҳиши ба семинария дохил шудан надоштам. Ман мехоҳам ҳуқуқшинос шавам. Ман тамоми умр дар ин бора орзу мекардам, ва аз ҳамин сабаб ба Калифорния омадам, то ки ба факултаи ҳуқуқшиносии донишгоҳи ин ҷо дохил шавам. Аммо дирӯз бегоҳӣ эълонеро хондам, ки дар он оиди мактаби шумо гуфта шуда буд, ва фикр кардам, ки ҳамин тариқ Худо ба ман чизе гуфтан мехоҳад.
— Ҳа, гоҳо Ӯ чунон амал менамояд, ки кас ҳайрон мешавад, ҳамин тавр не? — гуфт доктор Файнберг ва, дар креслои мутаҳаррики худ чарх зада, ба оина нигарист: — Ин мошин дар монишгоҳ аз они шумост?
— Аз они ман, — ҷавоб додам ман бо оҳанги густохона. — Агар онро шӯям, мошин не, лӯхтаки зебо мешавад.
— Дар ҳақиқат?
— Ҳатто шубҳае накунед. Чунон суръат меафзоят, ки аз зери чархҳо сангрезаҳо мепаранд. Мошин не, ҳайвони тавоно.
Доктор Файнберг боз дар кресло худ тоб хӯрд ва аз болои айнак ба ман бо диққат нигарист.
— Шумо дар кадом коллеҷ таҳсил кардаед, мистер…
— Макдауэлл. Ман коллеҷи Уитонро хатм кардаам, сэр.
— Баҳоҳо чӣ? Давомоти шумо чӣ хел буд?
— Баҳоҳои ман хубанд.
Доктор Файнберг кафҳояшро нӯг ба нӯг гузошта, андешамандона ангуштонашро ба ҳам задан гирифт:
— Ва шумо ба ин ҷо ба семинария омадед, чунки ба факултаи ҳуқуқшиносии донишгоҳи Калифорния дохил шудан мехоҳед?
— Не, сэр. Яъне ҳа, сэр. Гап дар он аст, ки… оё медонед, мо шартнома бастем …
— Ин аллакай шавқовар шуда истодааст, — гуфт ректор бо истеҳзои на он қадар маълум.
— Ман ба Худо гуфтам — агар Ту маро воиз карданӣ бошӣ, ман розӣ ҳастам! Аммо ман на он қадар боварӣ дорам, ки Ӯ маҳз ҳаминро мехоҳад. — Ман дастонамро болои ҳам гузошта, интизори он будам, ки доктор Файнберг маро фавран аз кабинет пеш мекунад. Хомӯшии тӯлонӣ касро нороҳат мекард. Ӯ боз ба мошини ман нигарист, баъд ба ман.
— Хуб, ҳамин рӯз ба Уитон занг занед, ва бигузор онҳо бо авиапочта ҳуҷҷатҳои шуморо ба ин ҷо, ба мактаби Талбот фиристанд, — гуфт ӯ. — Аз рӯзи душанбе метавонед ба таҳсил сар кунед, ҷузъиёти дохилшавии шуморо бошад мо дар давоми якчанд ҳафта ҳал мекунем.
Азбаски ман ҷавоб надодам, ӯ аз ман пурсид:
— Ин вариант ба шумо маъқул аст, мистер Макдауэлл?
Ман чизе гуфта наметавонистам — ҳатто сар ҷунбонда наметавонистам. Ба фикрам, ҳатто мижа зада наметавонистам. Аз кабинети доктор Файнберг ман калавида баромадам. Тамоми ин саҳарӣ ман худписандона худро таъриф мекардам ки бо Худо софдил ҳастам, ва мегуфтам, ки дар натиҷа ба ҳар ҳол ҳамааш мувофиқи хости ман шуд. Аммо Худо ҳамон дам маро ба ҷоям гузошт, ва ман аз ин хеле нороҳат будам.
Рӯзи душанбе ман аллакай ба таҳсил сар кардам, ва расо ду ҳафта хуб дарс омӯхтам. Аммо тамоми ин муддат аз дилтангӣ ба худ ҷой намеёфтам. Бо кӯшиши диққати худро бо чизе банд кардан, ҳар дафъа ба чорабиниҳо бо маҳбубаи нав омада, дилхоҳ супориши ҷамъиятиро, ки дар кампус буд, ба ҷо меовардам. Аммо ҳеҷ чиз ба ман осудагӣ намеовард. Рости гап, Худо ҳама чизро чунон кард, ки ман худам ба доме ки бефикрона барои худ сохта будам, афтодам. Аммо ман ба Ӯ қавл дода будам, ва ба қавлам меистодам.
Ниҳоят, ҳафтаи сеюми таҳсил фаро расид. Ман дар дарси таърихи калисо пинак мерафтам. Ҳамин вақт муаллимамон доктор Ҷеймс Крисчен ногоҳ дар назди тамоми синф номи маро зикр кард. Аввали гапи ӯро ман нашунида мондам, аммо он чи ман дар давоми сухани ӯ шунидам, маро хеле хашмгин кард. «Масалан, мистер Макдауэлл, — ба тарафи ман ишора карда, гуфт доктор Крисчен. — Агар калисо бо ҳамон ҷидду ҷаҳде ки ҳамкорамон бо ҳамаи духтарони атроф мулоқотҳо мекунад, дар миқёси умумиҷаҳонӣ башорат медод, тамоми ҷаҳон аллакай дар замони ҳаёти мову шумо наҷот меёфт». Тамоми синф хандид. Ман бошам китобҳои дарсӣ ва дафтарҳоямро тӯда карда, ба болои мизи муаллим партофтам.
— Бас аст! — фарёд кардам ман. — Чаро ман бояд ба ин тоқат кунам? Бас аст, ман меравам!
Ва давида аз бино баромадам.
Ман намедонистам ба куҷо равам, фақат медонистам, ки бояд зудтар аз кампус равам. Якчанд маҳаллаҳоро гузашта, ман ба назди бинои мактаби миёна расидам. Ва дар ҳамон лаҳзае ки ман аз назди он мегузаштам, занг зада шуд ва талабагон ба кӯча баромаданд. Ман ба соат нигаристам. То нисфирӯзӣ ҳамагӣ якчанд дақиқа монда буд. Ба хоначаи телефон такя карда, ман хомӯшона ба он менигаристам, ки чӣ тавр наврасон дар гирду пешам қадам мезананд. Ба фикрам, бинои мактаб дар муддати камтар аз як дақиқа холӣ шуд, — аммо ба ман чунин метофт, ки ин издиҳоми одамон беохир аз назди ман гузашта истодааст. Ман гӯё ба замин реша давонда будам ва қадам гузошта наметавонистам, гӯё фалаҷ шуда бошам. Чеҳраи ҳар яке аз наврасонро ман возеҳу равшан медидам, аммо худам гӯё барои онҳо нонамоён будам.
Ва баъд ман овозеро шунидам. Гуфта наметавонам, ки овоз дар ҳақиқат садо дод, ё таассурот аз чизи шунидаам чунин буд, — ба ҳар ҳол, он возеҳу равшан буд. Овози Худо диламро сӯрох кард:
Ногоҳ суханони Билл Брайт ба ёдам омаданд, ки дар бораи «одами рӯҳонӣ» гуфта шуда буданд.
Шумо маро диданӣ будед? — пурсидам ман аз котиба дар бинои маъмурияти семинария.
— Хабари фаврӣ омад: шумо бояд ҳарчи зудтар ба хона занг занед, — гуфт ӯ. — Ҳа, ва боз — дар ин ҷо барои шумо номае ҳаст.
Ман ҳамон дам тарзи навишти калон-калонро дар болои лифофа шинохтам.
— Эҳе! — нидо кардам ман. — Падарам ба ман нома навиштааст!
Телефон-автомати наздиктаринро ёфта, ман ба хона занг задам, ва тасаввуроте надоштам, ки дар он ҷо чӣ чизи фаврӣ рӯй додааст, ки маро аз дарс ҷеғ зада баровардан лозим шуд.
Гӯшаки телефонро Берта гирифт:
— Ҷош… — овози ӯ қатъ гардид.
— Берта? Дар он ҷо чӣ рӯй додааст?
— Падарат…
— Бо ӯ чӣ шудааст?
— Ӯ вафот кард!
— Чӣ-чӣ?
— Ӯ дирӯз вафот кард.
— Чӣ тавр вафот кард? — фақат такрор карда тавонистам ман. Дарунам санг барин сахт шуд. — Чӣ… ин чӣ тавр рӯй дод? — ниҳоят гуфтам ман.
— Ӯ ҳангоми дар оғил кор кардан афтид.
— Духтур гуфт, ки ҷигараш аз кор мондааст, — гуфт Берта. — Аз афти кор, алкогол таъсири худро расондааст…
Аз Берта ман оиди тайёрӣ ба дафн фаҳмидам:
— Маросими дафн дар рӯзи панҷшанбе дар бюрои дафни Ҷенкинс мешавад, ва тамоми аҳли оила хоҳиш карданд, ки дар маросими дафн сухани охиринро маҳз ту гӯӣ.
— Чаро ман? — фикрҳоямро ҷо ба ҷо карданӣ шуда пурсидам ман.
— Ту ягона имондор дар оила ҳастӣ … эҳтимол, аз ҳамин сабаб. — Ман ҳис мекардам, что ашкҳо ба гап задани ӯ халал мерасонанд.
Пас, онҳо маро ин гуна медидаанд. Ман ба номаи ҳанӯз накушодаи падарам, ки чун пештара дар даст доштам, нигаристам ва оҳиста гӯшакро гузоштам. Сипас ба агентии наздиктарин рафта ба авиарейси наздиктарин то Детройт чипта харидам. Баъд ба ҳуҷраи худ баргашта, дар назди тирезаи кушода нишастам ва то тамоман торик шудан ҳамин тавр нишастам.
Худро ба хестан маҷбур карда, ман чизҳоямро ба сумка гузоштам ва дар кат дароз кашидам. Дар берун садои бум шунида мешуд. Касе боре гуфтааст, ки «дар зери осмони софи Калифорнияи ҷанубӣ» ҳеҷ гоҳ борон намеборад — аз афти кор, ӯ ҳеҷ гоҳ дар фасли тирамоҳ ё зимистон дар ин маҳалҳо набуд. Ман ҳис мекардам, ки дар берун ҳаво салқин шуд ва бӯи борон омад, борони аввалин дар давоми якчанд моҳ. Ва ин беихтиёр хонаамонро ба ёдам овард, ва ашкҳо худ аз худ аз чашмонам ҷорӣ шуданд.
Пагоҳии дигар дар ҳавопаймо ман номаи падарамро хондам:
Салом, Ҷош,
Шодам, ки аз ту паёме гирифтам, — акнун ман адреси туро дорам. Умедворам, ки дар семинария ҳама корҳоят ҷо ба ҷо шудааст. Охир, ману ту медонем, ки Худо барои амалӣ намудани хости Худ амалҳои мӯъҷизаосо ва бузург ба амал меоварад, аз ҳамин сабаб ман низ саволҳои зиёдатӣ намедиҳам. Фақат кӯшиш кун, ки ҳоло ки чунин имконият ҳаст, корҳои ҳозир мекардаатро то ҳадди имкон хубтар ба ҷо оварӣ. Чунон ки Исо гуфтааст, «то вақте ки рӯз аст; шаб ки ояд, ҳеҷ кас наметавонад коре бикунад». Ва дар омади гап, ин дар боби нӯҳуми Инҷили Юҳанно навишта шудааст.
Дар ферма хомӯшӣ ва оромӣ ҳукмфармост. Як-ду ҳафта пас хукҳои ҳанӯз нафурӯхтаамро фурӯхтанӣ ҳастам. Шояд, ҳатто Гернсиро мефурӯшам.
Маро боз ба Ҷексон даъват карда буданд, то ки дар назди маҳбусон баромад кунам. Ин дафъа, ғайр аз касоне ки маро аллакай шунида буданд, якчанд шахсони нав низ омаданд. Панҷ нафари онҳо дуо гуфтанд, то ки Исоро ҳамчун Худованд ва Наҷотдиҳанди худ қабул кунанд. Яке аз онҳо (чунон ки ман баъдтар фаҳмидам, ӯ одамкуш будааст), ҳангоме ки дили худро барои Исо кушод, аз дастонам дошта, чун кӯдак ҳой-ҳой гирист. Ва агар фикр кунем — ман кистам, ки шахси дигарро маҳкум кунам? Магар ҳангоми ба салиб кашида шудани Худованд дар ду тарафи Ӯ ду нафар роҳзанро низ ба салиб накашида буданд?
Дар шаҳр низ ман дар бораи Исо гап мезанам. Ҳангоме ки дар иди Милод ба хона меоӣ, ман мехоҳам, ки ману ту якҷоя ба устохонаи Фрэнк Остин равем ва бори дигар бо ӯ гуфтугӯ кунем. Ман боварӣ дорам, ки ӯ одами хуб аст, аммо фақат ҳамеша аз Худованд канораҷӯӣ мекунад. Кошки ман чунин карда метавонистам, ки ӯ ақаллан каме фаҳмад, ки Худованди мо то чӣ андоза некӯст! Ҳоло бошад, ҳамин ки маро бинад, дарҳол рӯй мегардонад, гӯё надида бошад. Шояд, ба ту гӯш диҳад. Охир, он рӯз дар кафе, ҳангоме ки ту ба ман муроҷиат намуда, гуфтӣ, ки маро дӯст медорӣ, ман ба ту гӯш додам-ку.
Дар шаҳрамон боз бисёр касон ҳастанд, ки бо онҳо дар мавзӯи Исо сӯҳбат кардан лозим аст. Онҳо одамони бад нестанд, аммо сари калобаашонро гум кардаанд, ё гуфтан мумкин аст, ки чашмонашон баста мебошанд. Масалан, пирамард О’Брайен. Дирӯз ӯ бо ман дуо гуфт, то ки Худовандро чун Наҷотдиҳандаи худ қабул кунад! Ва як ҳафта пеш аз ин — Чарлӣ ва Эннӣ Катсенберг. Аммо Донна О’Брайен дили якрав дорад. Ва, албатта, бо Ҷефф Бергер, — ҳамоне ки банкир аст, ба таври ҷиддӣ сӯҳбат кардан лозим аст. Албатта, ба ту маълум аст, ки ӯ шахси сарватманд аст. Эҳтимол, гумон мекунад, ки Худо ба ӯ тамоман даркор нест. Аммо наҷоти ҷонро дар ивази пул ба даст овардан ғайриимкон аст-ку! Барои ин ҳеҷ гуна тилло ва нуқра кифоя намекунад. Хайр, майлаш. Бевақтии шаб шуд, дастам ҳам аз ҳамаи ин навис-навис дард кард. Афсӯс, ки ту дар Рӯзи Шукргузорӣ намеоӣ. Мо туро пазмон мешавем. Аммо дар иди Милод ҳатман биё. Ману туро моҳигирии зери як интизор аст, дар ёд дорӣ?
Ду рӯз пас ман номаи падарамро ба ҳамаи онҳое ки ба маросими дафн омада буданд, хонда додам. Панҷоҳ-шаст кас омада буданд. Дар умқи дил ман ҳис мекардам, ки худи падарам ҳам ҳаминро мехост. Бисёрии касоне ки падарам дар номааш зикр карда буд, ҳамчунин дар маросими дафн иштирок доштанд, ва аксуламали онҳо ба нома гуногун буд — айнан ҳамон тавре ки дар номаи падарам гуфта шуда буд. Ман онро на бо мақсади хиҷил кардан ё ранҷондани одамон, балки барои он хондам, ки он чиро, ки ба маънои муайян хоҳиши охирини падарам буд, расонам.
Сипас ман номаи ҳавворӣ Павлус ба Филемӯнро хондам. Ин идеяи шубон Логан буд, ӯ пешниҳод кард, ки падарамро бо Онисимус, ки пештар ғуломи Филемӯн буд, муқоиса кунам. Ва ҳангоме ки Онисимус масеҳӣ шуд ва ба Павлус вафодорона хизмат карда, дар корҳояш ёрӣ мерасондагӣ шуд, Павлус аз Онисимус хоҳиш кард, ки ба ғуломаш озодӣ диҳад.
«
Ман ба аҳли оила ва дӯстон нигаристам:
—
Падарамро, мувофиқи хоҳишаш, дар қабристони Риверсайд дар назди модарам ба хок супурдем. Боз якчанд рӯзро ман дар ферма гузаронда, бо Шерлӣ ва Ҷун коғазҳои оилавиро ҷо ба ҷо кардам ва расмиятҳои ҳуқуқиро ба тартиб даровардам (Мак аз Африқо дарҳол омада натавонист, то ки бо мо дар маросими дафн иштирок кунад).
Он вақт, ки ҳамаи расмиятҳо ба тартиб дароварда шуданд, то Рӯзи Шукргузорӣ ҳамагӣ якчанд рӯз монда буд. Ман қарор додам, ки боз якчанд рӯз дар Мичиган монам, ва ба хабаргирии дӯстон ва наздикон равам. Дар ин муддат мистер Остин низ ба назди ман омада буд. Намуди зоҳирии ӯ чунин метофт, ки гӯё якчанд рӯз хоб нарафта бошад. Пас аз гуфтугӯи кӯтоҳ ӯ ба ман гуфт, ки мехоҳад барои худ он чиро ба даст оварад, ки Уилмот ба даст оварда буд. Мо дар ҳамон ҳуҷрае ки замоне падарам ҳаёташро ба ихтиёри Исои Масеҳ дода буд, дуо гуфтем. Рӯзи дигар ман ба Лос-Анҷелес, ки дар он ҷо маро дарсҳо дар семинария интизор буданд, баргаштам.
Ба семинария баргашта, ман тамоми қувватамро ба таҳсил бахшидам. Ман бояд аз бисёр ҷиҳатҳо ба ҳамсабақонам расида мегирифтам. Ва фақат як чиз диққати маро аз таҳсил дур мекард — ман доимо дар бораи модарам фикр мекардам. Эҳтимол, ин аз он сабаб буд, ки ман тамоман ба қарибӣ дар сари қабри ӯ будам, дар назди қабри падарам. Модарам аллакай панҷ сол инҷониб дар қайди ҳаёт набуд, аммо ман чун пештара бо боварӣ гуфта наметавонистам, ки дар куҷо гузарондани абадият насиби ӯ шудааст. Ман ба қарибӣ падарамро ба хок супурда будам ва ҳис мекардам, ки замоне ман бо ӯ дар осмонҳо вомехӯрам. Аммо модарам?
Аммо оё ин ба ҳисоби ӯ дароварда мешавад? Суханони ҳавворӣ Павлус аз номааш ба калисои Эфесус ба ман ҷавоб медоданд: Мо
Ҳа, боронҳои хунуки зимистон ба табъи ман хеле мувофиқ меомаданд. Ва ҳангоме ки таътили милодӣ фаро расид, чунин метофт, ки дар кампус ягон каси зинда нест. Ғайр аз ман, ҳама ба хонаҳояшон рафтанд. Эҳсоси он ки ман ятим ҳастам ва аз хонаам хеле дур ба ихтиёти худ вогузошта шудаам, ба ман сахт фишор меовард. Ман бояд худро ба даст гирам ва ин имконияти фароҳам омадаро барои хубтар тайёрӣ дидан ба сессия, ки дарҳол пас аз иди соли нав сар мешуд, истифода барам. Аммо, ба монанди он ки хоб ба ҷои истироҳат гоҳо фақат хоббиниҳои вазнин меоварад, ман тарсҳо ва шубҳаҳоро нисбат ба тақдири абадии модаран рафъ карда наметавонистам.
Боре пагоҳӣ, аз байни кампуси беодам гузашта, ман дуо гуфтам: «Худоё, ман тасаввуроте надорам, ки Ту ба ин суханон чӣ ҷавоб медиҳӣ, аммо ман ба ҳар ҳол бояд ба Ту муроҷиат кунам. Аз Ту хоҳиш мекунам, ба ман имкон деҳ фаҳмам, ки оё модарам имондор буд ё не. Дили ман хеле ранҷур шудааст, ва ман хоҳони осудагӣ мебошам».
Ба таҳрики аз ким-куҷо пайдошуда итоат намуда, ман ба пляж, ки дар масофаи сӣ километр ба ғарб буд, равона шудам ва мошинамро ба монишгоҳ монда, дар пирси тӯлонии бетонӣ, ки қариб ба масофаи ним километр ба уқёнус медаромад, қадам задам. Ҳавои сабуки уқёнусро чуқур нафас кашида, мазаи намакини онро эҳсос намудам. Ҳамаи он чи ман шунида метавонистам, ба пирс бархӯрдани мавҷҳо ва садои моҳихӯракҳо буд, ки дар болои сар дар баландӣ парвоз мекарданд. Дар дуродур гурӯҳи серфингистҳоро дидам, ки бар болои мавҷҳо сайр мекарданд. Эҳтимол, боре ман ҳам ба ҳамин монанд чизеро санҷида мебинам.
Ман аз назди моҳигири танҳо гузашта, боз каме пеш рафтам, ва, аллакай ба охири пирс наздик шуда, шезлонгро, ва бар он — зани миёнсолеро дидам, ки айнаки офтобӣ ва кулоҳи кӯҳнаи канорҳояш хамида дошт. Шасти моҳигирии ӯ ба тавораи металлӣ бармехӯрд, ва ӯ гӯё аз хоб бедор шуда, аз хунукӣ худро ба палтои ғафси кабудаш зичтар мепечонд.
— Сайд чӣ хел? — пурсидам ман аз ӯ.
— На он қадар бисёр… аммо баъзе моҳиёнро сайд кардам, — ҷавоб дод ӯ, ва сатилчаи дар наздаш бударо кушод. — Як-ду озодмоҳӣ ва ставрида ҳаст.
Дар ҷавоб сар ҷунбонда, ман ба сӯи «Рубка», бинои ҳашткунҷа равона шудам, ки дар он ҷо мағозаи асбобҳои моҳигирӣ ва ошхона буд, ки ҷавонони маҳаллӣ ба он ҷо рафтанро дӯст медоштанд. Боми «Рубка», ки аз таъсири бодҳо фарсуда шуда буд, дар баъзе ҷойҳо каҷ шуда буд, аммо намуди он ба табъи хираи ман ба таври беҳтарин мувофиқат мекард.
То охир расида, ман ба тавора такя кардам ва оби тираи сабзтобро мушоҳида намудам. Ман ба мавҷҳо, ки яке пайи дигар ба пирс бармехӯрданд, менигаристам, ва ҳис кардам, ки ногоҳ дилам осуда шуд. Ҳамин вақт овози он занро шунидам:
— Дар ҷои шумо ман ин корро намекардам.
Ман ба ақиб нигариста, дидам, ки зани миёнсол дар шезлонг бо диққат ба тарафи ман менигарад.
— Магар шумо худро ба об партофтанӣ нестед?
— Шумо чиҳо мегӯед! Фақат ба фикр фурӯ рафтам.
— Шумо, аз афти кор, хеле бисёр фикр мекунед. Беҳтараш ин ҷо биёед, ба ман шарик шавед. Сэндвич мехоҳед? Ба фикрам, дар куҷое якто сэндвич монда буд….
Ва ӯ сумкаашро кофтан гирифт.
— Ташаккур, ташвиш накашед, — гуфтам ман, ва ба ӯ наздиктар омадам.
— Кофе мехоҳед?
— Не, ташвиш накашед.
— Пас чой? — табассум кард ӯ, ва пакетчаи чойро баровард.
— Хуб, майлаш, агар ин душвор набошад. Аз чой даст намекашам.
Дар чеҳраи ӯ табассум пайдо шуд, ва ӯ айнаи сиёҳашро аз чашмонаш гирифт:
— Тамоман душвор нест, ҷавони хуб. Бо майли том.
Ба монанди найрангбоз, ӯ моҳирона аз сумкааш термосро бо оби гарм ва якчанд пакетчаи қанд баровард.
— Лекин намедонам, ки стаканчаҳои пластикиро куҷо монда бошам? — Ва ӯ ба сумкаи дигари калонтар, ки дар тарафи дигари шезлонги ӯ истода буд, даст зад.
Диққати маро серфингистҳо ба худ ҷалб намуданд. Дар байни мавҷшиканҳои бо гӯшмоҳӣ пӯшидашуда моҳирона ҳаракат карда, онҳо гӯё худи маргро ба майдон металабиданд.
— Шумо, аз афти кор, аз ин маҳал нестед? — саволи ӯ диққати маро ҷалб намуд.
— Не, мэм. Ман аз ин маҳалҳо нестам.
— Аз куҷоед?
— Аз Мичиган.
— Мичиган… ҷои бад не. Ана, гиред. — Ва ӯ ба ман стаканро дароз кард. — Эҳтиёт шавед, — сӯзон аст. Чаро ба иди Милод ба хона нарафтед?
Ман сар ҷунбондам:
— Дар асл ман ба қарибӣ аз хона баргаштам. Ман дар ин ҷо, дар Ла-Мирада таҳсил мекунам.
— Дар ҳақиқат? Пас, эҳтимол, шумо дар семинарияи Талбот таҳсил мекунед.
— Дуруст, ман дар семинария таҳсил мекунам. Шумо дар бораи он медонед?
— Албатта, писарам, кӣ дар бораи он намедонад? Ман охир, масеҳӣ ҳастам. Шумо барои худ мактаби хуберо интихоб кардаед.
— Аммо ҳеҷ не ки одат кунам, — гуфтам ман, ва ҳис кардам, ки ӯ бо диққат ба ман менигарад.
— Шумо шилқинии маро бубахшед… аммо, ба ҳар ҳол — чаро дар иди Милод ба хона нарафтед? Мушкилоти молиявӣ?
Ман хандидам:
— Ҳозир — ҳа, бо назардошти он ки ман ба қарибӣ аз хона баргаштам. Аммо, умуман, не… — ман медидам, ки ӯ аз ман тавзеҳи муфассалтарро интизор аст. — Падари ман ба қарибӣ вафот кард.
— Ба шумо ҳамдардӣ баён мекунам.
— Дар ҳадди ақалл, ӯ Худовандро шинохта, аз ин олам рафт. Ва ман барои ин аз Худо миннатдор ҳастам.
— Омин. — гуфт ӯ. — Модаратон чӣ?
— Модарам панҷ сол пеш вафот кард.
— Кӣ боқӣ монд? Бародарон? Хоҳарон?
— Ҳа, аммо мо на он қадар наздик ҳастем. Гуфтан наметавонам, ки оилаи мо хеле хушбахт бошад.
— Ҳа, ин тавр ҳам мешавад, — сар ҷунбонд ӯ.
Ҳамин вақт шасти моҳигирии ӯ сахт хам шуд. Тақрибан як дақиқа ӯ кӯшиш кард бо моҳӣ қувваозмоӣ кунад, аммо баъд шастро ба дасти ман дод:
— Шумо кашед! — нидо кард ӯ.
— Як дақиқа! — хандидам ман дар ҷавоб.
— Агар бароварда тавонед — метавонед бо худ гиред.
Ман фақат табассум намудам, зеро тасаввуроте надоштам, ки ин моҳиро дар куҷо нигоҳ медорам ва чӣ тавр мепазам. Моҳӣ сахт муқобилат мекард, аммо ман ба ҳар ҳол онро аз об кашида баровардам.
— Хеле хуб! — зан аз хурсандӣ ҳатто ба тахтапуштам зад. — Ин моҳии сибас аст, хеле моҳии бомаза, писарам! Акнун бошад, як хизмат кунед, хӯрхӯракро ба чангаки шаст гузаронед.
Ман бо майли том ба ӯ ёрӣ расондам. Ӯ моҳиро ба сатилча партофт, ва муддате моҳӣ дар он питирос мезад. Зан хӯрхӯракро — анчоуси хурдакакро ба ман дод, то ки ба чангак гузаронам.
— Дар Мичиган духтари холаам зиндагӣ мекард, — гуфт ӯ, — дар кадом як шаҳраки хурд.
— Ҳа, дар он ҷо шаҳракҳои хурд бисёранд.
— Ба ёдам наомада истодааст, ки он чӣ ном дошт. Аз замоне ки ӯ ба он ҷо кӯчида рафт, солҳои зиёд гузаштанд… Юнион-ситӣ! Номи он шаҳрак чунин буд.
Ман ба ӯ бо диққат нигаристам:
— Чӣ гуфтед? — такроран пурсидам ман.
— Юнион-ситӣ. Духтари холаам дар Юнион-ситӣ зиндагӣ мекард. Дар бораи ин шаҳрак шунидаед?
— Ман дар он ҷо таваллуд шудаам.
— Инро бинед-а! Кӣ гумон карда метавонист.
— Духтари холаатон чӣ ном дошт?
— Эдит Ҷослин. Шавҳари ӯ Уилмот Макдауэлл ном дошт.
— Оҳ! — ман ҳатто чангакро ба ангуштам халонда гирифтам. — Охир, онҳо падару модари ман ҳастанд!
— Наход! — чеҳраи ӯ дурахшид. — Набошад, номи ту Ҷош аст!
Ӯ аз ҷояш ҷаста хест ва аз китфони ман дошта, рост ба чашмонам нигарист. Чашмони ӯ хокистарии осмониранг буданд, айнан ба монанди чашмони модарам — ҳамчун ранги уқёнуси атрофамон.
— Ману ту ҳеҷ гоҳ бо ҳам вонахӯрдаем, аммо модарат ба ман дар бораи ту нақл мекард. Номи ман Эмма, холадухтари модари ту! Ту маро Эмма-хола гуфта ном бар.
Ман хеле ҳайрон шуда будам.
— Инро бинед-а! В бори охир ман модаратро тақрибан дар соли 1952 дида будам.
Аммо ман чун пештара чизе гуфта наметавонистам — забонам гӯё пахтагин буд.
— Ман Эмма-хола.
— Эмма-хола, — фақат гуфта тавонистам ман.
— Ману модарат дар Айдахо ба воя расидаем.
— Айдахо…
— Ин шастро як тараф парто! Ҳозир ба хона меравем, хӯрок мехӯрем. Ҳозир ду писарам дар иди Милод ба хона омадаанд, ва ман хеле мехоҳам, ки онҳо бо ту шинос шаванд. Беҳтараш барои ҷамъ кардани чизҳоям ба ман ёрӣ расон.
Аммо ман чун пештара аз ҳаяҷони зиёд ҳеҷ ба худ омада наметавонистам. Ниҳоят, баъди чанд дақиқа, ман аз нав гап зада тавонистам:
— Эмма-хола, ман аз шумо як чизро пурсиданӣ ҳастам. Эҳтимол, фақат шумо ҷавоби онро медонед.
— Савол деҳ, писарам.
— Оё намедонед, ки… модарам ҳаёти худро ба ихтиёри Масеҳ чун ба Худованд ва Наҷотдиҳанда супорида буд ё не?
Эмма сумкаҳои худро ба замин гузошт. Эҳтимол, дар чашмони ман чунон изтироб ва бесабрӣ дида мешуд, ки ман дар нигоҳи ӯ дилсӯзии ҷавобиро пай набурда наметавонистам. Ӯ фаҳмид, ки ҷавоби ӯ барои ман то чӣ андоза муҳим аст, ва кафи дастамро ба дасташ гирифт:
— Модарат ва ман наврас будем, ҳангоме ки воизон бо хизматгузории эҳё ба шаҳри мо омаданд, — бо мулоимат ҷавоб дод ӯ. — Ҳар бегоҳ мо ҳатман ба ҷамъомадҳо мерафтем. Барои мо дар он замон ин воқеаи муҳим буд. Дар он ҷо хеле шавқовар буд!... — ӯ кафи дастонамро фишурд. — Ва дар рӯзи чорум, ҳа, дар ёд дорам, ин дар рӯзи чорум буд, ману ӯ қарори ниҳоӣ қабул кардем. Даст ба даст шуда, барои қабул кардани Масеҳ рафтем!
— Дар ҳақиқат?
— Ҳа, маҳз ҳамин тавр буд.
— Худовандро ҳамду сано бод! — нидо кардам ман, ва Эмма-холаро оғӯш кардам ва аз ҳар ду рухсораш бӯсидам. — Эмма-хола, шумо — ҷавоб ба дуои аз ҳама ғайриимкон мебошед!
Мо, аз афти кор, чунон ғавғо бардоштем, ки моҳигирони дар наздикӣ буда ба тарафи мо нигаристанд.
— Худовандро ҳамду сано бод! — нидо кардам ман боз. — Ҳамду сано бод Худоро, ки ҳамаи баракатҳо аз ҷониби Ӯ мебошанд!
Ба сӯи тавора давида, ман бо тамоми қувватам ба тарафи серфингистҳо нидо кардам:
— Ташаккур ба ту, Исо!
Ман ба Эмма-хола фаҳмондам, ки якуним соат пеш ба Худо дуо мегуфтам, то Ӯ ба ман ошкор кунад, ки оё модарам имондор буд ё не. Ман донистан мехостам, ки оё бо модарам дар осмонҳо вомехӯрам ё не. Ва инак, чунин шуд, ки ман ба ин ҷо ба Калифорнияи ҷанубӣ омадам, ва дар ин маҳал бо ҳеҷ кас шинос набудам, — ва гӯё касе набуд, ки модарамро медониста бошад! Ман ҳатто тасаввур ҳам карда наметавонистам, ки ба ин дуои худ ҷавоб мегирам, — аммо инак, навад дақиқа гузашт, ва Худо ба ман ошкор намуд, ки падар ва модарам на ин ки фақат бари якдигар ба замин рафтанд, балки ба Шаҳри Осмонӣ дохил шуданд ва акнун ҳамроҳи ҷонҳои бешумор дар назди тахти Барра саҷда мекунанд. Дарди ман гузашт, ва ашк рехтан дигар даркор набуд. Эмма-хола ва ман ба тарафи истгоҳ равона шудем, ва дар он ҷо ман барои ба мошин гузоштани чизҳояш ба ӯ ёрӣ додам. Сипас бо мошин худ аз паси мошини ӯ то хонааш рафтам, бо писарони ӯ шинос шудам, ва мо ҳама якҷоя хеле хуб хӯрок хӯрдем. Ниҳоят ман ҳам акнун оила доштам, ки бо он иди Милодро пешвоз гирифта метавонистам!
Ва ҳангоме ки мо хайрухуш кардем, ман қарор додам барои бозгашт роҳи зеботаринро интихоб кунам, ва кӯшиш кардам ба хатти соҳил наздиктар бошам. Ман мехостам ба уқёнус наздик бошам. Он то дуродур тӯл мекашид, ва абадият ва файзи номаҳдуди Худоро ёдрас менамуд. Замоне ҳаёти ман силсилаи муттасили бадбахтиҳо ва нобарориҳо буд, зеро пеш аз он ки аз як зарбаи зиндагӣ ба худ оям, он ба ман зарбаи нав мезад. Аммо акнун ман осудагии ҳайратовар ва тасаввурнопазирро аз сар мегузарондам. Осоише ки аз ҳама гуна фаҳмиш болотар аст, осоиши Худо! (ниг. Фил. 4:7) Ман ба вохӯрӣ бо оянда, ба ҳамаи он чи он барои ман тайёр карда буд, тайёр будам.
Орзуи ҳуқуқшинос шудани ман амалӣ нагардид. Ба ҷои ин ман хизмати масеҳиро ба ҷо меоварам. Ман зиёда аз панҷоҳ сол пеш ба даъвати Худо ҷавоб дода, ба ҳаракати «Кампус Крусейд»— ташкилоте ки онро Билл Брайт ташкил кардааст, ҳамроҳ шуда будам. Дар давоми як сол чандин ҳазор мил масофаро (гоҳо ман ҳатто фикр мекунам, ки чаро Худо ба ман болҳо намедиҳад, то ки вақт сарфа шавад) тай намуда ва ба ҳазорон ҷавонон муроҷиат намуда, ман аз он чи Худо дар ҳаёти ман ба амал овард, ба ваҷд меоям. «Касб»-и ман ҳамеша даркорӣ аст. Ман ҳеҷ гоҳ вазифаи расондани Хушхабари Исои Масеҳро амали муқаррарӣ ё коре ки аз рӯи вазифа бояд ба ҷо оварам, намеҳисобидам. Ман ин корро то ҳадди имкон бештар, он қадаре ки Худо ба ман имкон медиҳад, ба ҷо овардан мехоҳам. Ӯ ба ман қувват ва илҳом дод, ки ҳамаи маҳдудиятҳои гузаштаро дар ақиб гузошта, зиндагӣ кунам. Барои ман ҳар рӯз чун ид аст. Ҳар дафъа, ба назди микрофон омада, ман ба ёд меоварам, ки Худои мо то чӣ андоза некӯст.
Ман чӣ гуна имконият пайдо карда метавонистам, ки дар бораи Масеҳ гап занам? Ба воситаи файзи пок ва оддии Худо.
Бо сабабҳое ки ман то ҳол дарк карда наметавонам, Худо ҳамаи он чиро, ки ба сари ман омад, гирифт, — дарду алам аз зӯроварии ҷинсӣ дар кӯдакӣ, оилаи аз майзадагӣ ва хашму ғазаб вайроншуда, кӯшишҳои дардноки паси сар кардани ҳисси беарзишӣ аз боиси гирифтани забон, — ва Ҷош Макдауэлли тамоман навро офарид, шахсеро, ки аз олами боло таваллуд шудааст ва ба оянда оромона менигарад. Сустиҳои ман — намунаи беҳтарини қувваи Ӯ мебошанд.
Ман тасдиқи зиндаи он чизҳое мебошам, ки ҳавворӣ Павлус дар Номаи 1-ум ба Қӯринтиён навиштааст (1:27, 28): «Лекин Худо ҷоҳилони ҷаҳонро интихоб намуд, то ки ҳакимонро шарманда кунад, ва нотавонони ҷаҳонро интихоб намуд, то ки тавонгаронро шарманда кунад; ва Худо бекасони ҷаҳон ва ҳақиронро, ва он чиро, ки номавҷуд аст, интихоб намуд, то ки мавҷудро ботил кунад». Ва ин суханони ҳавворӣ сад фоиз ба ман дахл доранд!
Қувваи ӯро дар бар карда, ман далерона ба пеш қадам мезанам, Хушхабарро ба ҷавонон дар шаҳракҳои донишҷӯӣ дар тамоми ҷаҳон ошкоро ва рӯйрост мерасонам. Ва бигузор ин барои касе аблаҳона метобад, аммо маҳз аз ҷониби Худо ба ин хизмат даъват шуданам ба ман қувваи рӯҳонӣ медиҳад ва аз ғайрат пур мекунад. «Зеро ки башорати Масеҳро ба худ ор намедонам, чунки он қуввати Худост барои наҷоти ҳар як имондор» (Рум. 1:16). Ва аллакай муҳим нест, ки ту оқил ҳастӣ ё не, ақидаҳои радикалӣ дорӣ ё мӯътадил, камбағал ҳастӣ ё аз оилаи имтиёзнок, — Инҷил ҳаёти ҳар касро дигаргун карда метавонад. Худо ҳаёти маро дигаргун кард, ва Ӯ ҳаёти шуморо низ дигаргун мекунад, агар ба Ӯ имкон диҳед. Имкон надиҳед, ки вазъиятҳои зиндагӣ барои чун Худованди ҳаёти худ қабул намудани Исои Масеҳ ба шумо монеъ шаванд. Ӯ шуморо хеле дӯст медорад ва бо шумо муошират кардан мехоҳад. Исо мегӯяд: «Инак, ҳама чизро нав месозам... ба ташна аз чашмаи оби ҳаёт муфт хоҳам дод» (Ваҳй 21:5, 6). Ӯ дар назди дари дили шумо истода, тақ-тақ мекунад. Оё дари дилатонро ба Ӯ мекушоед, оё тамоми ҷиҳатҳои ҳаёти худро ба дасти Ӯ медиҳед? Оё тайёред Ӯро чун Худованд ва Наҷотдиҳанда қабул намоед? Агар ҳа, шумо худи ҳозир ин дуои оддиро самимона ба забон оварда, ин корро карда метавонед:
Худованд Исо, ман ба Ту эҳтиёҷ дорам. Ман медонам, ки гуноҳкор ҳастам. Ман барои он аз Ту миннатдорам, ки Ту барои гуноҳҳоям дар салиб мурдӣ. Ман аз гуноҳҳоям тавба мекунам. Маро бубахш ва пок кун. Ман бовар мекунам, ки танҳо Ту роҳ, ростӣ ва ҳаёт ҳастӣ. Ман худи ҳозир ҳаётамро ба ихтиёри Ту чун ба Наҷотдиҳанда ва Худованд месупорам. Ба ҳаёти ман дохил шав ва маро дигаргун намо. Ман барои он Туро шукргузорӣ менамоям, ки ба Ту боварӣ карда метавонам. Ба номи Масеҳ дуо мегӯям, омин.
Агар шумо Исоро ҳамчун Наҷотдиҳанда ва Худованди худ қабул карда бошед, бидонед — Ӯ мехоҳад, ки шумо минбаъд низ инкишоф ёбед. Ман низ ҳаминро мехоҳам — мехоҳам ба шумо ёрӣ диҳам, то бубинед, ки чӣ тавр Масеҳ дар ҳақиқат ҳаёти шуморо пурра дигаргун мекунад. Ба Интернет-саҳифаи мо www.josh.org/undaunted дароед, ки дар он ман бисёр чизҳоеро ба шумо расонда метавонам, ки шуморо дастгирӣ мекунанд, барои дар имон нашъунамо ёфтан ва дар самти нави зиндагӣ устуворона қадам задан ёрӣ мерасонанд. Бигузор Худо шуморо баракат диҳад, ҳоло ва то абад.
Депрессияи бузург (англ.
Фейт, Ҳоуп, Чаритӣ (англ. Faith, Hope, Charity) – Имон, Умед ва Муҳаббат. —
Пандемоний (мифология) — маҳалли ҷамъшавии рӯҳҳои бад дар асотирҳои юнонӣ. —
Ниг.: 2 Қӯр. 5:17.
Чор маҷмӯаи биноҳо: Грейс-Инн, Линколнс-Инн, Миддл-Темпл ва Иннер-Темпл, ки дар онҳо адволатҳои англис мезистанд, таълим мегирифтанд ва доварӣ мекарданд. Иттиҳодияҳои адвокатҳо дар Лондон дар асри XIII пайдо шуданд, ҳар як ҳуқуқшинос бояд ба он дохил мешуд — ҳамин тариқ, дар шаҳр маҳаллаҳои ҳуқуқшиносон пайдо шуданд. Линколнс-Инн — дар айни замон Ҷамъияти ифтихории адвокатҳо, ва номи маҳаллаест, ки Ҷамъият дар он ҷо ҷойгир шудааст. Дар ин ҷо биноҳои таърихӣ аз хишти сурх пурра нигоҳ дошта шудаанд, дар байни биноҳо ҳавлиҳои сабз ва боғҳои зебо ҳастанд. —
Мафҳуми ҷомеъ, ки бисёр вақт дар Британияи Кабир барои ифодаи донишгоҳҳои боэътибортарини ҷаҳон истифода мешавад — донишгоҳҳои Кембриҷ ва Оксфорд. —
Клайв Люис, «Масеҳияти оддӣ».
«Сангро кӣ як тараф ғелонд?» Frank Morison. Who Moved the Stone& (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1987) 193.
«Сӯҳбатҳо ва ҳавворияти Павлуси муқаддас». Иқтибос аз: Hana Moor/ An Essay on the Character and Practical Writings of Saint Paul, Volume 2 (London: T. Cadell and W. Davies, 1815) 286–287.
Иқтобос аз: Ҷон Филипс /John Phillips, Exploring 1 Corinthians: An Expository Commentary (Grand Rapids, MI : Kregel, 2002), 343.
Иқтибос аз: Саймон Гринлиф/Simon Greenleaf, «An Examination of the Testimony of the Four Evangelists by the Rules of Evidence Administered in the Courts of Justice» (Grand Rapids, MI: Baker, 1965), 29.
Ниг: http://www.jfklibrary.org/JFK/LifeofJohnFKennedy.aspx?p=4.
Campus Crusade for Christ (англ) — «Кампус Крусейд» ё «Ҳаракати донишҷӯӣ барои Масеҳ», ки Билл Брайт дар соли 1951 таъсис додааст. —
Ҳавасупай, ҳавасупайҳо, худро ҳавасубая меноманд (Havasu ’Baaja — «одамони оби фирӯзаранг») — қабилаи ҳиндуҳои Амрико, ки дар давоми зиёда аз 800 сол дар қисми шимолӣ-шарқии иёлати Аризона мезистанд. Ба монанди дигар қабилаҳои ҳундуҳо, ҳангоми аз ҷониби муҳиҷирони амрикоӣ аз худ карда шудани заминҳои Иёлатҳои Муттаҳидаи Амрико ҳавасупайҳо ба резерватсия кӯчонда шуда буданд. Дар соли 1975 году ҳукумати Иёлатҳои Муттаҳидаи Амрико ба ин қабила 750 км2 заминро баргардонд. —