Хонани тарк этишимга тўғри келди. Тенгсиз кучга эга бўлган даъват менинг уйқумни бузди; бу муқаддас даъват эди. Атрофда сокинлик ҳукмрон, фақат менинг столим устида турган соатнинг чиққиллашигина эшитилиб турарди. Соатнинг чиққиллаши, гўёки соат тубсиз сувли чуқурликка туширилган камерага жойлаштирилганга ўхшаб, бўғиқ ва нотабиий эшитилар эди. Мен эндигина ухлай бошлаган, онглилик ва онгсизлик ўртасидаги аниқ чегара йўқоладиган бир ҳолатда эдим. Бу сен эндигина тун ҳукмронлигига ўтаётган, ташқи дунёдан келаётган овозлар эса ҳануз онгингга қуйилиб турган бир пайт ҳисобланади. Сен бу дақиқаларда ҳам ухлайсан, ҳам ухламайсан. Ҳамон тетиксан, аммо борлиқни тўлалигича идрок қила олмайсан. Ва аввалгидек: «Ўрнингдан тур. Бу хонадан чиқ», — деб гапираётган ички даъватни эшитасан.

Даъват кучаяди, борган сари саботли бўлиб боради ва унга бошқа эътибор бермасликнинг иложи бўлмай қолади. Бирдан қуйилиб келган тетиклик мени ўз ўрнимдан сакраб туришга мажбур қилди. Мен туриб, оёқларимни пастга туширган ҳолда ўтирдим. Уйқудан асар ҳам қолмади, жисмим ҳаракат қилишга тайёр бир ҳолда эди. Кўз очиб-юмгунча кийиндим ва коллеж ётоқхонасидан кўчага чиқдим. Дарҳол соатимга қарадим — ўнта кам ўн икки.

Туннинг совуқ ҳавоси эрталаб ёққан қорни музли қатқалоққа айлантирган эди. Мен талабалар шаҳарчаси маркази томонга юрдим, оёғим остида эса қор ғирчилларди. Ой ўз нурлари билан коллеж биносини қоплаган, тарновлар эса улкан сумалаклар — ҳавода муаллақ қотиб қолган, музлаб қолган тишларга ўхшаш сув жилғалари билан безатилган эди. Табиатнинг бу мўъжизакор асарини инсон қўллари билан яратишнинг иложи йўқ.

Кўҳна Бош Минорадаги соат механизмининг ғичирлаган овози эшитилди, соат миллари тик ҳолатда бирлашдилар. Мен соат механизмининг оғир нафас олишини эшитдим ва бир неча дақиқадан сўнг бонг овози жаранглади. Тўрт оҳанг яна бир соат ўтганлигини маълум қилди. Кейин эса, соат ўн икки марта бонг урди. Мен ҳар доимгидек, уларни санадим. Бу соат ҳеч қачон хато қилмас эди. Минорадан, жаҳли чиққан ҳакамнинг болға билан металлга урганида чиқадиган овозга ўхшаш роппа-роса ўн икки бор бонг овози эшитилди.

Кўҳна Бош Миноранинг соясида кичкина ибодатхона турар эди. Готик услубда қурилган равоқ тагида — эман дарахтидан тайёрланган оғир эшик. Мен эшикни очдим ва даҳлизга кирдим. Эшик менинг ортимдан ёпилди ва унинг овози тош деворларда акс-садо берди.

Бу акс-садо мени ҳайратга солди. Бу овоз эшикнинг ибодатхонада кундузги кун бўладиган хизматлар пайтидаги овозидан кескин фарқ қилар эди. Кундуз куни очилаётган ва ёпилаётган эшикнинг овози оёқ товушлари, полнинг ғичирлаши — инсонларнинг иштирокини билдирувчи барча товушлар оқибатида унчалик сезилмас эди. Ҳозир, тунда, эшикнинг овози жимжитлик туфайли яққол эшитилди.

Мен кўзларим қоронғуликка кўниккунга қадар, бир неча дақиқа даҳлизда турдим. Ой нурлари деразанинг хира ойналари орқали ичкарига кириб турар эди. Қоронғуликда ўриндиқларни ва меҳробга чиқувчи зинапояларга олиб борувчи марказий йўлни ажратиш мумкин эди. Шипнинг гумбазсимон пештоқлари кишида фазовийлик ва улуғворлик ҳиссини пайдо қилади. Улар бир текисда гумбазга уланиб кетиб, киши нигоҳини ўзлари билан бирга юқорига тортар ва худди мени тутиб олиш учун узатилаётган улкан қўлга ўхшаб кетар эдилар.

Мен эҳтиёткорлик билан аста-секин меҳробнинг зинапоялари томон юрдим. Тош полдаги қадам товушлари онгимда ўзларининг нағал қоқилган этиклари билан тош кўчалардан ўтаётган немис солдатларининг қўрқинчли тасвирларини юзага келтирди. Ҳар бир қадам бўғиқ акс-садо берар эди. Ниҳоят, мен гилам ёпилган меҳроб ёнига келдим. Тиз чўкдим.

Бу жой йўлимнинг охири эди. Мен уйқумни бузган даъватнинг манбаи билан учрашишга тайёр эдим.

Мен ибодат қиладиган ҳолатда эдим, бироқ айтадиган гапим йўқ эди. Сукут сақлаб, тиз чўккан ҳолда Худонинг ҳозир бўлганлигини сездим ва бу ҳиссиёт бутун танамни қоплаб олишига ижозат бердим. Юрагим ҳаяжонга тушганимни билдирганича, қафасдаги қуш каби талпинар эди. Худди елкамдан совуқ сув қуйилаётганга ўхшарди. Мени қўрқув босди. Мен Кимнинг ҳозир бўлганлигини сезган бўлсам, ўша Зотдан қочиш истаги билан курашар эдим.

Қўрқув йўқолди, бироқ унинг ўрнини тез орада бошқа бир ҳиссиёт тўлқини эгаллади. Бу ҳис умуман бошқача эди. Менинг қалбимни сўз билан ифодалаб бўлмас даражада осойишталик эгаллади. Бу осойишталик менинг беҳаловат руҳимга хотиржамлик ва тинчлик бахш этди. Шу дақиқадаёқ мен бутунлай тинчландим. Мен шу жойда яна ҳам кўпроқ қолишни истар эдим. Мен ҳеч нарса қилмасликни, ҳеч нарса демасликни, фақатгина Худонинг ташрифидан баҳраманд бўлишни хоҳлар эдим.

Бу тўлиқ ўзгариш онлари эди. Мен қалбимнинг тубида нимадир илдиз отаётганлигини ва бу нарса бир умр мен билан қолишини сезар эдим. Шу дақиқадан бошлаб ортга қайтиш йўқ. Илоҳий Куч томонидан қалбга босилган ўчмас муҳр ҳеч қачон йўқ бўлиб кетмайди. Мен Худо билан яккама-якка эдим. Муқаддас Худо билан. Ўзига нисбатан эҳтиром ҳиссини уйғотадиган Худо билан. Мени бир вақтнинг ўзида қўрқувга ҳам, осойишталикка ҳам сола олувчи Зот билан бирга эдим. Мен шу соатда Муқаддас Граал косасидан ичганлигимни билар эдим. Менда бу дунёдаги ҳеч бир нарса қондира олмайдиган ташналик пайдо бўлди. Мен Худони излашга, қадимий ибодатхоналарнинг ғира-ширалигида ҳозир бўлган ва мени ғафлат уйқусидан уйғотиш мақсадида ётоқхонадаги хонамга кириб келган Зот ҳақида янада кўпроқ билишга аҳд қилдим.

Колледж талабасини қишнинг қоронғи кечасида ўз қалбини Худо учун очиб беришга ва Унинг ташрифини излашга нима мажбур қилди? Шу куни аудиторияда менинг ибодатхонага келишимга сабаб бўлган бир воқеа юз берди. Мен ёш масиҳий эдим. Менинг имонга келишим худди Павлус билан Дамашқ йўлида содир бўлган воқеага жуда ўхшаш равишда кутилмаганда содир бўлди. Менинг ҳаётимда кескин ўзгариш рўй берди. Мен ғайратга тўла эдим. Ҳаётимни ёритувчи нурга айланган Ҳазрати Исо Масиҳни янада яхшироқ билишни истардим. Мен янгича эҳтирослар таъсирида эдим. Мен Муқаддас Ёзувларни ўрганиб чиқишни, қандай қилиб ибодат қилиш лозим эканлигини билишни, ўзимдаги ёмон одатлар устидан ғалаба қилишни ва иноятда ўсиб-улғайишни хоҳлар эдим. Бутун борлиғим билан Масиҳга фойдали бўлишни истардим. Менинг қалбим: «Тангрим, мен масиҳий бўлишни хоҳлайман», — деб куйлар эди.

Бироқ, менинг масиҳий ҳаётимда нимадир етишмас эди. Мендаги интилиш керагидан ҳам ортиқча бўлганлиги билан бу юзаки, содда интилиш эди ва бунинг оқибатида мен «бир ўлчамли» инсонга айланиб қолган эдим. Мен қайсидир ҳолатда унитарист[1] — Учбирликнинг иккинчи шахсига нисбатан унитарист эдим. Мен Исо Масиҳ Ким эканлигини билар эдим, аммо Ота-Худо қиёфаси мен учун сир билан қопланган эди. У менинг онгим учун топишмоқ ва менинг қалбим учун бегона эди. Унинг қиёфаси қалин парда билан қопланган эди.

Бу ҳолатни ўша вақтда коллежимизда ўқитилаётган фалсафа курси ўзгартириб юборди.

Бошда бу курс менда ҳеч қандай қизиқиш уйғотмади. Мен зерикарли бўлган топшириқларни зўрға бажарар эдим. Мен Муқаддас Китобни ўрганиб чиқишга аҳд қилдим. Фалсафа дарсидаги абстракт мулоҳазаларни эса вақтни бекорга сарф қилиш, деб ҳисоблар эдим. Мулоҳазалар ва шубҳалар ҳақидаги фалсафий мунозараларни эшитиш мен учун бирор бир маъно касб этмас эди. Улар менга руҳий озуқа бермас эди. Булар қийин ва бефойда интеллектуал бошқотирмалар бўлиб, мен уларга бефарқлик билан қарар эдим. Бу ҳолат ўша қиш оқшомигача давом этди.

Шу куни бизга Августин Аврелий[2] номли масиҳий файласуф ҳақида маъруза қилишди. У кейинчалик Рим католик жамоати томонидан тан олинган эди. Ҳамма у ҳақда гапирганда уни муқаддас Августин, деб аташар эди. Профессор Августин Аврелийнинг дунёни яратилишига нисбатан қарашлари ҳақида маъруза қилар эди.

Мен дунё яратилишининг Муқаддас Китобдаги баёни билан таниш эдим. Мен Эски Аҳд: «Азалда Худо осмон билан ерни яратди…», — деган сўзлар билан бошланишини билар эдим. Бироқ, мен ҳеч қачон яратилиш ҳақида жиддий ўйлаб кўрмаган эдим. Августин эса ана шу буюк сирга ўз эътиборини қаратган ва ўз-ўзига қуйидаги саволни берган: «Бу қандай қилиб амалга оширилди?»

«Азалда…»

Бу худди «Қадим замонда…», деб бошланадиган эртакни эслатади. Бу ердаги номувофиқлик шундан иборатки, бошда вақт йўқ эди ва шу сабабли «қадим замон»нинг ҳам бўлиши мумкин эмас эди. Биз бошланишни жаҳон тарихининг қандайдир жойидан бошланган ҳаракат, деб тасаввур қиламиз. Эртакдаги маликанинг онаси ва бувиси бўлиши мумкин. Унинг «қадим-қадим замонда» бошланган тарихи мутлақ бошланишнинг бошланғич нуқтасидан бошланмаган эди. Ўша маликагача ҳам шоҳлар ва маликалар, тошлар ва дарахтлар, отлар, қуёнлар, гуллар бўлган.

Ибтидонинг биринчи бобида ҳикоя қилинадиган воқеалардан аввал нима бўлган? Одам Атонинг отаси ҳам, бобоси ҳам йўқ эди. Унинг қўл остида тарихий китоблар мавжуд эмас эди, чунки тарихнинг ўзи йўқ эди. Яратилишга қадар шоҳлар ҳам, маликалар ҳам, тошлар ҳам, дарахтлар ҳам йўқ эди. Ҳеч нарса мавжуд эмас эди. Албатта, Худодан ташқари.

Мен худди мана шу ерда «қоқилдим». Менинг фалсафий «бош оғриғим» шундан бошланди. Дунёнинг яратилишига қадар ҳеч нарса мавжуд эмас эди. Бироқ, «ҳеч нарса»нинг ўзи нима? Сиз бирор марта бўлса ҳам «ҳеч нарса»нинг нима эканлиги ҳақида ўйлаб кўрганмисиз? Ҳеч нарсани қаердан топиш мумкин? Ҳеч қаердан, албатта. Нима сабабдан? Чунки бу ҳеч нарса, ҳеч нарса эса мавжуд эмас. У мавжуд бўла олмайди, чунки агар у мавжуд бўлса, у энди ҳеч нарса эмас, балки бирор нарсага айланар эди. Сизда ҳам меникига ўхшаш бош оғриғи бўлганми? Бу ҳақда бир дақиқа бўлса ҳам ўйлаб кўринг. Фойдаси йўқ! Мен сизга бу ҳақда ўйлаб кўринг, дея олмайман, чунки «ҳеч нарса» — «бу» бўла олмайди. Мен фақатгина: ҳеч нарса — у ҳам, бу ҳам эмас, у ҳеч нарса, дея оламан холос.

Шундай қилиб, биз «ҳеч нарса»нинг нима эканлиги ҳақида қандай қилиб фикр юритишимиз мумкин? Биз у ҳақда ўйлай олмаймиз. Бу мумкин эмас. Агарда биз «ҳеч нарса» ҳақида фикр юрита бошласак, шубҳасиз «бирор нарса» ҳақида ўйлай бошлаймиз. Мен «ҳеч нарса»нинг нима эканлиги устида фикр юрита бошласам, ҳаёлан жуда кўп «бўм-бўш» ҳавони тасаввур қила бошлайман. Аммо ҳаво — бу ҳам «бирор нима», оғирликка ва бир неча хусусиятга эга бўлган жисмдир. Мен буни жуда яхши биламан, чунки автомобилимнинг шинаси михни босиб кетганда нима бўлишини кузатганман.

Жонатан Эдвардс, ҳеч нарса — бу ухлаётган қоялар тушида кўрадиган нарсадир, деган эди. Бу сўзлар ҳам саволни аниқлаштириб бера олмайди. Ўғлим менга «ҳеч нарса» сўзининг янада яхшироқ таърифини берди. У юқори синфларда ўқиётган вақтда, дарсдан қайтганидан кейин мен унга ҳар куни: «Ўғлим, бугун нима иш қилдинг?», — деган саволни берар эдим. Жавоб ҳар куни бир хил эди: «Ҳеч нарса». Шу сабабли, мен учун «ҳеч нарса»га берилган энг яхши таъриф қуйидагича эди: «Ҳеч нарса» — бу менинг ўғлим юқори синфда шуғулланган нарса».

Бизнинг ижодкорлик ҳақидаги тасаввурларимиз буёқлар, лой, қоғоздаги ноталар ёки яна бошқа воситалар ёрдамида янги шакл яратиш билан боғлиқдир. Биз ҳеч қачон бўёқларсиз чизаётган рассомни, сўзлардан фойдаланмай ёзаётган ёзувчини ёки нотасиз мусиқа басталаётган бастакорни учратмаганмиз. Рассом ўз ишини бирор нарсадан бошлаши керак. У аввал нима қилади? У ўз ишига шакл беради ва уни қайтадан ишлайди. Бироқ у ҳеч қачон бўш қўл билан ишламайди.

Муқаддас Августин Худо дунёни ҳеч нарсадан яратди, деб ўргатади. Яратиш вақтида Худо худди шляпанинг ичидан қуённи олиб чиқаётган кўзбойлоғичга ўхшар эди. Фарқ шунда эдики, Худода шляпа ҳам, қуён ҳам йўқ эди.

Менинг яқин қўшним — шкафлар ясайдиган моҳир уста. У кўзбойлоғичлар учун ҳам шкаф ва яшиклар ясайди. Бир куни у мени ўз устахонасига таклиф қилди ва кўзбойлоғичлар учун яшикларни қандай қилиб тайёрлашини кўрсатди. Яшикларни тайёрлаш сири кўзгулардан усталик билан фойдаланишдан иборатдир. Кўзбойлоғич саҳнага чиқиб, сизга ичи бўм-бўш бўлган шляпа ёки яшикни кўрсатади. Ҳақиқатда эса сиз ўша шляпа ёки яшикнинг ярмисини кўрасиз. «Бўм-бўш» шляпани мисол қилиб олайлик. Шляпанинг ўртасига кўзгу ўрнатилади. Кўзгу шляпанинг бўм-бўш бўлган ярмисини акс эттиради ва шляпанинг ичида ҳеч нарса йўққа ўхшаб кўринади. Сиз шляпанинг ичини тўлиқ кўриб турибман, деб ўйлайсиз, ҳақиқатда эса сиз унинг ярмисини кўрасиз. Кўзгу билан яширилган ярмида эса бемалол оппоқ кабутарларни ёки момиққина қуёнчани яшириш мумкин. Бу ерда ҳеч қанақанги сеҳргарлик йўқ, шундай эмасми?

Худо дунёни кўзгулар ёрдамисиз яратди. Акс ҳолда Унга дунёнинг ярмиси ва улкан кўзгу керак бўлган бўлар эди. Худо дунёни ҳеч нарсадан яратди. Бошда ҳеч нарса йўқ эди, кейин эса, Худонинг амри бўйича олам пайдо бўлди.

Биз яна ўз-ўзимизга: «Худо бу ишни қандай қилиб амалга оширди?», — деб савол берамиз. Муқаддас Китоб бизга ягона жавобни беради. Унда айтилишича, Худо Коинотни ибтидога чақирди. Августин буни оригинал жумла билан ифода қилади. У буни «Илоҳий амр» ёки «Илоҳий фармон», деб атайди. Бизларнинг ҳаммамиз фармон нима эканлигини жуда яхши биламиз. Оддий қилиб айтадиган бўлсак, бу буйруқдир. Изоҳли луғат «фармон» сўзига қуйидагича таъриф беради — бу буйруқ ёки ироданинг кўриниши, бунинг натижасида бирор нарса яратилади ёки содир қилинади.

Ҳозир мен шу китобни ҲBM компанияси томонидан чиқарилган компьютерда ёзаяпман. Компьютер — ажойиб, мураккаб тузилган механизмдир. Бу машина маълум бир буйруқларга жавоб берадиган қилиб ясалган. Агарда мен матнни териш давомида хатога йўл қўйсам, қўлимга ўчирғич олишнинг ҳожати йўқ. Хатони тўғирлаш учун керакли буйруқни берсам бас, шу заҳотиёқ компьютер менинг ўрнимга хатони ўзи тузатади. Компьютер буйруқни бажаради. Бироқ, менинг берадиган буйруқларим чегараланган. Олдиндан компьютернинг дастурига киритилган буйруқларгина қабул қилинади. Мен компьютерга қарата: «Марҳамат қилиб ушбу китобни менинг ўрнимга ёзиб қўй, мен эса бориб гольф ўйнаб келай», — дейиш имкониятига эга бўлишни хоҳлар эдим. Бироқ менинг машинам буни бажара олмайди. Мен ҳар қанақанги «фармойиш берувчи» овоз билан унинг экранига қарата бақиришим мумкин, бироқ у ҳеч қачон мен хоҳлаган ишни қилмайди.

Бизникидан фарқли ўлароқ, Худонинг фармонлари чегара билмайди. У Ўзининг илоҳий амри туфайли истаган нарсасини яратиши мумкин. У йўқ нарсани бор қилиши, ўлимдан ҳаёт яратиши мумкин. У Ўз овозининг бир товуши билан буларни амалга ошира олади.

Оламда янграган биринчи овоз Худонинг овози эди. У: «Бўлсин!», — деб амр қилди. Уни оламдаги биринчи овоз, дейиш ҳам нотўғри бўлар эди, чунки бу овоз янграмагунга қадар оламнинг ўзи ҳам йўқ эди. Худо бўшлиққа хитоб қилди. Балки, бу бўм-бўш зулмат қаърида янграган биринчи ҳайқириқ бўлгандир.

Бу амр ўз-ўзининг молекулаларини яратди ва товуш тўлқини Худонинг овозини коинотга, узоқ-узоқларга олиб кетди. Бироқ, бу амрни Коинотнинг барча жойларига етказиш учун товуш тўлқинига жуда ҳам кўп вақт керак бўлган бўлар эди. Амрнинг тарқалиш тезлиги ёруғлик тезлигидан ҳам юқори эди. Бу амр Яратувчининг оғзидан чиқиши билан Коинот ғилдираклари айлана бошлади. Унинг овози етган жойларда мислсиз чиройли юлдузлар пайдо бўлди ва улар фаришталарнинг қўшиғи оҳангига мос равишда порлай бошладилар. Илоҳий куч худди рассомнинг қўлидаги бўёқлар каби самога тарқалиб кетди. Кометалар худди Мустақиллик кунидаги салютлар каби само кўксида ёрқин из қолдириб уча бошладилар.

Яратилиш тарихдаги энг буюк ва энг биринчи ҳодиса эди. Бош Қурувчи Ўзининг мураккаб ижодига назар ташлади ва яна хитоб қилди. Бу бутун дунё чегараларининг пайдо бўлиши ҳақидаги амр эди. У амр қилди ва натижада денгизлар қирғоқ билан ўралди, булутларга нам тўлди. Худо Орионнинг белини боғлаб қўйди. У яна бир марта амр қилди ва Ер гуллар билан қопланган боғларга тўлди. унчалар очила бошлади. Барча жой ям-яшил ўт-ўлан билан қопланди, атиргуллар очилди.

Худо яна амр қилди ва сувларда тирик жонзотлар пайдо бўлди. Сув ости қоялари пайдо бўлди, тўлқинлар устида эса дельфинларнинг боши кўрина бошлади. Худо яна бир марта хитоб қилди. Шу заҳотиёқ, шернинг ўкириши ва қўйларнинг маъраши эшитилди. Тўрт оёқли ҳайвонлар, саккиз оёқли ўргимчаклар ва қанотли ҳашоратлар пайдо бўлди.

Ва Худо: «Бу яхши», — деди.

Кейин Худо Ерга энгашди ва ернинг тупроғидан бир мавжудотнинг шаклини ясади. Худо унинг димоғига ҳаёт нафасини пуфлади. Бу мавжудот ҳаракат қила бошлади. У сеза бошлади. У Худога итоат қила бошлади. Бу мавжудот тирик ва у ўз қиёфаси билан ўз Яратувчисига ўхшар эди.

Лазарнинг ўликлардан қайта тирилиши ҳақида ўйлаб кўринг. Исо буни қандай қилиб амалга оширди? У Лазарнинг мурдаси ётган қабрга кирмади. У оғиздан оғизга нафас бериш ёки юракни уқалаш каби ҳаракатларни қилишга муҳтож эмас эди. У қабрдан ташқарида, бир қанча масофа узоқликда туриб, баланд овоз билан хитоб қилди: «Лазар, ташқарига чиқ!» Лазарнинг томирларида қон юра бошлади, унинг мия тўлқинлари ишга тушди. Унга ҳаёт қайтиб келди, Лазар қабрни тарк этди ва ташқарига чиқди. Бу илоҳий фармоннинг кучи билан, Яратувчининг буйруғига кўра содир бўлди.

Ҳозирги даврда бу олам ҳеч ким ва ҳеч нарса томонидан яратилмаган, деб таъкид қилувчи назариётчилар ҳам мавжуд. Бу икки таъкид ўртасидаги фарққа эътибор беринг: биринчиси — дунё ҳеч нарсадан яратилган ва иккинчиси эса — у ҳеч нарса томонидан яратилган. Ушбу замонавий назарияларга кўра, қуён аслида ичида қуён бўлмаган шляпадан чиқди ва бунинг учун унга кўзбойлоғичнинг ҳам кераги йўқ. Бу каби фараз биз кўрган яратилиш ҳақидаги Муқаддас Китоб ҳикояларига нисбатан тенглаштириб бўлмайдиган даражада кўпроқ мўъжиза талаб қилади. Бу фаразга кўра ҳеч нарса бирор нарсани пайдо қилади. Бундан ташқари, ҳеч нарса ҳамма нарсани яратган, деб фараз қилинади. Кечирасиз…

Бунга жавобан сиз: «Бизнинг илмли давримизда, Коинот ҳеч нарса томонидан яратилган, деб жиддий таъкидлайдиган киши бўлмаса керак», — деб жавоб беришингиз мумкин. Бундай кишилар жуда ҳам кўп! Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, улар ўз таъкидларини худди мен юқорида айтгандек қилиб ифода қилмайдилар. Уларнинг қарашларини бу каби шаклда ифода қилишим уларга ёқмаслиги аниқ. Улар, шубҳасиз, бу сўзларимга раддия эълон қилишади, мени уларнинг қарашларини масхара қилаётганликда айблашлари ҳам мумкин. Яхши. Улар олам ҳеч нарса томонидан яратилган, дейишмайди. Улар Коинот тасодифий равишда пайдо бўлган, деб таъкидлашади.

Тасодифий равишда? Бироқ, бу ҳеч нарсани ойдинлаштирмайди. Тасодифни ўлчаб бўлмайди, у яратувчанлик кучига эга эмас. Тасодиф — бу биз математик эҳтимолликни таърифлаш учун ишлатадиган оддий сўздир. Тасодиф бирор бир ишни қила олмайди. У ҳеч нарса қила олмайди, чунки унинг ўзи бирор бир шаклга, хусусиятга эга эмас. У — ҳеч нарса. Борлиқ тасодифга кўра юзага келган, деб таъкидлаш — бу Борлиқ «ҳеч нарса» томонидан яратилган, деган таъкид билан бир хилдир.

Бу интеллектуал бемаъниликдир. Борлиқнинг тасодиф туфайли юзага келганлигининг тасодифий эҳтимоллик даражаси қандай?

Авлиё Августин олам тасодиф туфайли вужудга келиши мумкин эмаслигини яхши тушунар эди. У яратилиш учун кучга — яратиш кучига эга бўлган нимадир ёки Кимдир керак эканлигини яхши билар эди. У бирор бир нарса йўқдан бор бўлмаслигини жуда яхши билар эди. Авлиё Августин қайси бир жойда кимдир ёки нимадир мана шу кучга — йўқликдан борлиқни пайдо қила оладиган кучга эга бўлиши кераклигини тушунар эди. Агарда бундай бўлмаганда эди, ҳозир ҳеч нарса мавжуд бўлмаган бўларди.

Муқаддас Китоб шундай дейди: «Азалда Худо …яратди». Биз итоат қиладиган Худо — худди ўша азалдан бор бўлган Худодир. Фақат Худогина мавжудотларни ярата олади, фақат У ибтидо кучига эга. У — ҳеч нарса эмас. У — тасодиф эмас. У — Ибтидодир, У — Ўз-Ўзича мавжуд бўлган ягона Зотдир. Фақат У абадийдир. Фақат У ўлим устидан ҳукмрондир. Фақат У Ўз амри, Ўз фармонининг кучи билан оламни йўқликдан борликка чақира олади. Шу куч бизларни Худонинг қаршисида тиз чўкишга мажбур қилади. У ҳурматга сазовор, эътиборга лойиқдир.

Августиннинг айнан мана шу — Худо оламни Ўз овозининг кучи билан ҳеч нарсадан бор қилиб яратганлиги ҳақидаги сўзлари ўша тунда мени ибодатхонага боришга мажбур қилди.

Мен имонга келиш нима эканлигини яхши биламан. Мен қайтадан туғилиш нима эканлигини яхши биламан. Мен фақат бир мартагина қайтадан туғилиш мумкин эканлигини ҳам жуда яхши биламан. Фақат бир мартагина Муқаддас Руҳ бизнинг қалбларимизни Масиҳдаги янги ҳаётга қаратади. Бу билан У Ўз ишини тугатмайди. У бизда фаолият кўрсатишда давом этади. У бизни ўзгартиришда давом этади.

Ўша куни мен аудиторияда, оламнинг яратилиши ҳақида фикр юритаётганимда ҳис қилган туйғу иккинчи бор янгитдан туғилишга ўхшар эди. Худди мен яна бир бор имон келтирганга, бу марта Ўғил-Худога эмас, балки Ота-Худога имон келтирганга ўхшар эдим. Бирданига менда Ота-Худони таниб-билиш истаги пайдо бўлди. Мен Уни Унинг шон-шуҳратида, қудратида, муқаддаслигида билишни хоҳлар эдим.

Менинг Ота-Худога «келишим» қийинчиликларсиз кечмади. Оламни йўқ нарсадан бор қилган Худонинг қиёфаси менда чуқур таассурот қолдиргани билан биз яшаётган бу олам — қайғу ва аламга тўла эканлиги мени безовта қилаётган эди. Бу олам бошдан-оёқ ёмонлик билан қопланган эди. Шунда менда қуйидагича савол пайдо бўлди: «Менинг марҳаматли ва муқаддас Раббим қандай қилиб бундай тартибсиз ҳолатда бўлган оламни яратиши мумкин?» Мен Эски Аҳдни ўқиган пайтларимда Худонинг аёллар ва болаларни ўлдириш ҳақида берган фармонлари, аҳд сандиғига тегингани учун Уззони шу ондаёқ ўлимга маҳкум қилганлиги ва Худо табиатининг бошқа шафқатсиз томонларини очиб берувчи ҳикоялар мени ташвишга солар эди. Мен шундай Худони сева олармидим?

Мен Муқаддас Ёзувларда қайта-қайта дуч келган асосий ғоя — бу Худонинг муқаддаслиги ғоясидир. Бу сўз мен учун бегона эди. Бу сўзнинг маъносини тўлиқ тушунаётганлигимга имоним комил эмас эди. Мен бу саволни синчковлик ва тиришқоқлик билан ўрганиб чиқишга аҳд қилдим.

Мен бугунги кунда ҳам Худонинг муқаддаслиги ҳақидаги саволни ҳал қилиш билан машғулман. Бу ғоя ҳар бир масиҳий учун энг муҳим ғоялардан бири эканлигига шубҳам йўқдир. Ҳар бир масиҳий бу ғоянинг маъносини англаб етиши лозим. У бизнинг Худо ва масиҳийлик ҳақидаги қарашларимиз асосида ётади.

Муқаддаслик ғояси Муқаддас Китоб таълимоти учун шу даражада муҳимки, у ерда Худо ҳақида шундай дейилади: «Унинг исми муқаддасдир». Унинг исми муқаддас, чунки Унинг Ўзи муқаддас. Бироқ, Унга нисбатан ҳар доим ҳам муқаддас эҳтиром намоён қилинавермайди. Унинг номи бу дунёнинг лойига ботирилади. У сўкиш сифатида, беъманиликлар учун баҳона сифатида ишлатилади. Бу дунё кишилари Худони қай даражада ҳурмат қилмасликларини Унинг исмига нисбатан бўлган эътибордан билиб олиш мумкин. Ҳеч қандай ҳурмат йўқ. Худодан қўрқиш йўқ.

Агарда мен масиҳийларнинг бир гуруҳига жамоатнинг асосий вазифаси нимадан иборат эканлиги ҳақида савол берганимда, бир талай турлича бўлган жавобларни олишим тайин. Улардан баъзилари: «Хушхабар тарқатиш», бошқалари эса: «Ижтимоий фаолият», учинчилари эса: «Диний тарбия», деб жавоб беришган бўлар эди. Бироқ мен бирор кишидан Масиҳнинг асосий вазифаси қандай бўлганлиги ҳақида эшитишни хоҳлар эдим.

«Бизнинг осмондаги Отамиз» нимадан бошланади? Исо шундай деган эди: «Ибодат қилаётганингизда шундай деб айтинглар: «Бизнинг осмондаги Отамиз…» Ибодатнинг биринчи қатори — илтимос эмас. Бу шахсий мурожаатнинг шакли. Кейин ибодат қуйидагича давом этади: «…Исминг муқаддас тутилсин. Сенинг Шоҳлигинг келсин…» Биз «Исминг муқаддас тутилсин» деган сўзларни мурожаатнинг бир қисми, деб ўйлаб хато қабул қиламиз. Биз ичимизда бу сўзларга «Сенинг исминг муқаддас», деган маъно берамиз. Агарда бу сўзларнинг маъноси айнан шундай бўлганида, улар фақатгина Худони шарафлаш учун айтилганга ўхшаб қолар эди. Аммо Исо бошқача айтган. Унда — бу биринчи мурожаат, ибодатдаги биринчи илтижо. Биз Худонинг исми муқаддас бўлиши учун, Унга муқаддас Зот сифатида мурожаат қилишлари учун ибодат қилишимиз керак.

Ибодатда аниқ бир кетма-кетликка риоя қилинган. Осмон Шоҳлиги ҳеч қачон Худонинг исми муқаддас ҳисобланмайдиган жойга келмайди. Агарда Худонинг номи ерга урилаётган бўлса, у ҳолда Унинг иродаси ерда ҳам худди осмондаги каби бўлмайди. Самода Худонинг номи муқаддасдир. Фаришталар Унинг номини муқаддас жимжитликда тўхтовсиз тилга оладилар. Самода барча Унинг номини эҳтиром билан тилга олади. Худонинг номи ҳурмат билан тилга олинмайдиган жойда Осмон Шоҳлигини излаш бефойдадир.

Ота-Худо шахсини қабул қилишимиз ҳаётимизнинг барча жабҳаларига ўз таъсирини ўтказади. Бу таъсир ҳаётнинг «диний ҳаёт», деб аталган қисмидан ҳам анча узоққа тарқалади. Агар Худо — бутун оламнинг Яратувчиси бўлса, у ҳолда бундан У — бутун оламнинг Тангриси эканлиги келиб чиқади. Бу оламда Унинг иродаси амалга ошмайдиган жой мавжуд эмас. Бу эса менинг ҳаётимда ҳам шундай жой бўлмаслиги кераклигини англатади. Биз қаерда бўлмайлик ва нима иш билан машғул бўлмайлик — муқаддас Худо ҳамма нарса ҳақида: иқтисод ҳақида ҳам, сиёсат ҳақида ҳам, спорт ҳақида ҳам, севги ҳақида ҳам Ўз сўзини айтиши мумкин.

Худодан қочиб бўлмайди. Ундан яшриниш мумкин бўлган жойнинг ўзи мавжуд эмас. У ҳаётимизнинг барча жабҳаларига оддийлик билан эмас, балки фақат Ўзига хос бўлган бетакрор муқаддаслик билан кириб келади. Шу сабабли, биз ушбу муқаддасликни тушуниб етишга ҳаракат қилишимиз лозим. Биз буни четлаб ўта олмаймиз. Бусиз итоат ҳам, руҳий ўсиш ҳам, ҳақиқий итоаткорлик ҳам бўлмайди. Чунки масиҳий сифатида бизнинг мақсадимиз айнан мана шулардан иборатдир. Худо шундай деди: «Муқаддас бўлинглар, зеро Мен муқаддасман».

Биз ўз мақсадимизга эришишимиз учун муқаддаслик нима эканлигини тушуниб етишимиз керак.

Эски Аҳд давридаги Исроилда бир пайғамбар бир ўзи, ёлғиз яшар эди. Бу ёлғиз киши Худо томонидан оғир ва азобга тўла бўлган вазифа учун танланган эди. У айбловчи тарафнинг, само ва ердаги Олий Ҳакамнинг вакили бўлди. У Худога қаршисида гуноҳкор бўлган кишиларга даъво қилиши керак эди.

Бу пайғамбар, фикрлари мунозаралар учун «озуқа» бўлиб хизмат қилиши мумкин бўладиган оддий файласуфлардан эмас эди. У замонавий саҳна асарларининг муаллифи ҳам, омманинг кўнгилхушлиги учун драмалар ёзадиган ёзувчи ҳам эмас эди. У самовий Шоҳнинг элчиси, хабарчиси эди. У ўзининг барча гапларини: «Худованд шундай дейди», деган сўзлар билан бошлар эди.

Пайғамбарларнинг ҳаёти ҳақида ёзилган солномалар жафокаш кишиларнинг тархига ўхшаб кўринади. У худди иккинчи жаҳон урушида ҳалок бўлган кишилар ҳақидаги маълумотномага ўхшайди. Пайғамбарнинг фараз қилинган умри давомийлиги тахминан жанг майдонидаги флот лейтенантининг фараз қилинган умри давомийлигига тенг эди.

Ҳазрати Исо ҳақида, У инсонлар томонидан рад этилганлиги, азоб чекканлиги ҳақида гапирадиган бўлсак, у ҳолда У ҳам Худо томонидан бу каби азоблар учун тайинланган кишиларнинг қаторидан ўрин олганлиги аниқ бўлади. Кишилар томонидан рад этилиш пайғамбар учун лаънат эди. Кўп ҳолатда ғорлар унинг учун бошпана вазифасини ўтар эди. Чўл унинг Худо билан учрашадиган жойи эди. Яланғочлик унинг учун кийим, ёғоч кишанлар — унинг галстуги эди. Унинг қўшиқлари қайғу-ҳасратга тўла эди.

Ишаъё Бен Амос худди шундай киши эди.

Эски Аҳд қаҳрамонлари ичида Ишаъё қудратли қоя каби ажралиб туради. У пайғамбарларнинг пайғамбари, биринчиларнинг биринчиси эди. Унинг номи билан боғлиқ бўлган ёзма манбааларнинг кўп сонли эканлигидан Уни «катта пайғамбар», деб ҳам аташади.

Ишаъё пайғамбар сифатида ғайриоддий шахс эди. Кўпгина пайғамбарларнинг келиб чиқиши камтарона эди: улар деҳқонлар, чўпонларнинг орасидан чиққан эдилар. Ишаъё эса зодагонлар оиласига тегишли бўлган. У шоҳ саройига яқин бўлган, тан олинган давлат арбоби эди. У зодагонлар ва шоҳлар билан мулоқотда бўларди. Худованд у орқали Яҳудиянинг бир неча шоҳларига мурожаат қилди. Улар орасида Уззиё, Йўтам, Аҳаз ва Ҳизқиёлар ҳам бор эди.

Исроил пайғамбарларини қолган бошқа кишилардан нима ажратиб турар эди? Уларни муқаддас даъват пардаси қоплаб туради. Улар жавоб берадиган даъват инсонлардан эмас эди. Танланган киши ўзининг шу вазифага тайинланишини сўраб илтижо қилмас эди. У айнан танланиши — тўғридан-тўғри ва бевосита Худо томонидан танланиши керак эди. Худонинг танловини ва даъватини рад этиб бўлмас эди. (Еремия рад этишга уриниб кўрди, аммо Худо уни онасининг қорнидаёқ муқаддас қилганлигини тўғридан-тўғри эслатиб қўйди. Бир қанча вақт ўтганидан сўнг Еремия «хизматдан кетишга» аҳд қилганида, Худо унинг бу ҳақдаги илтижоларини қабул қилишдан бош тортди.) Пайғамбарликка тайинланиш умрбод эди. Бу хизматни ташлаб кетиш ёки ундан нафақага чиқиш мумкин эмас эди.

Ишаъёнинг хизматга чақирилиши ҳақидаги ҳикоя, Эски Аҳддаги шу каби ҳикоялар ичидаги энг фожеалиси бўлса керак. Бизга айтилишича, Ишаъё шоҳ Уззиё вафот қилган йилда хизматга чақирилган.

Шоҳ Уззиё Масиҳ туғилишидан олдинги саккизинчи асрда вафот қилган. У шоҳлик қилган давр яҳудийларнинг тарихига сезиларли таъсир кўрсатди. У Яҳудиядаги энг яхши шоҳлардан бири эди. Албатта, у Довуд эмас эди, аммо унда барча шимол шоҳларига, масалан, шулар жумласига кирувчи Ахабга хос бўлган маънавий бузуқлик йўқ эди. Уззиё ўн олти ёшида тахтга ўтирди. У Қуддус устидан қирқ икки йил давомида ҳукмронлик қилди. Бир ўйлаб кўринг-а, қирқ икки йил! Охирги эллик икки йил мобайнида Қўшма Штатлар Рузвельт, Трумэн, Эйзенхауэр, Кеннеди, Жонсон, Никсон, Форд, Картер ва Рейганларнинг маъмуриятиларга гувоҳ бўлди. Аммо Қуддусдаги кўпгина кишилар бутун умр шоҳ Уззиёнинг давлатида яшадилар.

Муқаддас Китоб бизга, Уззиё ўз ҳукмронлигини имон-эътиқод билан, «Худованднинг кўзи олдида тўғри ишларни» қилиб бошлаганлиги ҳақида айтади. У Худони излади ва шунинг учун Худо уни марҳамат қилди. Филистийликлар ва бошқа халқлар билан бўлган жанглардан у ғолиб бўлиб чиқди. У Қуддусда миноралар барпо қилди ва шаҳар дарвозаларини мустаҳкамлади. Деҳқончиликнинг гуллаб-яшнаши учун чўлда ҳовузлар кавлаттирди. У Яҳудиянинг ҳарбий салоҳиятини тиклади ва уни худди шоҳ Довуд давридаги даражага етказди. Уззиё ўз халқининг буюк ва севимли ҳукмдори бўлиб қолди.

Бироқ Уззиёнинг тарихи қайғули воқеа билан якунланади. Умрининг охирида унинг тақдири худди Шекспирнинг фожеавий қаҳрамони тақдирига ўхшаб кетади. Уззиё кўп бойлик ва ҳокимиятга эга бўлганидан сўнг, у мағрурлик гуноҳига ботди. Уззиё Худованд билан «ўйнашмоқчи» бўлди. У қўполлик билан маъбадга кирди ва Худо фақатгина руҳонийларга берган ҳуқуқни такаббурлик билан ўзлаштириб олди. Маъбад руҳонийлари бу шаккокликнинг олдини олиш мақсадида уни тўхтатишга ҳаракат қилганларида Уззиё ғазабга келди. Уззиё ғазабга тўлган ҳолда руҳонийларга бақирди ва унинг пешонасида мохов доғи пайдо бўлди. Муқаддас Китоб бу ҳақда шундай дейди:

Уззиё умрининг сўнгги кунларида рўй берган ушбу қайғули ва шармандали воқеага қарамасдан, унинг вафот қилган куни миллий мотам кунига айланди. Ишаъё ўзининг ва бутун халқнинг мотамидан тасалли олиш мақсадида маъбадга борди. У бундан ҳам кўпроқ нарсага эга бўлди:

Шоҳ ўлган эди. Бироқ, Ишаъё маъбадга кирганида, у ерда бошқа Шоҳни, Қуддус тахтида абадий ўтирадиган Олий Шоҳни кўрди. У Худовандни кўрди.

Ишаъё 6:1 да «Худованд» сўзининг қандай қилиб ёзилганлигига эътибор беринг. У бош ҳарф билан бошланади, кейин эса кичик ҳарфлар билан давом эттирилган. Бу каби ёзилиш шу матнда кейинроқ келадиган ва Муқаддас Китобда тез-тез учрайдиган «ХУДОВАНД» сўзидан фарқ қилади. Баъзи ҳолатларда «Худованд» сўзи тўлалигича бош харфлар билан ёзилади — «ХУДОВАНД». Бу босмахона ёки таржимоннинг хатоси натижаси эмас. Биз инглиз тилидаги кўпгина таржималарда бунга дуч келамиз. «Худованд» сўзи баъзида кичик ҳарфлар билан, баъзан эса бош харфлар билан ёзилади. Хамма гап шундаки, иброний асл нусхада иккаласи ҳам «Худованд», деб таржима қилинадиган иккита турлича сўзлар мавжуд.

Агарда «Худованд» сўзи кичик ҳарфлар билан ёзилган бўлса, у ҳолда таржимон бизга иброний тилдаги Муқаддас Китобнинг шу жойида «Адонай», деб ёзилганлигини билдирмоқчи бўлади. «Адонай» сўзи «олий, юқори», деган маънони англатади. Бу Худонинг номи эмас. Бу Худонинг унвони, Эски Аҳдда ҳақиқатдан ҳам шу олий унвонга лойиқ бўлган Зотга берилган унвон. Бош ҳарфлар билан ёзилган «ХУДОВАНД» сўзи учраса, у ҳолда илк нусхада Худонинг муқаддас исми — Яҳве ишлатилганлиги аниқ бўлади. Худо ёнаётган бутанинг гулханида туриб Ўзини шу ном билан Мусога танитди. Бу сўз билан ифода қилинмайдиган, тилга олинмаган, исроил халқи томонидан қилинадиган шаккокликдан бартараф қилинган муқаддас исм бўлиб, уни тилга олиш тақиқланган эди. Қабул қилинган қоидага кўра фақатгина ундаги унли ҳарфлар ёзилар эди. Шу сабабли тилга олиб бўлмайдиган тўрт ҳарфдан иборат бу сўзни муқаддас «тетраграмма», деб аташади.

Ёзилишдаги бу фарқни биз Забур саноларида[4] ҳам кўришимиз мумкин. Забур саноси 8 да шундай дейилади: «Эй ХУДОВАНД, бизнинг Раббимиз, Eр юзи бўйлаб Сенинг номинг нақадар улуғвор!» Иброний тилидаги асл нусхада эса бу қуйидагича айтилгандир: «О Яҳве, Адонай! Ер юзи бўйлаб Сенинг номинг нақадар улуғвор!» Ёки бўлмаса буни яна шундай ўқиш мумкин: «О Худо, Олий Зот! Ер юзи бўйлаб Сенинг номинг…» Забур саноси 109 да биз яна ўқиймиз: «ХУДОВАНД менинг Раббимга айтди: «…Сен Менинг ўнг томонимда ўлтириб тургин!» Сано куйловчи бу ерда шундай дейди: «Худо менинг Олий Зотимга айтди: «…Сен Менинг ўнг томонимда ўлтириб тургин!»

«ХУДОВАНД» — Худонинг исми. «Раббано» — Унинг унвони. Масалан, биз президент Рейган ҳақида гапирайлик. Рональд — унинг исми. Президент — унинг унвони. Агарда бизнинг мамлакатимиздаги энг юқори лавозим — бу президентлик лавозими бўлса, Исроилдаги энг юқори лавозим ва энг юқори унвон Олий эди. «Адонай» унвони Худо учун сақланиб қолди. Янги Аҳдда бу унвон Исо учун сақланди. Исони «Раббано», деб атаганларида, бу «адонай» сўзининг Янги Аҳд давридаги кўриниши эди. Исони барча раббиларнинг Раббиси, шоҳларнинг Шоҳи, деб аташади. Шу билан Унга олдин фақат Худога тегишли бўлган унвон — само ва ернинг Олий Ҳукмдори, деган унвонни беришди. Ишаъё маъбадга келган вақтда мамлакатдаги ҳукмдор доиралар инқирозга учраган эди. Уззиё вафот қилди. Ишаъёнинг кўзлари очилди ва у ўз халқининг ҳақиқий Подшоҳини кўрди. У тахтда ўтирган Олий Ҳукмдор, Худони кўрди.

Бизга Худонинг жамолини кўриш тақиқланган. Муқаддас Ёзувлар бизни огоҳлантиради, ҳеч ким Худонинг жамолини кўриши ва шундан сўнг тирик қолиши мумкин эмас. Биз Мусонинг Худонинг муқаддас тоғига чиққандаги илтимосини яхши эслаймиз. Мусо ажойиб мўъжизаларнинг гувоҳи бўлди. У Худонинг овозини эшитди — Худо ёнаётган бутадан туриб у билан сўзлашди. У Нил дарёсининг қонга айланганини кўрди. У осмондан тушган маннани тотиб кўрди, булут устунини ва оловли устунларни кўрди. У фиравннинг араваларини Қора денгиз тўлқинлари қоплаганлигига гувоҳ бўлди. Шундай бўлса ҳам, буларнинг барчаси уни қаноатлантирмади. Мусо бундан ҳам кўпроқ мўъжизани хоҳлади. У олий руҳий тажрибага эга бўлишни истади. Тоғда турганида, у Тангридан: «Жамолингни кўришимга ижозат бер. Менга Ўз шуҳратингни кўрсат», — деб илтимос қилди. У ўзининг бу илтимосига рад жавобини олди:

Худо Мусога Ўзини орқа томонидан кўришга рухсат берди, аммо унга Ўзининг жамолини кўрсатмади. Мусо тоғдан тушган вақтда, унинг юзидан нур таралиб турар эди. Бундан даҳшатга тушган одамлар ундан ўзларини олиб қочдилар. Мусонинг юзи шу даражада ёруғ эдики, унга тик қараб бўлмас эди. Шу сабабли, Мусо одамлар билан гаплашиш учун юзини ёпиб туришига тўғри келди. Мусо шу даражада Худога яқин бўлдики, ҳатто Унинг шуҳрати Мусода акс эта бошлади. Одамларда пайдо бўлган даҳшат шундан эди. Бу ёрқин нур таратувчи шуҳрат Худонинг юзидан эмас эди, чунки Мусо Худони орқа томонидан кўрди холос. Агарда кишилар Унинг шуҳратининг аксидан шу даражада даҳшатга тушсалар, у ҳолда Худонинг муқаддас жамолига тик қараган кишининг ҳоли нима кечади?

Шунга қарамасдан, Мусога рад қилинган нарсани кўришга интилиш ҳар бир масиҳийнинг олий мақсади ҳисобланади. Биз У билан юзма-юз кўришишни хоҳлаймиз. Биз Унинг илоҳий иштирокининг ёрқин шуҳратидан баҳра олишни истаймиз. Бу ҳар бир яҳудийнинг орзуси, Исроилга иноят қилинган энг қимматбаҳо марҳамат эди:

Исроилга қилинган ушбу марҳаматда мавжуд бўлган умид ҳар бир масиҳий учун умиддан ҳам каттароқ нарсага — ваъдага айланади. Пир Юҳанно ўзининг 1-Мактубида шундай дейди:

Мана — Худонинг ваъдаси: биз У қандай бўлса, шундай ҳолатда кўрамиз. Келажакда бизни кутаётган бу ҳодисани уламолар Бахтли Кўриниш, деб атайдилар. Биз Худони У қандай бўлса, шундай кўрамиз. Бу эса вақти келиб биз Худо билан юзма-юз кўришишимизни англатади. Биз ёнаётган бута ёки оловли устундан акс этаётган шуҳратни эмас, балки Уни қандай бўлса, шундай кўрамиз. Биз Худони Унинг соф илоҳий моҳиятида кўрамиз.

Биз ҳозир Худони Унинг соф илоҳий моҳиятида кўра олмаймиз. Бу воқеа содир бўлиши учун биз олдин покланишимиз керак. Исо Ўзининг бахтиёрлик ҳақидаги амрларида буни алоҳида кишиларнинг гуруҳига ваъда қилди: «Покдил бўлганлар бахтлидир, Чунки улар Худони кўрур». Бу дунёдаги инсонларнинг ҳеч бири покдил эмас. Айнан покдил эмаслигимиз Худони кўришимизга тўсқинлик қилади. Бу ерда кўра олиш муаммоси кўзимизда эмас, балки юрагимиздадир. Самода тўла покланганимиз ва муқаддас бўлганимиздан кейингина, бизда У билан юзма-юз кўришиш қобилияти пайдо бўлади.

Серафимлар — бу нопок қалб эгалари бўлган гуноҳкор инсонлар эмас. Бироқ, ушбу фариштасифат мавжудотлар ҳам ижод маҳсулидирлар ва улар Худонинг ёнида туришдек юқори ўринларни эгаллашса ҳам, Унинг тик назаридан ўз юзларини олиб қочишга мажбур эдилар. Улар мўъжизали қилиб яратилган бўлиб, уларнинг Худонинг улуғвор ҳузурида ўз юзларини яширишлари учун бир жуфт қанотлари мавжуддир.

Серафимларда иккинчи жуфт қанот ҳам мавжуддир. Ушбу иккинчи жуфт қанотлар билан ўзларининг оёқларини яширадилар. Бу қанотлар уларга ўз оёқларини ҳимоя қилиш ва самода юришларини енгиллаштириш учун зарур эмас. Улар ўз оёқларини бошқа сабабга кўра яширадилар. Бу ҳол бизга ёнаётган бута ёнида Мусо билан содир бўлган воқеани эслатади:

Худо Мусога оёқ кийимини ечишни буюрди. Мусо муқаддас ерда турган эди. Ер Худо шу ерда ҳозир бўлгани учун муқаддас бўлди. Оёқ кийим Мусо ўзининг оддий инсон эканлигини ва ерда турганлигини тан олганлигининг тимсоли эди. Баъзан «тупроқдан ясалган», деб аталадиган инсон оёқлари бизнинг мавжудот эканлигимиз тимсолидир. Оёқларимиз бизни ер билан боғлаб туради.

Серафимлар — ер мавжудотлари эмас. Уларнинг оёқлари тупроқдан ясалмаган. Худди фаришталар каби улар ҳам руҳий мавжудотдирлар. Шунга қарамасдан, улар барибир яратилган мавжудотлар бўлиб қолаверадилар ва Ишаъё кўрган тимсоллар, улар ҳам Худонинг улуғвор ҳузурида ўзларининг ижод эканликларини тан олган ҳолда оёқларини ёпишга мажбур, деб фараз қилишга имкон беради.

Бу ерда биз Ишаъё кўрган нарсалардаги тушуниш қийин бўлган бир жойга дуч келамиз. Серафимларнинг қўшиғида юқорида келтирилган парчанинг эзгу ва бош маъноси жойлашгандир. Бу қўшиқ — ягона: «муқаддас» сўзининг такрорланишидир. Бу сўз кетма-кет уч марта куйланади ва бу жамоатда куйланиши мумкин бўлган энг буюк мадҳиядир. Бу қўшиқ «уч карра муқаддас», деб аталади.

«Муқаддас» сўзининг такрорланиш аҳамиятини осонгина ташлаб кетиш мумкин. Бу иброний адабиёт ва айниқса шеърият учун хос бўлган муҳим усулдир. Бу каби такрорлаш — киши эътиборини жалб қилиш учун қўлланиладиган усуллардан бири ҳисобланади. Кўпгина замонавий тилларда бир нечта шундай усул мавжуд. Биз эътибор қаратишни хоҳлаган сўзларимизнинг тагига чизишимиз, уларни ажратиб ёзишимиз ёки ёзма ҳарфлар билан босмадан чиқаришимиз мумкин. Биз бу сўзларни қўштирноқ ичига олиб ёзишимиз, ёки гапни ундов белгиси билан якунлашимиз ҳам мумкин. Бу усулларнинг барчаси ўқувчининг эътиборини матннинг муҳим жойига жалб қилиш учун қўлланилади.

Эски Аҳд давридаги яҳудий ҳам эътиборни жалб қилиш учун турли усуллардан фойдаланган. Такрорлаш — шу усуллардан бири ҳисобланади. Исо ҳам: «Сизларга ростини, ростини айтай…», деб гапирганда шу усулдан фойдаланаётганлигини кўришимиз мумкин. Бу ерда «ростини» сўзининг икки марта қайтарилиши бундан сўнг жуда муҳим нарса эълон қилинишини билдиради. «Ростини», деб таржима қилинган сўз — бу қадимий «омин» сўзидир. Биз бу сўз ибодат ва ваъзларни якунлаш учун мўлжалланган, деб ҳисоблаймиз. Бу сўз: «бу ҳақиқат», деган маънони англатади. Исо уни Ўз сўзининг якуни учун эмас, балки сўзининг бошланиши сифатида ишлатади.

Ибтидонинг 14-бобида биз такрорланиш усулининг ажойиб равишда қўлланилишини кўришимиз мумкин. Сиддим водийсидаги шоҳлар жанги тарихида қатрон чуқурларига йиқилиб тушган кишилар ҳақида ҳикоя қилинади. Бу чуқурларни баъзи таржимонлар асфальт чуқурлари, деб аташади. Бошқалари эса қатрон чуқурлари ёки оддийгина қилиб катта чуқурлар, деб аташади. Таржималардаги бу келишмовчиликнинг сабаби нимада? Аслида бу қандай чуқурлар эди? Иброний тилидаги матндан буни аниқлаб бўлмайди. Асл нусхада «чуқур» сўзини англатувчи иброний сўзи ишлатилган ва сўнгра бу сўз яна бир марта такрорланган. Агарда сўзма-сўз айтадиган бўлсак, бу тарихда «чуқурли» чуқурлар ҳақида гапирилади. Матн муаллифи бўлган иброний чуқурнинг ҳам чуқури борлигини кўрсатмоқчи бўлган. Баъзи чуқурлар бошқаларидан ҳам «чуқурроқ»дир. Бу чуқурлар — чуқурли чуқурлар эса — дунёдаги энг чуқурли чуқурлар эди. Оддий чуқурга тушиб кетиш — бу битта ташвиш. Агарда сиз чуқурли чуқурга тушиб кетган бўлсангиз, у ҳолда ҳақиқатдан ҳам сизга ҳавас қилмаса бўлади.

Муқаддас Китоб бир неча ҳолдагина бирор нарсани «учинчи даражада» такрорлайди. Бирор нарсани уч маротаба такрорлаш уни юқори даражага кўтаришни, унга жуда муҳим аҳамият беришни англатади. Масалан, Ваҳий китобида Худонинг ҳукми осмоннинг ўртасида учиб бораётган бургут томонидан хабар қилинади. У баланд овоз билан шундай деб хитоб қилади: «…ер юзида яшаётганларнинг ҳолига вой, вой, вой!» Худди шу ҳолатни Еремиянинг маъбадда, мунофиқлик билан: «Бу Худованднинг маъбади, Худованднинг маъбади, Худованднинг маъбади», деб хитоб қилаётган кишилардан ўпкалаб, аччиқ киноя билан айтган сўзларида ҳам кўришимиз мумкин.

Муқаддас Ёзувларда Худонинг бирор бир сифати учинчи даражага кўтарилаётганлигини фақат бир маротаба учратишимиз мумкин. Худонинг фақатгина бир сифати уч марта кетма-кет айтилади. Муқаддас Китоб, Худо муқаддас, муқаддас, муқаддасдир, дейди. У оддийгина муқаддас, ёки муқаддас, муқаддас эмас. Муқаддас Китобнинг ҳеч қаерида Худо севги, севги, севгидир, ёки меҳрибон, меҳрибон, меҳрибондир, ёки ғазабли, ғазабли, ғазаблидир, ё бўлмаса адолатли, адолатли, адолатлидир дейилмайди. Бироқ, Худо муқаддас, муқаддас, муқаддасдир, бутун олам Унинг шуҳратига тўла, дейилади.

Яқинда олдин жамоат аъзолари бўлган кишилар ўртасида савол-жавоб ўтказилди. Савол-жавобнинг кўрсатишича, улар жамоатдаги хизматларнинг зерикарли бўлганлиги сабабли жамоат йиғилишларига бормай қўйганлар. Кўпгина кишилар жамоатдаги хизматни ҳаяжонли ва таъсирли, деб қабул қилишга қийналадилар. Бу ерда эса Худо маъбадда ҳозир бўлганида, маъбаднинг даҳлизи ва эшиклари тебраниб кетганлигини кўрамиз. Эшита олмайдиган, гапириш қобилиятига эга бўлмаган эшик, жонсиз даҳлиз, ёғоч ва металл Худонинг ҳузурида тебраниш учун етарли даражада сезгир эдилар. Матнда тўғридан-тўғри қилиб, улар тебрандилар, деб ёзилган. Улар турган жойида титрай бошладилар.

Фақатгина маъбаднинг эшиклари титрамади. Ишаъёнинг танаси маъбаддаги барча нарсалардан кўра кучлироқ титраб кетди. Ишаъё тирик Худони кўрганида, бутун борлиқнинг Ҳукмдори Ўзининг шуҳратида унинг кўз олдида намоён бўлганида, у: «Ҳолимга вой!», — деб хитоб қилди.

Ишаъёнинг хитоби ҳозирги замон кишисининг қулоғига эриш туюлиши мумкин. Бугунги кунга келиб бирор кишининг «Ҳолимга вой», деган сўзини жуда камдан-кам эшитиш мумкин. Бу сўзнинг эски ва архаик[5] эканлиги учун кўпгина замонавий таржимонлар унинг ўрнига бошқа сўз ишлатишга ҳаракат қиладилар. Бу жуда жиддий хато ҳисобланади. «Вой» сўзи — Муқаддас Китоб тилидаги муҳим сўзлардан биридир ва биз уни инкор қила олмаймиз. Унинг ўзига хос маъноси бор.

Биз қайғу ҳақида фикр юритганимизда, қадимий асарлар қаҳрамонларининг бошига тушган кулфатларни кўз олдимизга келтирамиз. «Полинанинг маржонлари» асарида бераҳм хўжайин гаровга қўйилган нарсани қайтариб сотиб олиш ҳуқуқидан маҳрум қилганидан сўнг асар қаҳрамони аламидан ўзининг қўлларини синдириб ташлайди. Ёки Масленка темир йўл изларига боғлаб қўйган дўстини қутқариш учун осмону-фалакдан темир йўлга сакраётган Майти Маусни тасаввур қиламиз. У: «Ҳолимга вой!», деб хитоб қилади. Ёки «Амос ва Энди» томошасидаги, қайғудан бошини йўқотиб қўйган балиқлар шоҳининг севимли ибораси ҳақида ўйлаймиз. У: «Энди, ҳолимга вой, мен нима қилишни билмайман!», дейди.

«Ҳолимга вой» ибораси «афсуски» ёки «ҳақиқатдан ҳам» каби эски ибораларнинг йўлини босиб ўтди. Ҳозирги давргача бу иборани сақлаб қолган ягона тил — бу идиш тилидир. Замонавий яҳудий ҳали ҳам ўз қайғусини «Ой, вэй!», деб хитоб қилган ҳолда билдиради. Бу «Ой, вэй ист мер» иборасининг қисқартма шаклидир. «Ой, вэй» сўзи идиш тилида «О, ҳолимга вой!» деган иборанинг қисқартмаси бўлган «О, вой», деган маънони англатади.

Агар Ишаъёнинг сўзларига Муқаддас Китобда ишлатиладиган сўзлашув шакли нурида қарайдиган бўлсак, шу ҳолдагина унинг хитобига тўлиқ баҳо бериш мумкин. Пайғамбарлар Худо томонидан аён қилинган ваҳийларни кўпинча хабар шаклида халққа эълон қилар эдилар. Бу хабарлар Худодан бўлиб, уларда яхши хабарлар ҳам, ёмон хабарлар ҳам бўлиши мумкин эди. Ижобий маъно касб этадиган хабарларда «бахтлидир» деган сўз мавжуд эди. Исо Ўзининг тоғдаги ваъзида хабарлар шаклидан фойдаланди. У шундай дер эди: «Руҳан камбағал бўлганлар бахтлидир…», «Йиғлаётганлар бахтлидир…», «Адолатга очу чанқоқлар бахтлидир…» Масиҳни тинглаётган кишилар, У пайғамбарлар фойдаланган нутқ шаклида сўзлаётганлигини тушуниб турган эдилар. Бу хушхабар олиб келувчи хабарлар эди.

Масиҳ Ўз нутқида хабарларнинг салбий шаклидан ҳам фойдаланди. У ғазаб билан фарзийларнинг қилмишларини фош қилиб, улар устидан Худо ҳукмини эълон қилди. У фарзийларга қарата шундай деди: «Эй уламою фарзийлар, сиз мунофиқларнинг ҳолига вой!» У бу сўзни шу қадар кўп ишлатар эдики, бу ўзига хос нақоратга айланди. Пайғамбарнинг оғзида «ҳолига вой» сўзи ҳукм бўлиб, аянчли тақдир бўлиб янграйди. Муқаддас Китобда шаҳарлар, халқлар, алоҳида кишилар биргина хабар билан ҳукм қилинадилар.

Бу сўзнинг Ишаъё томонидан ишлатилиши ғайриоддий характерга эга эди. Ишаъё Тангрини кўргач, ўз устидан Худо ҳукмини эълон қилди. «Ҳолимга вой!», — деб хитоб қилган ҳолда у ўз бошига Худонинг лаънатини ва ҳукмини чақирди. Пайғамбар Худо номи билан бирор кишини лаънатлаши бир томон, ўз-ўзини лаънатлаши эса бутунлай бошқачадир.

Ўзини ўзи лаънатлаган ва аянчли тақдирини эълон қилган заҳотиёқ, Ишаъё: «Ҳалок бўлдим», — деб хитоб қилади. Мен худди шу жой: «Мен парчаландим», деб таржима қилинган эски таржимани маъқул кўраман. Замонавий таржималарда нима сабабдан мана шу жой ўзгартирилганлигини тушуниш мумкин. Ҳозир ҳеч ким: «Мен парчаландим», деб гапирмайди. Бироқ, бу ибора маънони «Ҳалок бўлдим» иборасидан кўра чуқурроқ ва аниқроқ кўрсатади.

«Парчаланиш» чок-чокидан сўкилишни, бутунликни йўқотишни англатади. Ушбу сўзлар билан Ишаъё, ҳозирги замон психологлари шахснинг дезинтеграцияси, деб атайдиган ҳолатни ифода қилиб берди. «Дезинтеграция» сўзининг маъносини унинг ёзилишидан ўқиб олиш мумкин: «дез» — инкор қилувчи қўшимча ва «интеграция». Бирор нарсани интеграция қилиш — бу барча алоҳида қисмларни йиғиш, улардан бир бутунни ҳосил қилиш демакдир. Мактаблар интеграция қилинса, у ҳолда барча миллат болалари ўқувчиларнинг бир бутун ташкилотини ташкил қилган ҳолда, бирга ўқишади. Интеграция қилинган — бу бутун, демакдир. Бу сўзни инсонга нисбатан ишлатадиган бўлсак, у ҳолда бу киши аҳлоқан соғлом, уйғун ва тўла қонли ҳаёт билан яшайди, дейиш мумкин. Замонавий тилда айтадиган бўлсак: «Бу барча яхши фазилатларга эга бўлган киши».

Агар ер юзида бир бутун, яхлит инсон яшаган бўлса, у ҳолда шу инсон Ишаъё Бен Амосдир. У бутун шахс, «яхлит бўлак» эди. Замондошлари уни Исроилдаги энг адолатли, имонли киши, деб ҳисоблашар эдилар. Ишаъё эзгуликнинг битта ҳам нуқсони бўлмаган олмоси эди. Кейин у бирданига муқаддас Худони кўрди. Мана шу қисқа дақиқадаёқ унинг ўз-ўзига берган баҳоси чинни пиёла каби чил-чил бўлиб синиб кетди. Шу ондаёқ у мутлақ муқаддаслик қаршисида яланғоч, очиқ бўлиб қолди. Шу вақтгача Ишаъёда ўзини бошқа инсонлар билан солиштиришга ва ўзини улардан бирмунча юқорига қўйишга асос бор эди. Ўзини Олий намуна билан солиштирган дақиқада Ишаъё руҳий ва маънавий жиҳатдан барбод бўлди. У тамом бўлди. У парча-парча бўлиб кетди. Ундаги шахсий бутунлик туйғуси қулади.

Тўсатдан пайдо бўлган парчаланганлик, барбод бўлганлик туйғуси Ишаъёнинг оғзи билан боғлиқ эди. У: «Мен оғзи нопок одамман», — деб хитоб қилади. Биз ундан: «Мен нопок одатли одамман» ёки «Мен нопок фикрли одамман», дейишни ҳам кутишимиз мумкин эди. Бунинг ўрнига у шу заҳотиёқ эътиборни ўз оғзига қаратади. Аслида у: «Мен ифлос оғизли одамман», дейди. Нима сабабдан эътибор айнан оғизга қаратилмоқда?

Балки, Ишаъё сўзларининг асл маъносини очиб берувчи калитни Ҳазрати Исонинг: «Сизлар ҳам ҳанузгача англамадингизми? Оғизга кирадиган ҳар бир нарса қоринга ўтиб, керак жойдан чиқиб кетишини ҳали ҳам тушунмадингизми? Бироқ оғиздан чиқадиган нарсалар эса юракдан чиқади. Ана шулар инсонни ҳаром қилади. Ёмон фикрлар, қотиллик, фаҳшу зино ишлари, ўғрилик, сохта гувоҳлик ва ҳақоратлар бари юракдан чиқади», — деган сўзларидан топиш мумкиндир. Ёки биз Исонинг укаси бўлган Ёқубнинг Мактубларига мурожаат қилишимиз мумкин. Унинг Мактубларининг кўп қисми тилга бағишланган:

Тил — тийиб ва тўхтатиб бўлмайдиган, ўлдирадиган заҳар сочадиган ёвуз кучдир. Ишаъё айнан мана шу ҳақиқатни тушуниб етди. Ишаъё ўзининг қаршисида шу муаммо турган ягона инсон эмас эканлигини ҳам яхши тушуниб турар эди. У бутун халқнинг тили нопоклигини англаб етди. «Мен оғзи нопок халқ орасида яшаяпман». Шу ондаёқ Ишаъёда янги ва олдингисидан тубдан фарқ қиладиган гуноҳни сезиш туйғуси пайдо бўлди. У гуноҳ ҳамма жойдан кириб келганлигини, барча кишиларни, шу жумладан унинг ўзини ҳам қоплаб олганини кўрди.

Бир томонлама олиб қарайдиган бўлсак, бизда енгиллик бор: Худо бизга Ишаъёга намоён бўлгани каби намоён бўлмайди. Ким бунга чидай олар эди? Одатда Худо бизга ўз гуноҳкорлигимизни аста-секин билдира бошлайди. Биз аста-секин, қадамма-қадам ўзимизнинг маънавий жиҳатдан бузуқлигимизни англаб ета бошлаймиз. Худо Ишаъёга унинг маънавий бузуқлигини дарҳол очиб берди. Шу сабабли унинг лол қолганлиги ва барбод бўлганлигига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади.

Ишаъё буни шундай деб тушунтиради: «Менинг кўзларим Шоҳни, Тангри Таолони кўрдилар». У Худонинг муқаддаслигини кўрди. У ўз ҳаётида биринчи бор, Худонинг Ким эканлигини ҳақиқатдан ҳам тушуниб етди. Шу дақиқанинг ўзида Ишаъё биринчи бор ўзининг ким эканлигини ҳам тушуниб етди.

Ишаъё ерда юзтубан бўлиб ётар эди. У танасининг ҳар бир бўлаги, асабининг ҳар бир толаси билан титрар эди. У яшриниш учун жой излар, бирор киши унинг устини ёпиши ёки маъбаднинг томи устига қулаб тушиши учун ибодат қилар эди. У Худонинг муқаддас нигоҳидан қутулиш учун бирор ҳодиса рўй беришини истаб ибодат қилар эди. Бироқ, бу нигоҳдан қочишнинг иложи йўқ эди. У Худонинг қаршисида ёлғиз ва яланғоч қолди. Уни юпатиш учун ёнида Момо Ҳаво, яланғочлигини ёпиш учун анжир япроқлари йўқ эди. У тубсиз қайғуга чўмди, бундай қайғу киши юрагини тилка-пора қилади, унинг қалбини вайронага айлантиради. Айбдор, айбдор, айбдор. Унинг қалби бир дақиқа ҳам кучсизланмаётган айбдорлик ҳиссидан азоб чекар эди.

Муқаддас Худо шу билан бирга раҳимдил Худо ҳамдир. У Ўз хизматкорининг кўнглини чўктириб ташлаб кетишни истамас эди. Худо бу инсонни поклаш ва унинг қалбини тиклаш учун зарур бўлган барча чораларни кўрди. У серафимлардан бирига буни тезда амалга оширишни амр қилди. Фаришта тезда ҳаракат қилишга киришди, унинг қўлида қурбонгоҳдан олинган оташкурак бор эди. У оташкурак ёрдамида ёнаётган гулхандан фаришта ҳам қўллари билан ушлай олмайдиган даражада ловуллаб ёнаётган кўмирни олди. Сўнгра у Ишаъёнинг ёнига учиб келди.

Серафим қизиб турган кўмирни пайғамбарнинг лабларига босди ва уларни куйдирди. Лаблар — инсон танасининг энг сезгир қисмларидан биридир. Улар ўпиш учун мўлжалланган. Ишаъё муқаддас олов оғзини куйдираётганлигини ҳис қилди. Унинг бурун тешиклари куйган тананинг ҳидига тўлди, бироқ бу ҳис куйиш натижасида пайдо бўлган оғриқ туфайли сезилмас эди. Бу қаттиққўллик билан қилинган меҳрибончилик, азобли покланиш эди. Ишаъёнинг яраси куяр, унинг оғзидаги ярамасликлар эса олов томонидан йўқ қилинар эди. Бу муқаддас олов уни поклади.

Бироқ, илоҳий покланиш бу билан якунланмади. Покланиш ва кечирилиш яна давом этди. У қалбининг тубигача тўлиқ покланди, тўла кечирим олди, бироқ бунга тавбанинг азобли оғриғи туфайлигина эришди. Ишаъё, ушбу сўзларга муҳим маъно бермай: «Мен жуда ҳам афсусланаяпман», деб гапирган ҳолда қилинадиган юзаки тавбадан олдинга силжиди. Ишаъё ўз гуноҳкорлигидан қайғу чекди, бу қайғу уни бутунлай эгаллаб олди ва сўнгра Худо уни поклаш учун фариштасини юборди. Ишаъёнинг гуноҳи бартараф қилинди. Унинг ғурури сақланиб қолинди. Оғриқ йўқолди, Ишаъёнинг инсоний туйғулари оёқ ости қилинмади. Унинг гуноҳлари учун берилган жазо шафқатсиз эмас эди. Унинг лаби куйган бир дақиқа унга абадий покланиш олиб кеди. Кейинги дақиқада, пайғамбар айланган инсоний вайрона яна бир бутун шахсга айланди. Унинг оғзи ярамасликлардан тозаланди. У пок эди.

Энди Ишаъёнинг кўз олдидаги манзара янги ўлчов қабул қилди. Бу дақиқагача у Худонинг шуҳратини кўрди. Серафимларнинг қўшиғини тинглади. Ловуллаб турган кўмирни ўз лабларида сезди. Энди эса у биринчи бор Худованднинг овозини эшитди. Бирдан фаришталар жим бўлишди ва бўғиқ акс-садо билан маъбадга тарқалган, Муқаддас Ёзувларнинг кўп жойида сувнинг шовқини, деб таъриф бериладиган овоз жаранглади: «Мен кимни юборай? Ким Биз учун боради?»

Биз бу ерда воқеалар қайта-қайта такрорланадиган маълум бир намунани кўрамиз. Худо намоён бўлади, даҳшатга тушган инсон титрайди, Худо кечиради ва поклайди, Худо Ўз мақсадини амалга ошириш учун юборади. Инсон учун воқеалар маълум тартиб бўйича: эзилишдан — хизматгача давом этади. Худо: «Мен кимни юборай?», деб сўраганида, Ишаъё бу сўзда қандай қудрат мавжудлигини тушунди. «Юборилиш» Худонинг элчиси бўлиш, илоҳийлик номи билан иш кўришни англатади. Янги Аҳддаги «ҳаворий» сўзи «юборилган», деган маънони англатади. Пайғамбар ҳаворийнинг Эски Аҳддаги кўринишидир. Худога кишини толиқтирувчи пайғамбарлик касбини қабул қиладиган кўнгилли керак эди. «Мен кимни юборай?»

Ишаъёнинг жавобига эътибор беринг. У шундай деб жавоб берди: «Мана мен, мени юбор». У бу сўзлари билан ўзининг турган жойини кўрсатишдан кўра каттароқ иш қилди. Ишаъё шу сўзларни айтиш билан Худога ўз ихтиёри билан хизмат қилишга тайёр эканлигини билдирди. У юқоридаги сўзлари билан: «Мен бораман. Бошқа ҳеч кимни излама. Мени юбор», дегандек бўлди.

Ишаъёнинг жавобида иккита муҳим нарсани кўриш мумкин. Биринчиси — у Шалтай-Болтай эмас эди. Барчага таниш бўлган болалар шеъри қаҳрамони Болтайнинг девордан қулаб тушиши шу сабабга кўра фожеали эдики, бутун қиролликда уни қайтадан ясай оладиган киши топилмади. Бироқ, у Ишаъёдан ҳам нозик эмас эди. Ишаъё ҳам ерга тушиб синган тухум каби парча-парча бўлиб кетди. Бироқ, Худо уни қайта тиклади. Худо парча-парча бўлиб кетган инсонни ҳам хизматга юбориш қудратига эга. У гуноҳкор кишини танлади ва уни пайғамбар даражасига кўтарди. У оғзи нопок инсонни танлади ва уни Ўзининг вакили қилди.

Ушбу воқеадаги биз кузатадиган иккинчи муҳим жой — бу Илоҳий иноятнинг Ишаъё қалбига таъсири унинг инсоний шахсига зарар етказмаганлигидир. Ишаъё: «Мана мен», — деди. Ишаъё аввалгидек «мен», дея олар эди. У ўз қиёфасини сақлаб қолди. У ўз шахсини йўқотмади. Масиҳийликни ҳақорат қиладиган кишилар инсоннинг «мен»ини йўқ қилишда Худони айблашга қанчалик ҳаракат қилишмасин, У бундан узоқдир — аксинча, Худо киши шахсини қутқаради. Худо Ўзи даъват қилган хизматни бажара олиши ва фойдали бўла олиши учун кишининг «мен»ини поклайди. Ишаъёнинг шахси йўқ қилинмади, балки қайтатдан қурилди. Маъбадни тарк этар экан, у аввалгидек Ишаъё Бен Амос бўлиб қолаверди. У ўша олдинги Ишаъё эди, бироқ энди унинг оғзи пок эди.

Худонинг ҳеч бир хизматчиси ўз хизматига мос эмас. Ихтиёрий ваъзхонни иккиюзламачиликда айблаш мумкин. Амалда исбот қилинганки, жамоат чўпони ўз ваъзида қай даражада Худо Каломига қаттиқ риоя қилса, у шу даражада бундай айбловларга қарши заифлашади. Нима учун? Чунки инсон Худо Каломига қай даражада содиқ бўлса, у шу даражада юқори хизматни адо этади. Хизмат қанчалик юқори бўлса, киши амалий ҳаётда ундан шунчалик узоқда бўлади.

Мен жамоатларда Худонинг муқаддаслиги ҳақида гапирганимда, ич-ичимдан хавотирга тушаман. Мен кишиларнинг таъсирланишларини олдиндан кўра биламан. Улар ҳозиргина муқаддас кишининг ҳузурида бўлганликларига ишонган ҳолда жамоатни тарк этишади. Мени тинглаган кишилар, муқаддаслик ҳақида ваъз қилганим сабабли, уларга етказаётган хабарим каби менинг ўзимни ҳам муқаддас, деб қабул қиладилар. Бундай дақиқаларда мен: «Ҳолимга вой», деб хитоб қилгим келади.

Муқаддасликни ўрганиш ўз-ўзидан кишини муқаддас қилади, деб тахмин қилиш хавфлидир. Бу ерда ўзига хос киноя мавжуд. Мендаги Худонинг муқаддаслигини англаб етишга бўлган ташналикнинг сабаби айнан ўзимнинг муқаддас эмаслигим эканлигига ишончим комилдир. Мен кўп вақтини ибодатхонанинг ичида эмас, балки ундан ташқарида ўтказадиган дунёвий одамман. Бироқ, мен Худонинг улуғворлиги ҳиссини етарли даражада татиб кўрганман. Мен кечирим олиш нима эканлигини ва Худонинг хизматга юбориши нима эканлигини яхши биламан. Менинг қалбим бундан ҳам кўпроқ нарсага ташна. Менинг қалбим бундан кўпроқ нарсага муҳтож.

Шундай қилиб, биз ушбу китобнинг учинчи бобига ҳам етиб келдик, аммо мен ҳали ҳам муқаддас бўлиш нима эканлигини аниқлай олганим йўқ.

Афсус, бироқ энди буни кейинга қолдириб бўлмайди. Муқаддасликка таъриф беришда мислсиз қийинчиликларга дуч келасан. Муқаддаслик шунчалик кўп нарсани ўз ичига олади ва у бизга шунчалик бегонаки, уни аниқлаш мумкин эмасга ўхшаб кўринади. Ҳақиқий маънодаги «муқаддаслик» сўзи — биз учун бегона ва «чет тилидаги» сўздир. Бироқ, одатда чет тилидаги сўзларга дуч келганимизда, ҳар доим бизга шу сўзнинг аниқ таржимасини бера оладиган луғатлар ёрдамга келишига умид қиламиз. Аммо ҳозир бизнинг олдимизда турган муаммо шундан иборатки, ушбу «муқаддас» сўзи — барча тиллар учун чет тилидаги сўз ҳисобланади. Бу ерда ҳеч қандай луғат бизга ёрдам бера олмайди.

Муқаддас Китобда «муқаддас» сўзи бир нечта турли хил бўлган маъноларда ишлатилади. Бу эса бизнинг олдимизда турган муаммони янада қийинлаштиради. Баъзи бир ҳолатларда «муқаддас» сўзи Муқаддас Китобда Худо марҳамати тушунчасига яқин бўлган маънода ишлатилади. Бир вақтнинг ўзида шу сўзнинг оддий таърифини кўрадиган бўлсак, бу: «пок, битта ҳам доғи йўқ, тўлиқ мукаммал ва ҳар томонлама бенуқсон», деган маънони англатади.

«Муқаддас» сўзини эшитганимизда, ҳаёлимизга биринчи келадиган нарса покликдир. Агарда охиригача аниқ айтадиган бўлсак, бу сўз Муқаддас Китобда шу маънода ҳам ишлатилади. Бироқ, Муқаддас Китобга нисбатан оладиган бўлсак, поклик ёки маънавий баркамоллик ғояси бу сўзнинг иккинчи даражали маънолари бўлиши мумкин. Серафимлар ўз қўшиқларини куйлашганда, уларнинг қўшиғида оддийгина бўлган: «пок, пок, покдир», дегандан кўра каттароқ маъно мавжуд эди.

«Муқаддас» сўзининг асосий, бошланғич маъноси — «мукаммал»дир. У «кесиш» ёки «ажратиш» деган маънони англатувчи қадимий сўздан келиб чиққан. Агарда бу бошланғич маънони замонавий тилга ўтказадиган бўлсак, «алоҳида бичиш ёки кесиш» жумласи ҳосил бўлади. Эҳтимол, ушбу «бошқаларга қараганда яхшироқ бичиш» жумласи маънони яхшироқ етказиб бериши мумкин. Агарда биз юқори сифатли кийим ёки бошқа бир буюмни кўрсак, «ажойиб қилиб бичилган экан», деб гапирамиз.

Ҳар бир ёзувчига муҳаррир зарурдир. Муҳаррирлар — ажойиб кишилар. Улар ўз ишларини адо этаётганларида сеҳргарларга ўхшаб кетадилар, баъзан эса улардан ҳам яхшироқ ишларни бажарадилар. Улар қинғир-қийшиқ ёзилган қўл ёзмани туппа-тузук кўринишга келтирадилар. Улар маъноси ноаниқ бўлган бир парча матнни олиб, уни барча тушуна оладиган кўринишга келтира оладилар. Муҳаррирларнинг уринишлари сабабли ўқувчи муаллифнинг грамматик ва услубий хатоларини кўрмайди, чунки муҳаррир китоб ўқувчининг қўлига етиб боришига қадар бу хатоларни тўғирлаб чиқади. Улар камдан-кам учрайдиган тиришқоқлик билан ўз ишларини бажариб, нашриёт ишининг камтарин қаҳрамонлари бўлиб қолаверадилар. Бироқ — ҳақиқатнинг кўзига тик қарайлик — баъзи вақтларда уларнинг қилиқларига чидаб бўлмайди.

Менинг муҳарририм узун сўзларни кўрганда, шундай аҳволга тушади. У мени ушбу китобни ёзаётганда узун сўзлар ёки илмий услубдан фойдаланмасликка ваъда беришга мажбур қилди. Бу қиролни яланғоч қилиб қўйиш билан баробардир. Узун сўзлар ёрдамида мен ўзимнинг билимсизлигимни яшираман. Узун сўзлар бунинг учун жуда яхши қўл келади. Агарда мен ҳеч ким тушунмайдиган сўзни ишлата олсам, кишилар ўзлари тушунмаганларидан сўнг, бу ерда нима дейилганини муаллифнинг ўзи билса керак, деб ўйлашларига умид қилсaм бўлади.

Мен боши берк кўчага кириб қолдим. Мен узун сўзларни ишлатишга мажбурман. Муҳаррирни эсдан чиқарамиз. Узун, мавҳум, теологик сўзга тайёр бўлинг. Тайёрмисиз?

Трансцендентлик.

Мана. Мен ҳозиргина санадим. «Трансцендентлик» сўзида ўн бешта ҳарф бор экан. Бироқ «хиёнаткорлик» ҳам етарлича узун — ўн иккита ҳарфдан иборат бўлган сўз, аммо ҳамма кишилар бу сўз нимани англатишини яхши билишади (тўғрисини айтадиган бўлсак, менинг ёзувимда бу сўз ўн учта ҳарфдан иборат эди, бироқ муҳарририм хатони тўғирлади).

«Трансцендентлик» сўзини тўғридан-тўғри таржима қиладиган бўлсак, «устидан ошиб ўтиш керак бўлган нарса», деган маънони англатади. Ҳозирги кунда бу сўзга «оддий чегаралардан ташқарига чиқиш» маъноси берилмоқда. «Трансцендентлик» бирор нарсадан юқорида турувчи, маълум чегаралардан ташқарига чиқувчи, деган маънони англатади. Худонинг трансцендентлиги ҳақида гапирганимизда, Худо биздан юқори эканлигини ва биз учун мавжуд бўлган чегаралар Унинг учун мавжуд эмаслигини назарда тутган бўламиз. Бу сўз орқали Худонинг барча нарсадан юқори турувчи ва мутлақ улуғворлиги ифода қилинади, шу билан бирга, Худо ва дунё ўртасидаги ўзаро муносабатлар очиб берилади. У дунёдан улуғ. У дунё устидан мутлақ ҳукмронликка эга. Дунё Унинг устидан ҳукмронлик қила олмайди. «Трансцендентлик» сўзи Худонинг қудратли улуғворлигини, Унинг дунё устидан юқори кўтарилганлигини етказиб беради. Бу сўз Худо ва Унинг севикли ижоди ўртасидаги чексиз масофани кўрсатиб беради. Худо бошқа барча нарсадан чексиз яхши ва юқоридир.

Муқаддас Китобда Худони муқаддас деб аташганда, кўп ҳолларда бу Худо трансцендет равишда узоқлашган, деган маънони англатади. Худо бизлардан шунчалик юқори ва биз учун маълум бўлган чегаралардан шу даражада узоқдаки, баъзи вақтларда У бизга мутлақо бегонага ўхшаб туюлади. Муқаддас бўлиш «бошқача» бўлиш, бутунлай бошқа тарзда фарқ қилиш демакдир. «Муқаддас» сўзи дунёвий нарсаларга нисбатан қўлланилганда ҳам, одатда ўша асосий маъносида ишлатилади. Муқаддас Китобда муқаддас деб айтиладиган нарсалар ёзилган қуйидаги рўйхатни диққат билан кўриб чиқинг:

муқаддас ер

муқаддас ибодатхона

муқаддас шанба

муқаддас халқ

муқаддас жой

муқаддас мой

муқаддас кийим

муқаддас юбилей

муқаддас уй

муқаддас дала

муқаддас ўндан бир

муқаддас сув

муқаддас идиш

муқаддас кема

муқаддас нон

муқаддас шаҳар

муқаддас уруғ

муқаддас сўз

муқаддас амр

муқаддас кишилар

муқаддас жой

муқаддаслар муқаддаси

Қоп-қоронғи ва шабадали тун эди… Ҳикоямни ушбу классик жумла билан бошлашни анча узоқ кутдим. Бу жумла шунчалик кўп ишлатилганки, ҳатто менинг адабиётшунос дўстларим «Қоронғи ва шабадали тун клуби» деб номланган клубга асос солишди. Улар ҳар йили китоб, илмий асар ёки мақолаларнинг энг ёмон бошланғич қаторлари учун муаллифларни мукофотга тавсия қилишади.

Эҳтимол, муқаддас Марк ўз Хушхабарини ёзган вақтда ҳам, шу каби «Қоронғи ва шабадали тун клуби» мавжуд бўлгандир. Унинг бўронни тинчлантираётган Исо ҳақидаги ҳикояни қандай бошлашига эътибор беринг:

Исо Ўз шогирдлари билан Жалилада эди. У Жалила денгизи деб аталувчи улкан кўл қирғоғига тўпланган кўп сонли халқ оммасига таълим берарди. Ушбу сув ҳавзаси — табиатнинг энг буюк ижод намуналаридан бири ҳисобланар эди. Тоғлар билан ўралган пастлик сув билан тўла эди. Бу кўл сувсиз Фаластин учун ичимлик сувининг муҳим манбаи ҳисобланади.

Исонинг шогирдлари ўз касбининг устаси бўлган балиқчилардан ҳисобланар эдилар. Улар шу кўлда тажриба орттиришган, шу кўлда уларнинг суяги қотган эди. Улар кўлнинг ички оқимларини, унинг кайфиятини, гўзаллигини билар эдилар. Жалила денгизи ўз кайфиятини тўхтовсиз равишда ўзгартириб турадиган гўзал аёлга ўхшарди. Шу жойда ўз ҳунари билан тирикчилик қиладиган ҳар бир балиқчини кўлнинг ўзгариб туриши ҳақида огоҳлантиришади. Кўл Ўрта ер денгизи ва чўллар орасидаги тоғлар ўртасида жойлашганлиги сабабли доимо табиатнинг турли хил инжиқликларига дучор бўлади. Баъзан унинг юзасида сувни уюрма қилиб кўтарадиган, мўридаги каби увиллайдиган даҳшатли шамоллар эсиб туради. Бу шамоллар олдиндан ҳеч қандай хабар бермай пайдо бўлади ва кўлнинг сокин сувларини шиддат билан кўтарилувчи тўлқинларга айлантиради. Ҳозирги кунларда ҳам Фаластинда, замонавий асбоб-ускуна билан таъминланган кемаларга эга бўлган кишилар кўлнинг беқарор кайфияти қурбони бўлишдан қўрқиб, Жалила денгизи бўйлаб сузишни хоҳламайдилар.

Исонинг шогирдларида иккита афзаллик бор эди: улар кўлни жуда яхши билишар ва улар ўз Устозлари билан бирга эдилар. Исо кечқурун уларга нарги қирғоққа сузиб ўтишни таклиф қилганида, уларнинг ҳеч бири бу таклифга норозилик билдирмадилар. Улар қайиқларни тайёрладилар, ўзлари ҳам тайёрландилар. Сўнгра кўл бирдан ғазаб отига минди. Кўл маликаси жазавага тушди:

Жалиладаги ҳар бир балиқчи энг кўп қўрқадиган ҳодиса рўй берди. Бўрон бошланди, қутурган тўлқинлар қайиқни ағдариб юборишга ҳаракат қилишар эди. Уларнинг орасига тушиб қолган ҳар қандай моҳир сузувчининг ҳам тирик қолиши даргумон эди. Балиқчилар қайиқнинг четига шундай куч билан ёпишиб олдиларки, ҳатто уларнинг бармоқ суяклари оқариб кўриниб қолди. Бу мустаҳкам балиқчилар қайиғи эди, аммо шхуна ҳам, океанда сузадиган лайнер ҳам эмас эди. Қайиқ айланар, сакрар, тўлқинлар қайиқ четига уриларди, бироқ қайиқ буларнинг барчасига дош бериб турарди. Балиқчилар қайиқ тушуғини шамолга тўғирлашга ҳаракат қилган ҳолда қуюшқонидан чиққан денгиз билан зўр бериб курашар эдилар. Эҳтимол, денгизчининг ушбу: «Эй Тангрим, Сенинг денгизинг шу қадар улуғ, менинг қайиғим эса шунчалик кичик», ибодати айнан ўша вақтда биринчи бор тилга олинган бўлса ажаб эмас.

Исо қайиқнинг қуйруқ томонида ухлаб ётар эди. У дам оларди. Мен шу каби ҳолатни ўз кўзим билан кузатганман. Менинг ҳаётимда ҳам шунга ўхшаш ҳодиса рўй берган. Мен минган самолёт учиш вақтида ҳаво бўронига тушиб қолди. Самолёт худди пастга учиб тушаётган тошга ўхшаб, тахминан минг фут (уч километр) пастга тушиб кетганида, ошқозоним эса гўёки тепада қолиб кетгандек бўлганида, тўсатдан баландликни йўқотиш ҳиссини сезганман. Мен пассажирларнинг даҳшатдан қичқиришларини эшитиб, стюардессаларнинг саросимага тушганликларини кўриб турган бир пайтда қўшни ўриндиқда ўтирган бир йўловчи бемалол ухлаб ётарди. Мен уни силкитиб уйғотишни ва унга қарата: «Сизга нима бўлди? Наҳотки, атрофда бўлаётган воқеалар сизни даҳшатга солаётган бўлмаса?», — деб бақиришни хоҳлар эдим.

Муқаддас Китоб, Исо «ёстиққа бош қўйиб» ухлаб ётганлиги ҳақида гапиради. Қолганлар саросимага тушаётган вақтда Исо тинчгина ухлаб ётар эди. Бу ҳолат шогирдларнинг аччиғини келтирар эди. Уларда бир вақтнинг ўзида қўрқув ва ғазаб ҳисси аралашиб кетган эди. Улар Исони уйғотишга қарор қилдилар. Ўша дақиқада Исо, уларнинг фикри бўйича нима қила олиши мумкинлиги менга қоронғу. Матннинг давомидан яққол кўриниб турибдики, шогирдлар Исо қилган ишни Ундан кутмаган эдилар. Қаёққа қараманг — уларнинг аҳволи чорасиз бўлиб кўринар эди. Дақиқа сайин тўлқинлар янада катталашиб, янада қаҳр билан қайиққа урилар эди. Шогирдлар Исонинг нима қила олишини тасаввур ҳам қила олмас эдилар. Улар барча инсонлар каби фикр юритар эдилар. Инсонларга бирор хавф таҳдид соладиган бўлса, улар нима қилишни билмай қоладилар ва шу заҳотиёқ ўзларининг бошлиқларига мурожаат қиладилар. Бошлиқнинг вазифаси — гарчи иложи бўлмаса ҳам, бу вазиятда қандай йўл тутиш кераклигини олдиндан кўра билишдан иборатдир.

Уларнинг саволи аслини олганда савол эмас эди. Ҳақиқат билан айтганда бу айблов эди. Айтилган гапнинг асл маъноси, савол шакли билан салгина қопланганлигига қарамасдан, яққол кўзга ташланиб туради. Ҳақиқатда эса улар: «Агар биз чўкиб кетсак ҳам Сенга барибир», — деб айтаётган эдилар. Улар Худо Ўғлини раҳм-шафқатнинг етишмаслигида айблаётган эдилар. Ушбу Исога қарат қилинаётган қаҳр-ғазабга тўла ҳужум Худога нисбатан оддий муносабатга тўлиқ мос келади. Ношукур инсон томонидан қилинадиган бу каби шикоятларни Худо ҳар куни эшитишга мажбурдир. Инсонлар ғазабга тўла айбловлар билан самога қарата қайта-қайта ҳужум қиладилар. Худони «севмайдиган», «қаҳри қаттиқ», «узоқдаги» ва «бефарқ», деб атайдилар. Бизнинг фикримизча, Худо бизга Ўз шафқатини исбот қилиш учун етарлича иш қилмаган.

Исо Ўз шогирдларининг «саволи»га бирор бир тарзда жавоб берганлигига матнда ҳеч қандай кўрсатма йўқ. Унинг жавоби сўз босқичини қолдириб, ҳаракатга айланди. У Ўз сўзларини денгиз ва сувга нисбатан ишлатди:

Исонинг ҳаёти мўъжизаларнинг ёрқин чақнаши эди. У шунчалик кўп мўъжиза содир қилдики, улар ҳақидаги ҳикоялар билан тўйиб қолиш ҳам мумкин. Бирор бир мўъжиза ҳақидаги ҳикояни ўқир эканмиз, биз ҳеч қандай ҳис-туйғусиз кейинги бетга ўтиб кетаверамиз. Бироқ, биз бу ерда Исо томонидан содир қилинган энг ҳайратланарли мўъжизалардан бирига дуч келамиз. Биз бу ерда Унинг шогирдларида чуқур таассурот қолдирган воқеанинг гувоҳи бўламиз. Бу мўъжиза ҳаттоки уларнинг онгини ҳам ларзага келтирди.

Маълум бўлишича, Исо Ўз овозининг биргина товуши билан жазавага тушган табиий офатларни бошқара олар экан. У ибодат қилмади. Ўз Отасидан уларни бўрондан қутқаришни илтимос қилмади. У фармон, илоҳий амр берди. Табиат шу заҳотиёқ итоат қилди. Шамол ўз Яратувчисининг овозини эшитди. Денгиз ўз Тангрисининг амрини таниди. Шамол шу дақиқадаёқ тинчиди. Ҳавода кичик бир шабада ҳам йўқ эди. Денгиз худди ойнадек тиниқ бўлди, унинг юзасида кичкина ажин ҳам йўқ эди.

Шогирдларнинг ҳаракатларига эътибор беринг. Энди денгиз сокинлашди, бироқ улардаги хавотир йўқолмади:

Бу ерда биз қизиқ ҳодисани кўздан кечирамиз. Бўрон ва жазавага тушган денгиз шогирдларни қўрқитиб юборганлиги — бу оддий бир ҳолат. Аммо, денгиз тинчланиб, хавф бартараф бўлгач уларнинг қўрқувлари ҳам денгиз қанчалик тез тинчланган бўлса, шунча тез йўқолиши керак эди. Бироқ бундай бўлмади. Энди, денгиз тинчлангач, уларнинг қўрқуви янада кучайди. Буни қандай тушунтириш мумкин?

Замонавий руҳиятшуносликнинг отаси ҳисобланувчи Зигмунд Фрейд, инсон табиат олдидаги қўрқуви туфайли динни ўйлаб чиқаради, деган ғояни олдинга сурган эди. Инсон ер қимирлаши, сув тошқини ёки касалликлар олдида ўзини ночор ҳис қилади. Худо — шахс. У билан гаплашиш мумкин. Биз У билан гаплашишга ҳаракат қилишимиз мумкин. Биз табиатнинг барбод қилувчи кучидан қутқаришни сўраб Унга мурожаат қилишимиз мумкин. Ер қимирлашига илтижо қилишдан фойда йўқ, сув тошқини билан битим тузиб бўлмайди ёки касалликлар билан савдолашиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам, Фрейднинг назариясига кўра, биз бу даҳшатли ҳодисаларни бартараф қилишда бизга ёрдам бериши учун Худони ўйлаб чиқарамиз.

Ушбу Муқаддас Китоб ҳикоясидаги диққатга сазовор жой қуйидагидан иборат: бўрон солаётган хавф бартараф бўлганидан кейин шогирдларнинг қўрқуви янада кучайди. Бўрон уларни қўрқувга солди. Офатни тинчлантирган Исонинг ҳаракатлари уларни бундан ҳам кучлироқ қўрқувга солди. Улар Масиҳнинг қудратида табиатнинг ҳар қанақанги ҳодисасидан ҳам кўра қўрқинчлироқ нарсани кўрдилар. Улар муқаддаслик ҳузурида турган эдилар. Қизиқ, Фрейд бу ҳақда нима деган бўлар эди? Инсонларга, муқаддаслиги уларни Уни ўйлаб чиқаришга ундаган табиат кучларидан ҳам кўпроқ даҳшатга солувчи Худони ўйлаб чиқариш нимага керак эди? Инсон муқаддас бўлмаган, фақатгина осойишталик олиб келадиган худони ўйлаб чиқарганида буни тушуниш мумкин? Бироқ, инсонни ер қимирлаши, сув тошқини ёки касалликлардан ҳам кўра кучлироқ даҳшатга солувчи Худони ўйлаб чиқариш нимага керак? Сув тошқини ёки рак касалининг қурбони бўлиш бир нарса бўлса, тирик Худонинг қўлига тушиши — бу умуман бошқа нарсадир.

Исо денгизни тинчлантиргандан кейин шогирдлар айтган сўзлар чуқур маънога эгадир. Улар: «Бу қанақа кишики, шамол ҳам, кўл ҳам Унга бўйсунса?», деб хитоб қилдилар. Улар Исони қайси туркумга жойлаштиришни, Уни кишиларнинг ўзлари билган қайси турига мансублигини билмас эдилар. Агарда биз инсонларни туркумларга ажрата олсак, у ҳолда уларга нисбатан қандай муносабатда бўлишни олдиндан билиб оламиз. Биз ўзимизга нисбатан рақибона ва дўстона кайфиятда бўлган кишиларга турлича муносабат билдирамиз. Идрокли кишиларга — битта муносабат, ижтимой турга — бошқача муносабат. Шогирдлар Исо шахсини ўзига сингдира оладиган туркумни топа олмадилар. У барча турлардан, ҳар қанақанги туркумлардан юқори эди. У sui generis — Ўз-Ўзи учун туркум эди.

Шогирдлар ҳеч қачон Унга ўхшаган инсонни учратмаган эдилар. Исо улар олдин учратган инсонларнинг бирортасига ҳам ўхшамас эди. У уларга бутунлай нотаниш бўлган, Ўз-Ўзича ягона бўлган Зот эди. Шогирдлар олдин турли кишилар — узун, қисқа, семиз, ориқ, ақлли ва телба кишилар билан учрашган эдилар. Улар юнонларни, римликларни, сурияликларни, мисрликларни, самарияликларни ва ўзларига ўхшаш яҳудийларни кўплаб кўргандилар. Бироқ, улар ҳеч қачон муқаддас инсонни — шамол ва тўлқинлар билан гаплаша оладиган, уларни ўз иродасига бўйсундира оладиган инсонни учратмаган эдилар.

Исодаги денгизда бўрон турган пайтда ҳам ухлаш қобилиятининг ўзи бирмунча ғайритабиий эди. Бироқ, бу ноёб қобилият эмас. Мен яна самолётдаги қўшни ўриндиқда ўтирган кишини эсладим. У ҳам барча саросимага тушган вақтда бемалол ухлаб ётган эди. Фалокат вақтида ухлайдиган кишилар — ҳаётда камдан-кам учрайдиган ҳолат бўлиши мумкин. Камдан-кам, бироқ, учраб турадиган ҳолат. Менинг самолётдаги дўстим менда таассурот қолдирди. Бироқ, у уйғонмади ва ойнадан бошини чиқариб, шамолга бақирмади, ўз амри билан уни тинчлантирмади. Агар у шундай қилганида, мен парашют қидиришга тушган бўлар эдим.

Исо бошқача эди. Шу нарса киши тасаввурини таажжубга солар эди. У мутлақ сирли бўлган нотаниш Зот эди. Инсонлар Исонинг ҳузурида ўзларини ноқулай сезишар эди.

Бўрон билан бўлган воқеа Исонинг хизматида ўзининг кичрайтирилган нусхасига эга. Бу ҳақдаги ҳикоя Луқо баён қилган Хушхабардан жой олган. Бу сафар воқеа Генисарет кўлида бўлиб ўтади. (Баъзи вақтларда яҳудийлар Жалила тоғининг ўртасида жойлашган катта сув ҳавзасини нима деб номлашга қийналишган кўринади. Генисарет кўли — бу бошқа жойларда Жалила денгизи деб аталадиган кўлнинг ўзидир.)

Агарда шогирдлар Исога нисбатан муносабатларида бирор марта аччиқланиш ва хафагарчиликларини ифода қилган бўлсалар, бу айнан мана шу ҳолат эди. Бутрус чарчаган эди. У бутун тунни оёқда ўтказди. У омадсиз овдан таъби хира бўлиб ўтирган эди. Улар жуда ҳам кам балиқ овлай олган эдилар. Моҳир балиқчининг кайфияти ёмонлашиши учун шунинг ўзигина етарли эди. Симоннинг чарчоғи ва хафагарчилигига, Исо таълим бераётганда унинг атрофида эрталабдан буён айланишиб юрган оломонни ҳам қўшиб қўйиш лозим. Исонинг ваъзи якунланганидан сўнг, Симон уйга кетишга ва ётиб ухлашга тайёр эди. Бунинг ўрнига Исо яна балиқ овига боришни хоҳлаб қолди. Исода ажойиб фикр — кўлнинг чуқурроқ жойига тўр ташлаш фикри пайдо бўлди.

Келтирилган қаторларни ўқиб чиқиб, Симон киноя билан: «Устоз, бизлар тун бўйи уриниб, ҳеч нарса тутолмадик. Лекин Сенинг сўзинг бўйича тўрни ташлайман», — деганида, унинг аччиқланганлигини тушуниб олиш учун жуда кенг тасаввурнинг кераги йўқ. Агар Симонда Исонинг донишмандлигига нисбатан ҳақиқий ҳурмат бўлганида эди, у бундай ҳолатда оддийгина қилиб: «Мен тўрни ташлайман», — деб айтган бўлар эди. Бунинг ўрнига у ўз норозилигини билдиришни маъқул деб топди. Симон ўз сўзлари билан гўёки: «Исо, Сен ажойиб Устозсан. Биз Сенинг ваъзларинг билан сеҳрланиб қолдик. Сендан улуғроқ уламо йўқдир. Бироқ, илтимос, бизнинг сўзимизга ҳам озгина бўлсада ишон. Биз моҳир балиқчилармиз. Биз ўз касбимизни яхши биламиз. Биз бутун тунни кўлда ўтказдик, бироқ ҳеч нарса тута олмадик — тўрларимиз бўш қолди. Балиқ тўрга илинмаяпти. Кел, уйга бориб, ётиб ухлайлик ва омадимизни кейинроқ яна бир марта синаб кўрайлик. Бироқ, агар Сен сўзингда қаттиқ туриб олсанг, агар биз Сенинг инжиқликларингни бажо келтиришимиз керак бўлса, биз тўрларни ташлаймиз», дегандек бўлди.

Мен Симон Бутрус ва Андрейнинг қандай қилиб бир-бирларига маъноли назар ташлашларини ва Симоннинг бўлмағур сўзларни пичирлаган ҳолда ҳозиргина тозаланган тўрларни олиб, уларни сувга ташлашини тасаввур қила оламан. У: «Шу ваъзхонларнинг барчаси жонимга тегди! Буларнинг ҳаммаси бир хил. Улар ҳамма нарсани биламиз, деб ўйлашади», — деб ўйлаган бўлса керак.

Биз кейин нима бўлганини биламиз. Бутрус Исо кўрсатган жойга тўрни ташлаган заҳотиёқ тўр балиққа тўлди, худди Жалила денгизининг барча балиқлари шу турга келиб тушганга ўхшарди. Худди балиқлар ўртасида, ким тўрга биринчи бўлиб келиш мусобақаси ўтказилаётганга ўхшарди: «Охирида қолган — чириган илон балиқ!»

Тўрлар шунчалик кўп балиққа тўлдики, натижада оғирликни кўтара олмай йиртила бошлади. Бошқа шогирдлар ўз қайиқларида ёрдамга келишди. Аммо, балиқ шунда ҳам кўплик қилди. Иккита қайиқ шу даражада балиққа тўлдики, уларнинг эшкаклари тиқилиб қолди. Бу балиқчилар гувоҳ бўлган энг катта ов эди.

Бутрус бунга жавобан нима қилди? Сиз нима қилган бўлар эдингиз? Мен ўзим нима қилишимни биламан. Мен ўша жойнинг ўзида шартнома тузган бўлар эдим. Мен Исодан ҳар ойда бир марта беш дақиқага қирғоқ олдига келишни илтимос қилган бўлар эдим. Мен инсоният тарихдаги балиқчилик билан шуғулланувчи энг катта корхонанинг эгаси бўлар эдим.

Бизнес, фойда — Бутрус бу ҳақда ўйлаб ҳам кўрмади. Тўрлар йиртилиб кетганидан кейин, Бутрус ҳатто балиқларга ҳам қарамай қўйди. У фақат Исони кўриш қобилиятига эга эди. Бутруснинг сўзларига қулоқ солинг:

Бутрус шу дақиқада танада гавдаланган Муқаддасликнинг қаршисида турганлигини англаб етди. У ўзини қўярга жой топа олмас эди. Унинг биринчи ҳаракати итоат қилиш эди: у Масиҳнинг пойига тиз чўкди. «Раббим, мен Сендан завқланаман, мен Сени улуғлайман» каби сўзларни айтиш ўрнига, у: «Илтимос, олдимдан кетгин. Илтимос, мени ёлғиз қолдир. Мен бунга чидай олмайман», — деди.

Масиҳ ҳаётининг тарихи — бу фақатгина Унга яқин бўлиш учун кишилар оммаси орасидан сиқилиб ўтишга ҳаракат қилаётган кўп сонли кишиларнинг тарихидир. Бу «Мени авф эт», деб бақираётган мохов кишидир. Бу қон оқиш касали билан оғриган, Унинг этагидан ушлашга ҳаракат қилаётган аёлдир. Бу Исонинг ўлимидан олдинги охирги сўзларини тинглаш учун қолган кучларини жамлашга ҳаракат қилаётган, хочга тортилган жиноятчидир. Бу: «Менга яқин кел. Менга нигоҳ ташла. Менга тегин», — деб гапираётган кўп сонли кишилардир.

Бутрус билан бундай бўлмади. Унинг Тангрига қилган қайғуга тўла ўтинчида бошқа маъно бор эди: у Исодан кетишни, унга жой беришни, ўзини ёлғиз қолдиришни илтимос қилди.

Нима учун? Узоқ вақт давомида мулоҳазалар юритишга зарурат йўқ. Матндан бунга жавоб излашнинг ҳам зарурати йўқ, чунки матннинг ўзи етарлича аниқлик билан Бутрус нима учун Исонинг кетишини хоҳлаганлиги кўрсатиб турибди: «Мен гуноҳкор инсонман». Гуноҳкор киши муқаддас инсоннинг қаршисида ўзини ноқулай сезади. Ночор киши ўзига ўхшаш ночорлар жамиятини афзал кўради. Ўғрилар ўртасида ҳам ўртоқлик мавжуд. Бироқ, ўғрилар полиция офицерлари билан бўладиган тасалли берувчи муносабатларни изламайди. Гуноҳкор ночорлик поклик билан бирга бўлишни хоҳламайди.

Исо Бутрусга гуноҳкорлиги учун таъна қилмаганлигини кўриб турибмиз. Бир оғиз ҳам таъна, бир оғиз айблов сўзи жарангламади. Исо қилган иш — бу Бутрусга балиқ овлашни кўрсатиш бўлди. Бироқ, муқаддаслик намоён бўлганда, ҳеч қандай сўзга ўрин қолмайди. Бутрус тушунмасликнинг иложи йўқ бўлган нарсани тушунди. Барча дунёвий ўлчамлардан юқори бўлган тақводорлик ва покликнинг намунаси унинг кўз олдида ярақлади ва уни кўр қилиб қўйди. Бутрус ҳам Ишаъёга ўхшаб парча-парча бўлиб кетди.

Бир ғаройиб тарихий далил мавжуддир. Исо имонсиз кишилар орасида ҳам яхши обрў-эътибор қозонган эди. Имонсиз кишининг Исо ҳақида ёмон сўз айтиши жуда кам учрайдиган ҳол эди. Жамоатга нисбатан очиқдан-очиқ қарши чиқадиган ва масиҳийлардан нафратланадиган кишилар кўп ҳолларда Масиҳни кўкларга кўтариб мақтайдилар. Худонинг ўлими ва жамоатнинг инқирозга юз тутиши ҳақида гапирган Фридрих Ницше ҳам Исо ҳақида қаҳрамонликнинг намунаси, деб гапирган эди. Ницше ҳаётининг охирги йилларини жиннихонада ўтказди. У мактубларига «Хочга тортилган», деб имзо қўйиш билан ўзининг телбалигини ифода қилар эди.

Дунёнинг Исонинг тенгсиз етуклиги фойдасига берган гувоҳликлари чексиздир. Ҳаттоки, Исога нисбатан танқидий муносабатда бўлган Жорж Бернард Шоу ҳам Масиҳдан кўра юқорироқ намуна бўлиши мумкинлигини тасаввур қила олмас эди. У Исо ҳақида шундай деди: «У Ўзини масиҳий каби тутмаган ҳолатлар ҳам бўлди». Шоунинг ушбу сўзларидаги аччиқ кинояни сезмаслик мумкин эмас.

Ҳаттоки, Масиҳнинг илоҳийлигини ёки Унинг нажот бахш этувчи хизматини тан олишни истамайдиган кишилар ҳам, Уни аҳлоқий устунликка эришган инсон сифатида олқишлайдилар. Улар Понтий Пилатга ўхшаб хитоб қиладилар: «Мана, у Одам!», «Мен Ундан ҳеч қандай айб тополмадим!»

Ҳозирги замон кишиси Исони бунчалик даражада ҳурмат қилиши ва улуғлашини эътиборга олган ҳолда, жавоб бериш қийин бўлган саволни беришга тўғри келади: Исонинг замондошлари нима сабабдан Уни ўлдирдилар? Нима учун оломон Унинг қонини сўраб қичқирди? Нима учун фарзийлар Ундан шунчалик даражада нафратланишди? Нима сабабдан олий тоифадаги диний суд шундай яхши, пок Инсонни ўлимга ҳукм қилди?

Замонавий Фаластинга ташланган назар ушбу жумбоқни ечишга ёрдам беради. Қуддусга ташриф буюрувчи зиёратчиларни шаҳарнинг — улар зиёрат қиладиган жойнинг улуғворлиги ҳайратга солади. Тунда қадимий деворлар прожектор нурлари билан ёритилади ва бу Муқаддас Шаҳарга сеҳрли кўриниш беради. Агарда шаҳарга Зайтун тоғи томондан, Кидрон водийси бўйлаб ўтадиган чирмашиб кетган йўл орқали келинса, маъбад яқинида, шарқий девор олдида улуғворлик билан қад кўтариб турган «Пайғамбарлар эҳроми» ёдгорлигини кўриш мумкин. Ёдгорлик бу ерда асрлар давомида, Масиҳ давридан буён турибди. Унда — Эски Аҳд давридаги буюк пайғамбарларининг тасвирлари худди яҳудийларнинг Пантеонидаги каби бўрттириб ишланган.

Исонинг даврида Эски Аҳд пайғамбарларига сиғинишар эдилар. Улар халқнинг ўтмишдаги буюк қаҳрамонлари ҳисобланар эдилар. Шунга қарамасдан, улар ҳаёт бўлган вақтда замондошлари улардан нафратланар, улар устидан кулар, уларни инкор қилар, ҳайдар ва ўлдирар эдилар.

Муқаддас Стефан биринчи масиҳий жафокаш бўлди. У ўз тингловчиларига қўллари қон билан булғанганлигини эслатганлиги учун ғазабга тушган оломон томонидан тошбўрон қилиб ўлдирилди:

Стефаннинг ушбу аччиқ сўзлари уни тинглаётган кишиларнинг юракларига кириб боради ва уларни тавба қилишга олиб келади, деб ўйлаш мумкин эди. Бироқ, бундай бўлмади:

Кишилар маънавий устунликни, унинг эгаси улар учун хавфсиз бўлган масофа узоқлигида турган пайтда тан оладилар ва қадрлайдилар. Дунё Масиҳни узоқдан туриб ҳурмат қилади.

Исо унга жуда яқинга келмагунча, Бутрус У билан бирга бўлишни хоҳлар эди. Исо унга яқин келганида эса, Бутрус: «Илтимос, кетгин», — деб хитоб қилди.

Бир неча йил аввал «Бутрус асоси» деб ном олган китоб бестселлерлар рўйхатида биринчи ўринга чиқиб олди. Бу китобда ифода қилинган асосий нуқтаи-назар ўша вақтдан бошлаб ишбилармон кишилар ҳаётида аксиомага айланди: корпоратив структураларда ишловчи кишилар токи тажрибасизлик даражасига етгунларига қадар хизмат пиллапоясида юқорига кўтарилиб борадилар. Агарда Бутрус нима сабабдан Исонинг ҳузурида ўзини ноқулай сезганлигини қисман тушунтириб беришини ҳисобга олмасак, «Бутрус асоси» ва Симон Бутрус ўртасида ҳеч қандай умумийлик йўқдир.

«Бутурс асоси» китобида тажрибали ва тажрибасизлик масалалари кўриб чиқилади. Ушбу китобдаги қилинган хулосалар, ишбилармон кишилар дунёсида юқори лавозимга кўтарилишни ўрганиб чиқишга асосланган. Бирор киши муваффақият билан ишлаётганда, уни юқори лавозимга тавсия қилишади ва у ўз тажрибасини оширади. Маълум бир вақтга келиб унинг ўсиши тўхтайди ва у муваффақият билан иш олиб бора олмай қолади. У фойдали ишлай олмай қолганидан сўнг, уни юқори лавозимларга тавсия қилмай қўйишади, натижада ўша хизматчи умрининг охиригача ўз тажриба даражасидан бир поғона баланд бўлган жойда ишлашга мажбур бўлиб қолади. Кишилар тузоққа тушиб қолишади. Улар ўзлари тажрибасиз бўлган даражада қолишга мажбурдирлар — бу эса уларнинг ўзлари учун ҳам, улар ишлаётган корхона учун ҳам ачинарли ҳолдир.

Барча кишилар ҳам бу китобда таърифлаб ўтилган қопқонга тушавермайдилар. Муаллиф бу каби тузоқларга ҳеч қачон тушмайдиган кишиларнинг икки туркумини айтиб ўтади. Бу ўта тажрибали ва ўта тажрибасиз бўлган кишилардир. Ўта тажрибасиз бўлган киши хизмат пиллапоясида юқори кўтарилиш имкониятига эга эмас, чунки уларда иш тажрибаси умуман йўқ. У тажрибага эга бўлган даража мавжуд эмас. У ташкилотнинг энг паст даражасида ҳам тажрибасиз бўлиб қолади. Бундай кишини ташкилотдан тезда бегона ўт каби «юлиб ташлашади».

Тузоқдан қутулиб қоладиган кишилар иккинчи гуруҳининг тақдири ғалатидир. Бу ўта тажрибали кишилар гуруҳидир. Бундай киши юқори лавозимга эга бўлиш учун хизмат пиллапояси поғоналаридан қандай қилиб кўтарилади? Ҳеч қандай. Муаллиф ўта тажрибали киши учун хизмат пиллапоясида юқорига кўтарилиш жуда ҳам қийинлиги сабабини кўрсатиб ўтади. Бунинг сабаби шундан иборатки, ўта тажрибали киши ўзидан юқорида турган кишилар учун хавф туғдиради. Хўжайинлар ундан қўрқишади, ўринларини йўқотиб қўйишдан хавфсирашади. Бундай киши хўжайинлар учун хавфлидир, чунки у сабабли юқоридаги кишилар бойлик ва ҳурмат манбаи бўлган лавозимларидан ажралиб қолишлари мумкин. Ўта тажрибали киши юқори лавозимга битта корхонадаги хизмат пиллапояларидан кўтарилиш орқали эга бўлмайди. Бунинг сабаби шундаки, бу киши ўзидан юқорида турувчи шахсларга катта хавф солиб туради. Хўжайинлар ўзларининг турган ўринларини эгаллаб олишидан хавфсираб, ундан қўриқишади. Ўта тажрибали киши муваффақиятга бир ташкилотнинг ўзидаги хизмат пиллапоясидан юқорига кўтарилиш орқали эмас, балки бир ташкилотдан иккинчисига «сакраш» орқали эришади. Бунда у ҳар доим олдингидан кўра бир поғона юқори кўтарилиб боради.

Бу назарияни ҳақиқий беъманилик, деб осонгина ташлаб юбориш мумкин. Кишиларнинг ўз корхоналарида тезлик билан энг юқори лавозимга эга бўлганликларига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Ўз меҳнат фаолиятини югурдаклик билан бошлаган кўплаб директорлар мавжуддир. Муаллиф бу каби эътирозларга жавобан, ушбу таассурот қолдирувчи ҳикояларнинг ҳаммаси қоидани яна бир марта тасдиқловчи истиснолар, деб жавоб бериши аниқ.

Ҳақиқий статистика қандай бўлишидан қатъий назар, кўп ҳолларда ўта тажрибали кишилар энг паст қатламларда «қотиб қолишига» инкор қилиб бўлмайдиган далиллар мавжуддир, чунки улар ўзларидан юқорида турган кишилар учун хавф туғдирадилар. Ҳамма ҳам муваффақият қозонган кишини олқишламайди. Мен коллежда ўқитувчи бўлиб ишлаган вақтимда, юқори курсда ўқийдиган бир талаба қиз бўлар эди. У менинг энг яхши ўқувчим эди. Унинг ўртача баҳоси қатъий тўрт эди. Унинг ўқишида қандайдир ғайриоддийлик бор эди.

Бир куни ундан битириш имтиҳонини қабул қилаётганимда мен жуда ҳам ҳайратга тушдим. Талаба қизнинг жавоблари у учун хос бўлган даражадан шунчалик кескин фарқ қилар эдики, мен қандайдир жиддий воқеа содир бўлганини сездим. Мен уни ўз олдимга чақирдим ва нима гаплигини сўрадим. У бирданига йиғлаб юборди ва имтиҳонлардан ўз хоҳиши билан йиқилганини тан олди. «Нима учун?», — деб савол бердим мен. У кундан-кунга ортиб бораётган қўрқинч ҳиссини сезаётганлигини ва ҳеч қачон ўзига турмуш ўртоғи топа олмаслигидан қўрқаётганлигини тушунтирди. «Ҳеч қайси йигит мен билан учрашишни хоҳламайди, — деди у. — Уларнинг ҳаммаси мени жуда ҳам ақлли, деб ҳисоблашади, менда миядан бошқа ҳеч нарса йўқ, деб ўйлашади». У менга ўзининг ёлғизлиги ҳақидаги юракни эзувчи ҳикояни айтиб берди. У ўзини камситилган, талабалар шаҳарчасининг ижтимоий ҳаётидан ажратиб қўйилган, деб ҳисоблар эди.

Бу талаба жамият нуқтаи-назаридан қараганда кечириб бўлмайдиган гуноҳни содир қилаётган эди. У «эгри чизиқни синдираётган» эди. Мен имтиҳонни «эгри чизиқ» бўйича топшириш нима эканлигини яхши биламан. Бу ҳолат менга талабанинг қулай вазияти тарафдан ҳам, ўқитувчи нуқтаи-назари томонидан ҳам жуда яхши таниш. Мен талабалик йилларимдаги имтиҳондан йиқилиб ёки тестни ёмон топшириб, аудиториядан чиқаётганда ўзим ҳис қилган даҳшатли ҳис-туйғуни яхши эслайман. Ўқитувчининг имтиҳон ёки тестни «эгри чизиқ бўйича» баҳолашга қилган ваъдаси менга қанчалик ёқимли эшитилганлиги ҳам эсимда. Бу, агар мен тест саволларининг фақатгина олтмиш фоизига тўғри жавоб берсам ҳам «эгри чизиқ»қа кўра «Г» дан «В» га, агарда кўпроқ киши тестни ёмон топширса, у ҳолда «Б» га ҳам ўтишим мумкинлигини англатар эди. Мен бошқа кишининг йиқилиши мени қувонтирадиган ҳолатга тушиб қолар эдим.

Бироқ талабаларнинг ичида бошқаларга ўхшамайдиган бир киши топилар эди. Барча кишилар тест саволларининг 20-30 фоизга тўғри жавоб бериб, бу билан тестнинг нотўғри эканлигини рад этиб бўлмайдиган ҳолда исботлаётган ва ўқитувчига «эгри чизиқ» бўйича баҳолашга маънавий ҳуқуқ бераётган бир вақтда, албатта тестни 100 фоизга топширадиган битта ақлли, кишини ғазабини келтирадиган «онасининг эрка боласи» топиларди. Синф бирор марта бундай шахсни олқишлаганини эслай олмайман. «Эгри чизиқни синдирган» кишини ҳеч ким ёқтирмас эди. Мана шундай «ақлли» кишининг дастидан бизлар ҳаммамиз ёмон кўринамиз.

Исо Масиҳ ҳам «эгри чизиқни синдирар» эди. У бу борада тенги йўқ эди. У олий даражадаги «ўта тажрибали» эди. Жамият томонидан инкор қилинган кишилар Исони севар эдилар, чунки У уларга Ўз эътиборини қаратар эди. Бироқ, ҳокимиятни бошқарувчи, ҳурматга сазовор лавозимларни эгаллаган кишилар Ундан нафратланар эдилар.

Фарзийлар ўзларини Исонинг ашаддий душманлари, деб ҳисоблашар эди.

Фарзийлар партияси Эски Аҳд даврининг тугалланиши ва Янги Аҳд даврининг бошланиши ўртасидаги тарихий бурилиш пайтида юзага келди. Бу тариқатга Қонунга қатъий риоя қилувчи кишилар томонидан асос солинган. Фарзий сўзининг тўғридан-тўғри таржимаси «ажралиб чиққан», деган маънони англатади. Фарзийлар муқаддаслик соҳасида ажралиб чиқдилар. Муқаддасликка интилиш фарзийлар ҳаётининг асосий машғулоти ҳисобланар эди. Улар бу соҳада мутахассис ҳисобланишарди. Агарда ер юзида муқаддасликнинг намоён бўлиши олдида бош кийимларини осмонга отадиган кишилар мавжуд бўлса, бу кишилар айнан мана шу фарзийлар эди.

Фарзийлар муқаддасликка эга бўлиш учун қилган ҳаракатлари туфайли ўзларининг художўй ва тақводорликлари учун халқнинг ҳурматига сазовор бўлдилар. Уларга тенг келадиган киши топилмас эди. Инсонлар уларни улуғлар эдилар. Байрамлар ва базмларда улар учун алоҳида жой ажратилар эди. Улар эътиқод масаласида мутахассис ҳисобланишар эди. Фарзийларнинг кийимлари уларнинг олий мақомини билдириб турадиган гажимлар билан безатилар эди. Улар ўзларининг олий аҳлоқий сифатларини жамоат жойларида намойиш қилар эдилар. Фарзийлар рўза тутганлигини чор-атрофдаги барча кишилар билар эдилар. Улар кўчаларнинг бурчакларида ва ошхоналарда дабдабали равишда бошларини ибодат учун эгиб ўтирар эдилар. Фарзий садақа бераётганда, буни шундай ҳашамат билан қилар эдики, гадойнинг қўлга тушган танганинг жарангини кўчанинг нарги бошидан туриб ҳам эшитиш мумкин эди. Уларнинг «муқаддаслиги» кишилар эътиборига кўргазма қилинар эди.

Исо фарзийларни мунофиқ деб атади.

Исонинг фарзийлар қисматини таъкидловчи ҳукми, ҳикматли сўзлари мавжуддир: «Эй уламою фарзийлар, сиз мунофиқларнинг ҳолига вой! Сизлар лоақал бирор-бир кишини ўз динингизга киритиш учун денгизлару қитъаларни айланиб чиқасизлар. Лекин буни амалга ошириб бўлгач эса, уни ўзингиздан икки баробар ёмонроқ дўзахи қиласизлар». Исо фарзийлар устидан қаттиқ ҳукм чиқарди. Масиҳ уларни бир неча хилдаги мунофиқликда айблади. Келинг, Исонинг фарзийларга қарата билдирган айбловларидан баъзиларини кўриб чиқайлик:

Фарзийларда ҳеч қанақанги олийжаноблик йўқ эди. Уларнинг муқаддаслигида ҳақиқий гўзаллик йўқ эди. Улар қиладиган барча ишлар кишилар кўзига кўриниш учун амалга оширилар эди. Уларнинг муқаддаслиги бошдан-оёқ кўзбўямачилик эди. Мунофиқ фарзий тақводор киши ролини ўйнаётган актёр эди:

Исо фойдаланган тасвирлар тўппа-тўғри юракка кириб боради. У фарзийларни фақатгина ташқариси тоза бўлган идишларга ўхшатади. Фараз қилинг, сиз ресторанда кофе олиб келишларини сўрадингиз ва официант сизга ташқаридан ялтраб турган, ичкариси эса кечаги кофенинг юқига тўла бўлган идишда кофе олиб келди. Бу сизнинг иштаҳангиз очилишига унчалик яхши ёрдам бермаган бўлар эди. Фарзийлар ҳам худди шундай инсон эдилар. Ташқаридан чиройли кўринадиган, ташқариси оҳакланган қабрларнинг ичида чириётган ва бадбўй ҳид чиқараётган тана ҳақидаги даҳшатли ҳақиқат мавжуд бўлгани каби, фарзийларнинг нақшлар билан безалган дарвозалари ортида уларнинг чирик кўнгиллари яшриниб ётар эди.

Исо фарзийлар учун асраб қўйган бир нечта қисқача эпитетлар ҳақида бир дақиқа фикр юритиб кўринг. «Сиз илонлар!» «Заҳарли илон зотлари!» «Басир пешволар!» «Дўзахилар!» Мурожаатнинг бу шаклларини ҳеч ҳам мақтов, деб бўлмаса керак. Бу кишиларни фош қилаётганда Исо шафқатсиз ифодаларни аямади. Унинг сўзлари шафқатсиз эди. Бу Унга хос эмас, бироқ тўғри эди. Исонинг фарзийларга мурожаат қилиш усули, Унинг оддий сўзлашув усулидан фарқ қилар эди. Оддий ҳолатларда У гуноҳкорларга юмшоқ сўзлар билан таъна қилар эди. Зино қилишда айбланган аёл ва қудуқ олдидаги аёл билан ҳам юмшоқ оҳангда, бироқ қаттиққўллик билан муомала қилди. У Ўзининг шафқатсиз сўзларини «катта болалар», муҳим кишилар, уламолар учун сақлаб қўйганга ўхшарди. Масиҳ улардан кечирим сўрамади, Ўзи ҳам уларни аямади.

Баъзан, фарзийлар Исони ўзларини қаттиқ танқид остига олгани учун ёмон кўрганлар, деган мулоҳазаларни ҳам келтиришади. Ҳеч кимга, айниқса обрў-эътиборга эга бўлган кишига уни танқид қилган одам ёқмайди. Бироқ, фарзийлар нафратининг илдизи ундан чуқурроқдир. Исо уларга ҳеч нарса демаганида ҳам, фарзийлар Уни ёмон кўришган ва Ундан нафратланишган бўлар эди, деб тўлиқ ишонч билан айтиш мумкин. Исонинг ҳозир бўлишигина фарзийларни Ундан ўзларини четга олишга мажбур қилар эди.

Қадимдан қолган шундай сўз бор: ҳеч нарса ёлғонни ҳақиқатдек тез парчалаб юбора олмайди. Ҳақиқий қимматбаҳо буюмгина иккинчисининг қалбаки эканлигини кўрсатиб бера олади. Моҳирона қилинган қалбаки долларни оддий кўз ёрдамида ҳақиқийсидан ажратиб бўлмайди. Ҳар бир қалбаки пул қиладиган инсон нимадан қўрқади? Кимдир у ясаган пулни ҳақиқийси билан солиштириб кўриши мумкинлигидан. Исо ҳақиқий эди, фарзийлар эса — қалбаки ва Исо уларнинг орасида юрарди. Унинг ҳақиқий муқаддаслиги аниқ эди. Қалбаки муқаддаслик остида юрган кишиларга бу ёқмас эди.

Саддуқийлар ҳам Исога нисбатан худди шундай муносабатда эдилар. Саддуқийлар ўз даврининг олий табақадаги руҳонийлари эдилар. Улар ўз номларини Эски Аҳд даврида яшаб ўтган руҳоний Садўқнинг номидан олганлар. Унинг исми яҳудий тилидаги «тақводор» деган сўздан келиб чиққан. Фарзийлар ўзларини муқаддас, деб ҳисоблаган бўлсалар, саддуқийлар ўзларини тақводор кишилар деб ҳисоблашар эди. Исо пайдо бўлганидан кейин уларнинг тақводорлиги бошқаларникидан фарқ қилмай қолди. Эгри чизиқ яна синди.

Фарзийлар ва саддуқийларнинг Исога нисбатан ғазаби бошда оддий хафагарчилик кўринишида эди. Кейинчалик бу хафагарчилик ўрнини аста-секин ғазаб эгаллади ва охир-оқибатда Унинг ўлимини истовчи қаҳрли талабга айланди. Улар Исони кўришга тоқат қила олмас эдилар. Жалила денгизида шогирдлар Исони кишиларнинг қайси тоифасига киритишни била олмай ўйланиб қолган эдилар. Улар ўзларининг: «Бу Инсон ўзи Ким?», деган саволларига ўзлари жавоб топа олмай қолдилар. Фарзийлар ва саддуқийларда жавоб тайёр эди. Улар Исо учун махсус тоифа яратдилар: Исо улар учун «шаккок» ва «иблис» эди. У кетиши керак эди. Ўта тажрибалини йўқ қилиш зарур эди.

Масиҳ ҳозир танада дунё бўйлаб юрмайди. У осмонга кўтарилди. Ҳозирги кунда ҳеч ким Исони инсон танасида кўрмайди ва У билан худди инсон билан гаплашаётгандек гаплаша олмайди. Шунга қарамасдан, Исо муқаддаслигининг хавф солувчи қудрати ҳали ҳам сезилиб туради. У баъзан Унинг кишиларига ўтади. Бир вақтлар, Синай тоғининг этагида, яҳудийлар Мусонинг кўзни қамаштирувчи нур таратаётган юзидан даҳшатга тушиб қочганлари каби, ҳозирги кунда ҳам инсонлар масиҳийларнинг ҳузурида ўзларини ноқулай сеза бошлайдилар.

Менинг таълим олиш жараёнимнинг энг қийин даври голланд тилини ўрганиш вақтимга тўғри келади. Бу голланд тили билан олиб борилган ҳақиқий уруш эди. Мен уни яхшироқ эгаллаш учун Голландияга бордим. У ерда мусиқа каби — худди жилғанинг қувноқ қўшиғига ўхшаб жарангловчи бу тилнинг олдида ўзимни ўзим йўқотиб қўйганга ўхшаб ҳис қилдим. Унли товушларни талаффуз қиламан, деб тилимни синдиришимга оз қолди. Кўп сонли ибораларни эса ҳеч қачон ёдлаб ололмасам керак деб ўйладим. Ҳар сафар, бу тил устидан «ғалаба қозондим», деб ўйлаган вақтимда, маъноси мен учун бутунлай нотаниш бўлган янги бир иборани эшитар эдим.

Мен бир куни Амстердамдаги бир дўстимнинг ўйида, кечки овқат вақтида айнан шунга ўхшаш бир иборани эшитдим. Қизғин суҳбат бўлаётган эди, сўнгра у бирдан узилиб қолди ва орага ноқулай сукунат чўкди. Голланд дўстларимдан бири жимжитликни бузиш учун: «Er gaat een Domine voorbiy!», — деди. Мен шу заҳотиёқ жавоб қайтардим: «Нима дедингиз?» алати жумла яна қайтарилди. Мен сўзларнинг маъносини билар эдим, аммо мен учун ифода тўлиқлигича маънога эга эмас эди. Яна ноқулайлик пайдо бўлди. У ноқулайликни бартараф қилиш учун жумлани таржима қилиб берди: «Жамоат хизматчиси ёнимиздан ўтиб кетди».

Мен яна бу ерда гап нима ҳақда бораётганлигини тушунтириб беришни дўстларимдан илтимос қилдим. Улар Голландияда, агарда қизғин ва ёқимли суҳбат давомида умумий кайфиятни бузишга хавф солмоқчи бўлган ноқулай сукунат чўкса, мана шу жумлани айтиш қабул қилинганлигини тушунтириб беришди. Жамоат хизматчиси ёнимиздан ўтиб кетди дейиш — бу тўсатдан пайдо бўлган жимжитликнинг сабабини тушунтириш демакдир. Бунинг ғояси шундан иборатки, дўстона базмдаги қувноқ кайфиятни ҳеч ким руҳоний каби тез буза олмайди. Жамоат хизматчиси пайдо бўлдими — шод-хуррамлик тугайди. Энди ҳеч ким кула олмайди, қизғин суҳбат ҳам бўлмайди, фақатгина жимжитлик. Шу каби жимжит, ноқулай сукунат чўкса, буни жамоат хизматчиси ўтиб кетди, деб тушунтирадилар.

Мен гольф ўйнаётган вақтимда ҳам шу каби ҳодисага тез-тез дуч келаман. Агарда мен нотаниш кишилар билан бир жуфтликка тушиб қолсам, нима билан шуғулланишимни сўрамагунларига қадар ҳаммаси яхши боради. Шеригим менинг жамоатда ишлашимни билгач, шу заҳотиёқ бутун вазият ўзгара бошлайди. Суҳбат пайтида у мендан узоқроқ туришга ҳаракат қилади. Худди у қандайдир оғир шаклдаги юқумли касаллик билан оғриганимни билиб қолганга ўхшаб кўринади. Кейин у оғзидан чиқиб кетган гаплар учун узр сўрай бошлайди. «Сўкинганим учун мени авф этинг. Мен сизнинг жамоат хизматчиси эканлигингизни билмабман». Худди жамоат хизматчиси бу каби сўзларни олдин эшитмаган, бутун ҳаёти давомида унинг ўзи шу каби сўзларни тилга олганлиги эҳтимоли эса бутунлай нолга тенг. Ишаъёнинг муаммоси, нопок оғизлар муаммоси ҳали ҳам биз билан биргадир.

Муқаддас Китобда, қонунсиз киши орқасидан ҳеч ким қувмаса ҳам қочади, деб айтилади. Лютер буни қуйидагича ифода қилди: «Мажусий киши озгина шамол бўлса ҳам титрайди». Руҳоний кишининг олдида турган кишиларда пайдо бўладиган ноқулайлик ҳисси, жамоатни Масиҳ билан ўхшатишдан келиб чиқади ва бу кишиларга ғалати таъсир кўрсатади.

Бир неча йил олдин энг моҳир гольф ўйинчиларидан бирини икки жуфтлик ўртасидаги ўтказиладиган мусобақага таклиф қилишди. Қолган учта ўйинчилар Қўшма Штатлар президенти Жеральд Форд, Жен Никлз ва ваъзхон Билли Грэмлар эди. Гольф ўйинчиси, албатта, бу инсонларни ҳурмат қилар эди. Айниқса, Форд ва Билли Грэм билан бирга ўйнаш у учун бир шараф эди (Никлз билан у авваллари ҳам бирга ўйнаган эди).

Ўйиннинг бир раунди тугагач, бошқа бир моҳир ўйинчи унинг ёнига келди ва ундан: «Президент ва Билли Грэм билан бирга ўйнаш қанақа экан?», — деб сўради.

Биринчи ўйинчи бир дунё лаънат ёғдирган ҳолда, нафрат билан жавоб берди: «Билли Грэмнинг ўз таълимотини томоғимга тиқиши менга керак эмас». У шу сўзлар билан бурилди ва шуғулланиш жойига қараб кетди.

Дўсти унинг ортидан борди. У эса ўз битасини олиб, ғазаб билан ота бошлади. Унинг бўйни худди қисқичбақаники каби қизариб кетган, қулоқларидан эса буғ чиқаётганга ўхшарди. Унинг дўсти ҳеч нарса демади, ўриндиққа ўтириб, уни кузатди. Бир неча дақиқадан сўнг ўйинчининг ғазаби тарқади. У ўзини босиб олди. Дўсти ундан секингина сўради: «Билли ўзини қўпол тутдими?» У бошини қуйи солди ва чуқур нафас олиб, жавоб берди: «Йўқ, бу раунд мен учун омадсиз бўлди холос».

Таажжуб. Билли Худо, Исо ёки таълимот ҳақида бир оғиз ҳам сўз очмади, бироқ ўйиндан сўнг бу ўйинчи Биллини, унинг томоғига таълимотни тиқишга ҳаракат қилганликда айблади ва Биллининг олдидан кетиб қолди. Буни қандай изоҳлаш мумкин? Бунинг изоҳи шундоққина кўриниб турибди: Билли Грэм бирор нарсани гапириши зарур эмас эди. Спортчи ўзини ноқулай сезиши учун, Билли у тарафга қараши ҳам шарт эмасди. Билли Грэмнинг қиёфаси таълимот, Худо ғояси билан шу даражада чамбарчас боғланиб кетганки, у ҳозир бўлган ҳар бир жойда «қонунсиз киши» ҳеч ким орқасидан қувмаса ҳам қочишга мажбур бўлади. Лютер ҳақ эди, ҳақиқатдан ҳам, мажусий озгина шамол бўлса ҳам қалтирайди. У ўз ортида осмоннинг нафасини сезади ва у ўзини қувиб келаяпти деб ўйлайди. Муқаддаслик унчалик етук бўлмаган, фақатгина қисман муқаддас қилинган инсон қиёфасида бўлса ҳам, «қонунсиз киши»ни қочишга мажбур қилади.

Моҳир гольф ўйинчисининг Билли Грэмга нисбатан жавоби, Бутруснинг Масиҳга нисбатан жавобига ўхшашдир. «Мендан кет, мен гуноҳкор инсонман». Муқаддаслик ҳузурида туриш уларнинг ҳар иккаласига ҳам жароҳат етказди. Муқаддаслик адоват ҳиссини уйғотди. Муқаддаслик ўзини қанчалик кўпроқ намоён қилса, унга нисбатан қаратилган инсоний адоват ҳам шунчалик кучлироқ бўлиб боради. Бу телбаликка ўхшайди. Ер юзида Исо Масиҳдек севгига тўлиб тошган бошқа инсон йўқ. Шунга қарамасдан, Унинг севгиси ҳам инсонларни ғазабга солар эди. Унинг севгиси етук севги, трансцендент ва муқаддас севги эди, бироқ айнан мана шу севги инсонларни жароҳатлар эди. Бу каби севги шунчалик улуғворки, биз бундай севгини кўтара олиш қобилиятига эга эмасмиз.

Америка адабиётида кенг ўқувчилар оммасига таниш бўлган бир ҳикоя мавжуд. Бу ҳикояда севгининг барбод қилувчи кучи ҳақида гапирилади. Бу ғалати севги. Бу севги шунчалик шиддатлики, у ўзи яхши кўрадиган ҳар бир нарсани ҳалок қилади. Жон Стейнбекнинг ижодини ўрганадиган кишилар, унинг асарларидаги энг машҳур қаҳрамонлардан бири, «Сичқонлар ва инсонлар ҳақида» романидаги Линни — Масиҳнинг тимсоли, деб фараз қилишади.

Линни — Масиҳ? Бундай фараз кўпгина масиҳийларни ҳақорат қилган бўлиши мумкин эди. Линни — «бефаҳм ҳайвон». У қотил. Масиҳни қандай қилиб шундай одам билан тенглаштириш мумкин? «Сичқонлар ва инсонлар ҳақида» асари — бу қишлоқлар оралаб саёҳат қилиб юрувчи ва у ёки бу ерда ишлаб, ўз хусусий фермаларига эга бўлиш ҳақида орзу қилувчи икки ишчи, Линни ва Жорж ҳақидаги ҳикоядир. Стейнбек уларни қуйидагича тасвирлайди:

Асарнинг бу икки қаҳрамони ўртасидаги фарққа эътибор беринг. Жоржнинг юз тузилиши аниқ тасвирланган, Линнининг юзи эса шаклсиз. Ушбу катта, қўпол кишида англаб бўлмайдиган нимадир бор эди. У худди айиққа ўхшаб юради, бироқ, унинг онги ёш боланики каби эди. Линни — ақли заиф киши. У Жоржсиз бутунлай ночор бўлиб қолади. Жорж у ҳақда ғамхўрлик қилади ва энг оддий сўзлардан фойдаланган ҳолда у билан суҳбатлашади.

Линнининг ғалати одати бор. У кичкина момиқ ҳайвонларни — сичқонлар, қуёнлар ва шунга ўхшашларни яхши кўради. У Жорж иккаласи учун ферма сотиб оладиган кун ҳақида орзу қилади. Шунда у қуён ва сичқонларни боқиши мумкин. Бироқ, Линнида бир муаммо бор. У ўз кучини бошқара олмайди. У ердан сичқон ёки қуённи кўтариб олгач, уларни севишни, уларга нисбатан ўз меҳрини намойиш қилишни хоҳлайди. Бироқ, момиқ жонзотлар буни тушунмайди. Улар қўрқади ва Линнининг қўлидан чиқиб кетишга ҳаракат қиладилар. Линни уларни қўйиб юбормаслик учун, ҳайвонлар унинг севгисини янада яхшироқ ҳис қилсин учун кафтини янада қаттиқроқ сиқади. У ўзининг оғир қўллари билан беихтиёр равишда уларни ўлдириб қўяди.

Линнининг кичкина момиқ ҳайвончаларга нисбатан севгиси — ҳар доим Жоржнинг аччиқланишига сабаб бўлади. У кўйлагининг чўнтагига ўлган сичқонни солиб юрган Линнини кўриб қолса ғазабга тушади. Бу унда нафрат уйғотади. Бироқ, Жорж Линнини ўз ўғлидек яхши кўради ва шу сабабли унинг кичкина камчиликларига чидайди. Ҳал қилувчи дақиқа, Линни ишчилардан бирининг хотини билан ёлғиз қолганида юз беради:

Сичқонларни ўлдириш бошқа, одам ўлдириш бошқа. Бу сафар Линнининг ғалати қизиқиши ҳаддидан ошиб кетди. Жорж Линнини олиб қочди. Улар ўзларини қувиб келаётган шериф отрядидан мамлакат ичкариси томон қочиб кетар эдилар. Улар Шўр дарёнинг айлана бўлиб оқадиган жойи ёқасига етиб келдилар ва дам олиш учун ўтириб, суҳбатлаша бошладилар. Линни ўз қилмиши учун Жоржнинг уришишини пойлаб ўтирар эди. Сўнгра Линни Жорждан вақти келиб уларники бўладиган ферма ҳақида яна бир марта сўзлаб беришни илтимос қилди.

«Баъзан шундай қилишга тўғри келади». Баъзида, агар кишилар вайронагарчилик олиб келсалар, уларни қатл қилишга тўғри келади. Бошқаларнинг тақдирини барбод қиладиган кишиларни кечириб бўлмайди. Линнининг барбод қилувчи ҳаракатлари ортида соддадил севги кучи мавжудлиги аҳамиятга эга эмас. Унинг севгисида ҳеч қандай яширин оҳанг йўқ эди. У ҳеч кимни алдамади, ҳеч кимни васвасага солмади. Унинг севгиси пок севги эди. У ўзига қаршилик кўрсатганларни шу севги кучи билан бўғар эди. Жорж бошқача йўл тута олмас эди. У, Линни бу дунёда яшай олмаслигини билар эди. Линни ўлиши керак эди. Линни қўли теккан барча нарсага жароҳат етказар эди.

Масиҳ билан ҳам худди шундай бўлди. Дунё Унга тоқат қила олмади. Инсонлар Уни фақат узоқдан туриб севар эдилар. Бугунги кунга келиб, Масиҳ биз учун хавфсиз бўлиб қолди, У вақт ва фазо билан қаттиқ боғланган. Бироқ, Масиҳ бизнинг давримизда — адоватли инсонлар дунёсида ҳам яшай олмас эди. Каяфа халқ учун Исо ўлиши керак, деб ҳукм қилди. Бизда ҳам шундай қабул қилинган. «Баъзан шундай қилишга тўғри келади».

Аагарда биз ўз онгимизни Худонинг муқаддаслиги ат рофида жамлайдиган бўлсак, у ҳолда бунинг натижа си ташвишли бўлиши мумкин. Руҳи Худо шахсини чуқур ҳис қилиш натижасида чексиз ҳайратга тушган инсонлардан бири Мартин Лютер эди. Лютернинг ғайриоддий феъл-атвори, шубҳасиз, Худони ўрганиш таъсири остида шаклланди. Бу ҳол унинг шахсини ривожлантирдими ёки буздими? Худо билан учрашиш таъсири остида унинг руҳи покландими ёки бу учрашув уни мажруҳ қилиб қўйдими?

«Мен Худони севаманми? Баъзида мен Ундан нафратланаман!» Лютердек ўз диний интилишлари туфайли ҳурматга сазовор бўлган кишининг оғзидан бундай сўзларни эшитиш кишини ҳайратга солади. Бироқ, у шундай деган. У ўзининг «ғазаблантирадиган» фикрлари билан машҳур бўлди. «Баъзан менга Масиҳ — бу қўлида қилич ушлаб келадиган қўрқинчли ҳакамдан бошқа ҳеч ким эмасдек бўлиб туюлади». Ва: «Бу Мусони деб киши ўзини-ўзи осиб қўйиши ҳам ҳеч гап эмас!»

Бу инсон телба эдими? Бу саволга жавоб беришга ҳаракат қилишдан аввал, у ҳақда телба деган тасаввур пайдо бўлишига сабаб бўлган Лютер шахсининг хусусиятлари ва ҳулқининг ўзига хос томонларини кўриб чиқайлик.

Лютер феъл-атворининг биринчи хусусияти — бу унга хос бўлган тез ғазабланиш ва тилининг ёмонлиги. У ўзини танқид қилувчи кишиларни «итлар», деб аташни яхши кўрар эди. Танқидчиларнинг ўз асарига нисбатан танқидларини эшитган пайтда у: «Итлар вовуллашни бошлади», — дер эди. Унинг маърузалари вақти-вақти билан қўпол, очиқдан-очиқ уятсизликларга тўла бўлар эди.

Мисол сифатида Эразм Роттердамскийнинг «Фош қилиш» асарига Лютернинг жавобини кўриб чиқайлик:

Лютернинг тўполончилиги Марбургдаги муҳим учрашув пайтида кўринди. Ёш протестантлик ҳаракатининг раҳбарлари Қутлуғ Кечага нисбатан бўлган келишмовчиликни бартараф қилиш учун йиғилдилар. Суҳбатнинг ўртасига келиб Лютер қайта-қайта: «Hoc est corpus meum, hoc est corpus meum», — деб, столни муштлай бошлади. («Бу менинг танам».) Унинг бу қилмиши бизга Никита Хрушевнинг Бирлашган Миллатлар Ташкилотидаги қизишиб кетиб, оёқ кийими билан минбарга урганлигини эслатади. Бу унга сўнмас шуҳрат олиб келган эди.

Шубҳасиз, Лютер вақти-вақти билан ўзини тута олмай қолар эди. У манманликка тоқат қила олмасди. У кишиларни тез-тез ҳақоратлар эди (масалан, уларни итлар деб атар эди). Буларнинг ҳаммаси Лютер ҳулқининг аҳлоқли эканлигига шубҳа қилишга мажбур қилса ҳам, ҳали уни телба дейишга асос бўла олмасди.

Бироқ бу ерда оддий суҳбат услубидан кўра каттароқ нарса бор. Вақти-вақти билан унинг ҳатти-ҳаракати очиқдан-очиқ ғалати бўлар эди.

У бир қатор фобиялардан азоб чекар эди. Лютер қандай қилиб кучли момақалдироқда қолиб кетганлиги ҳақидаги ҳикоя кўпчиликка танишдир. Яшин унинг ёнгинасига шундай куч билан урилдики, натижада Лютер ерга қапишиб қолди. Жамоатнинг буюк тарихчиси ва Лютернинг таржимаи ҳолини ёзган Роланд Бейнтон бу ҳақда шундай ҳикоя қилади:

Шу воқеадан кейин тез ўтмай Лютер ўз ваъдасининг устидан чиқди. У ҳуқуқий фанлар мажмуи бўйича ўтказиладиган машғулотларини ташлаб, монастирга кетди ва бу иши билан отаси Гансни қўрқитиб юборди.

Лютерни ғайри табиий ўлимдан қўрқиш ҳисси таъқиб қилар эди. У бундай ўлимни илоҳий суд ва жазо ифодаси деб тушунар эди. Лютер бутун умри давомида ошқозон оғриғи ва барча касалликлар ичида энг азоблиларидан бири буйрак тоши касаллиги билан азоб чекди. У бир неча бор ёзма равишда ўз ўлимини олдиндан хабар қилди. У бир неча бор ўзини қабрдан бир неча кун ёки ҳафталар ажратиб турганлигига ишончи комил эканлиги ҳақида гапирган. Яшин чақноғи унинг онгида ўчмас чандиқ қолдирди.

Яшин уриши туфайли бир ўлимдан қолган кишиларнинг ҳар бири ҳам Лютердек йўл тутмайди. Бир неча йил аввал, Чикагодан унчалик узоқ бўлмаган жойда ўтказилаётган гольф бўйича «Очиқ ғарб» чемпионати вақтида, учта гольф ўйичисининг ёнгинасига яшин тушди. Яшин уларни ерга қапиштириб ташлади. Улардан бири, Ли Тревинонинг елкаси қаттиқ лат еди ва бу нарса унинг спорт билан шуғулланишига жиддий тўсқинлик қилди. Бу воқеадан анча вақт ўтгач телевизион ток-шоуда ундан интервью олишди. Бошловчи Тревинодан «Бу ҳодиса сизни нимага ўргатди?», деб сўраганида, у ўзи учун хос бўлган ҳазил оҳангида: «Бу воқеа мени, агар Тангри барча чуқурчаларга копток туширишга қарор қилган бўлса, у ҳолда яхшиси Унга ҳалақит бермаслик маъқул эканлигига ўргатди», — деб жавоб берди. Кейин яна шундай деб қўшиб қўйди: «Момақалдироқ вақтида мен ўз металл човганимни юқорига кўтариб туришим керак эди». Бошловчи бу сўзларни эшитиб, ҳайрон бўлди. «Нима сабабдан?», — қизиқиш билан сўради у. Тревинонинг кўзлари чақнаб кетди: «Чунки, Худо ҳам унга теккиза олмайди!» — деб қочириқ қилди у.

Яшин билан тўқнаш келиш тажрибасидан Тревино ўз репертуари учун бир нечта янги ҳазилга эга бўлди. Лютер эса ҳаётда янги йўлга — роҳиб ва уламо йўлига эга бўлди.

Лютернинг узоқ чўзилган ошқозон касаллиги табиати психосоматик бўлган бўлиши мумкин. Лютерда мавжуд бўлган невротик фобиялар тўғридан-тўғри унинг ошқозонига йўналган, деган фикр пайдо бўлади. Лютер азоб чеккан метеоризм касали унинг ўзи томонидан қисман кўпиртирилиб айтилганлиги сабабли афсоналарга кирган. Унинг асарларида қусиш ва ел чиқариш ҳақидаги маълумотлар тез-тез кўзга ташланади. У: «Агар мен Виттенбергда ел чиқарсам, бу Лейпцигда эшитилади», — дер эди.

Бахтга кўра, Лютер ўзининг метеоризмига қандайдир маънода «муқаддас» қўлланиш топа олди. У ўз талабаларига ел чиқариш — бу иблис ҳужумларини қайтаришнинг энг самарали усули, деб ўргата бошлади. Лютер, кўп жойларда, иблис билан курашнинг яна бир усули сифатида, унга сиёҳдонни отиш ҳақида гапирар эди. Лютер ўзининг иблис билан курашини қамал қилишни таърифлаш учун ишлатиладиган ҳарбий иборалар ёрдамида ифода қилиб берар эди. У ўзини шайтоннинг шахсий нишони, деб ҳисоблар эди.

Иблис ҳақидаги ҳикоялар психологлар учун бой озуқа беради. Бу ҳикояларда улар руҳий касалликнинг иккита белгисини кўрадилар. Фаразларга кўра, Лютер бир томондан галлюцинациялар билан азоб чеккан бўлса, иккинчи томондан, унда, худди Зулмат ҳукмдори уни ўзининг нишони қилиб олганидан иборат бўлган улуғлик васвасаси мавжуд бўлган.

Ҳозирги кунга келиб биз бир қанча устунликларга эга бўлдик, чунки биз бу воқеаларни жамоат тарихи таъсири орқали кўриб чиқишимиз мумкин. Шу сабабли, ўн олтинчи асрда иблиснинг қудрати айнан Мартин Лютер томонга кучлироқ қаратилганлиги ҳақидаги фаразлар бизни ҳайратга солмайди.

Лютер ҳаётидан олинган яна бир лавҳа — унинг жамоатдаги биринчи хизматининг байрам қилиниши психиатрларни қош чимиришга мажбур қилади. Бу вақтга келиб, Лютер ёш ва катта истиқболга эга бўлган уламо сифатида машҳур эди. Бироқ, унинг ваъзхон ва моҳир нотиқ сифатидаги келажаги замондошлари учун ҳали номаълум эди.

Лютернинг биринчи хизматидан кейинги байрам унинг халойиқ олдидаги биринчи чиқиши эди. Бу унинг руҳоний сифатидаги фаолиятининг бошланиши бўлди. Қари Ганс Лютер ўғлининг роҳиб жуббасини кийиш учун бадавлат ҳаёт ваъда қилувчи ҳуқуқшунослик илмини ташлаш ҳақидаги қарорига кўнай деб қолган эди. У ўз ўғли билан фахрлана бошлади — «Менинг ўғлим, руҳоний». Яқинлашиб келаётган биринчи хизмат кунига худди оилавий байрам сифатида қарардилар. Мартиннинг қариндошлари унинг байрами гувоҳлари бўлиш учун йиғилганлар қаторидан жой олдилар.

Йиғилганлардан ҳеч бири содир бўлажак воқеани кутмаган эди. Лютер ўз ваъзини жуда хотиржам ва дабдаба билан бошлади. Ундан руҳонийликнинг улуғворлик нури таралаётгандек бўлиб туюлар эди. Муқаддас қилиш ибодатига, хизматдаги у руҳоний сифатида биринчи бор ўз вазифасига киришадиган ва буюк Евхаристия (нон ва шаробни Масиҳ танаси ва қонига айлантириш) мўъжизасини амалга ошириш учун Худо қудратини чақирадиган дақиқага келганда — Лютер тўхтаб қолди.

У меҳроб олдида тўхтаб қолди. Қадайдир куч уни турган жойига михлаб қўйганга ўхшар эди. Унинг кўзлари бир нуқтага тикилганча қолди, пешонасида тер томчилари ялтираб кўринди. Атрофга жимжитлик чўкди, барчанинг нигоҳи Мартинга қаратилган эди. Йиғилганлар нигоҳлари билан ёш руҳонийни давом этишга ундар эдилар. Ганс Лютер ўзини ноқулай сеза бошлади. Ўғлининг пастки лаби титрай бошлади. У хизмат сўзларини айтишга ҳаракат қилди, бироқ оғзидан бирор товуш чиқмади. У оқсоқланиб отаси ва меҳмонлар — оила аъзолари ўтирган стол ёнига қайтиб келди. Мартин муваффақиятсизликка учради. У хизматни бузди, ўзини ва отасини шарманда қилди. Ганс дарғазаб бўлди. У боягина монастирга сахийлик билан ҳадялар берган эди, энди эса ўғли шарафига бўлаётган иззат-эътиборнинг гувоҳи бўлиш учун келган жойда ўзини камситилгандек сезиб ўтирибди. У Мартинни бўралаб сўка бошлади ва унинг руҳонийликка нолойиқлиги ҳақидаги саволни ўртага ташлади. Мартин ўзини ҳимоя қилар, яшин вақтида сезган юқоридан келган даъватга ишора қилган ҳолда, руҳоний бўлиш — унинг вазифаси эканлиги ҳақида гапирар эди. Ганс эса унга қарата: «Худога илтижо қил, токи сенинг сезганларинг иблис тасаввури бўлиб чиқмасин», — деб эътироз билдирар эди.

Меҳроб олдида нима юз берди? Лютернинг тушунтиришларига қараганда, у: «Биз буни Сенга, тирик, ҳақ, абадий Худога олиб келдик», деган сўзларни талаффуз қилиши керак бўлган дақиқада шол бўлиб қолди. У мана шундай дейди:

Бироқ, бу лавҳалар Лютер ақлининг расолиги ҳақидаги саволни ҳал қилишда катта аҳамият касб этмайди. Биз ўз диққат-эътиборимизни Лютер ҳаётининг энг ҳаяжонли онларига қаратишимиз лозим. Бу он бутун масиҳий дунё учун ҳаяжонлидир. Лютер ҳаётидаги энг оғир синов 1521 йилда, Вормсда император суди йиғилган вақтга тўғри келди. Ҳокимият ва жамоат ҳукмдорлари олдида, муқаддас Рим империясининг императори Чарльз ҳузурида кончининг ўғлини бидъат учун суд қилдилар.

Илоҳиёт илмининг профессори ҳисобланган Лютер тўқсон бешта қоида ёзилган варақни Виттенбергдаги жамоат эшигига қоқиб қўйганидан сўнг воқеалар назорат остидан чиқиб кетди. Лютер бу қоидаларни уламолар учун муҳокама мавзуи сифатида олдинга сурган эди. Унда бу муҳокамани миллий ёки халқаро даражга олиб чиқиш истаги йўқ эди. Бу қоидалар баъзи кишиларнинг, аниқроғи талабаларнинг қўлига тушиб қолди ва улар Гутенбергнинг ажойиб кашфиётидан фойдаландилар. Икки ҳафтадан сўнг бу қоидалар бутун Германияда суҳбат мавзуига айланди. Бейнтон содир бўлган воқеаларни тушунтириб бериш учун Карл Бартнинг тасвиридан фойдаланди:

Баҳслар қизғин тус олиб кетди. Қоидаларни Римга олиб боришди. Ўша пайтда Лев X папа эди. Афсоналарга кўра, у қоидаларни ўқиб чиққач, шундай деди: «Лютер — маст немис. Унинг кайфи тарқагач, у ўз фикрини ўзгартиради». Уламолар ва роҳиблар ордени ўртасида кураш борар эди. Лютер бу урушнинг энг қизғин бораётган жойлари — Аугсбург ва Лейпцигда қатнашди. Бу икки шаҳарда энг аёвсиз баҳслар борар эди. Охир-оқибатда папанинг Лютерни айбловчи расмий буйруғи эълон қилинди. Ҳужжатнинг сарлавҳаси, «Ersurge Domine», унинг бош сўзларидан олинган эди: «Тур, Тангрим, менинг ишимни ҳал қилиб бер. Менинг токзоримга ёввойи тўнғиз оралади».

Буйруқ эълон қилинганидан сўнг, Римда Лютернинг китобларини ёқиб юборишди. Лютер норозилик билдириб, императорга мурожаат қилди. Ниҳоят, Вормсда суд йиғилди ва Лютерга хавф-хатарсиз юриш имкониятини берувчи ҳужжат берилди (Лютер судга кела олиши учун).

Айнан Вормсда бўлиб ўтган воқеага ўхшаш воқеалар афсоналарнинг келиб чиқишига асос бўла олади. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, айнан мана шу воқеалар афсоналарни келтириб чиқарди. Голливуд ҳам шу саҳнага ўз сеҳрли таёқчасини теккизди. Вормсдаги Лютер ҳақидаги энг кенг тарқалган тасаввур ҳокимиятга қарши чиққан шавкатли қаҳрамон тасвирида гавдаланади. Лютерга савол беришади: «Сен ўз асарларингдан воз кечасанми?» Биз Лютерни ўз душманларидан баландда турган, муштларини силкитаётган ва уларнинг юзига тик қараб: «Шу сўзимда тураман!» — деб бақираётган инсон қиёфасида тасаввур қиламиз. Сўнгра, у бурилади ва кишиларнинг олқишлари остида зални тарк этади. Оқ отга минади ва ботаётган қуёш нурлари остида, протестантлик Реформациясини бошлаш учун от чоптириб кетади, — деб ўз тасаввуримизни давом эттирамиз.

Энди эса — воқеа аслида қандай бўлганлигини кўриб чиқамиз.

Иш бўйича биринчи тинглаш 17 апрелда бўлиб ўтди. Суд залидаги муҳит чўғ каби қизиган, барча қатнашувчилар бўлажак очиқ фикр алмашинувлари олдидан ҳаяжонга тушиб ўтирар эди. Лютер судга келиш олдидан қуйидаги сўзларни дадиллик билан айтди:

Халойиқ янги дадилликни сабрсизлик билан кутар эди. Одамлар нафас олмай, ёввойи тўнғиз жазавага тушадиган дақиқани кутар эдилар.

Император судининг мажлиси очиқ, деб эълон қилинганида, Лютер улкан залнинг ўртасида турар эди. Лютернинг ёнидаги столда унинг шунча баҳсни келтириб чиқишига сабаб бўлган китоблари турар эди. Суд хизматчиси ундан: «Бу китоблар сеникими?», — деб сўради. Лютер зўрға пичирлаб жавоб берди: «Бу китобларнинг бари меники ва мен бундан бошқа китобларни ҳам ёзганман». Кейин ҳал қилувчи савол янгради — Лютер ўз китобларидан воз кечишга тайёрми? Ҳеч қандай мушт силкитиш ҳам, ҳеч қанақанги қўпол сўз ҳам йўқ эди. Лютер яна пичирлаб жавоб берди: «Ўтинаман, менга ўйлаб кўриш учун вақт беринг». Лютер худди ўзининг биринчи хизматида бўлгани каби қоқилди. Ўз-ўзига бўлган ишонч уни тарк этди. Ёввойи тўнғиз кутилмаганда аянч билан ангиллаётган кучукчага айланиб қолди. Император бу илтимосдан ҳайратга тушди ва бу олдиндан яхшилаб ўйлаб қўйилган тактик юриш, илмий мунозараларда тажриба орттирган уламонинг суд ишини боши берк кўчага олиб кириш, уни тўхтатиб қўйиш учун қилаётган ҳаракати эмасмикан, деб ўйлаб қолди. Шунга қарамасдан, Лютернинг ўйлаб олиши учун йигирма тўрт соат ажратиб, раҳмдиллик билан эртанги кунгача вақт берди.

Ушбу тунда Лютер ёлғизликда, ўзининг хонасида ўтириб, инсон қўли билан яратилган ибодатлар ичида энг таъсирли бўлган ибодатлардан бирини ёзди. Бу ибодатда Худо олдида тиз чўкаётган ва адоватли кишиларга қарши ёлғиз курашишда енгилмаслик учун ўзининг бор матонатини йиғишга ҳаракат қилаётган итоатли инсоннинг қалби очиб берилади. Лютер учун бу унинг шахсий Гетсемания боғи эди:

Лютер жавоб берди:

Бу телба кишининг сўзларими? Бўлиши мумкин. Инсон қандай қилиб ёлғиз ўзи папа ва императорга, маслаҳатлар ва буйруқларга қарши, масиҳий дунёнинг ташкиллаштирилган ҳокимиятига қарши боришга журъат қилди, деган савол пайдо бўлади. Энг ёрқин илм соҳиблари ва жамоатнинг энг юқори вакилларига қарши чиқиш, ўз онги ва Муқаддас Китобнинг ўз хусусий талқини билан бутун дунёга қарши бориш учун қанчалик даражада ўз-ўзига ишонч ва ҳаттоки такаббурга эга бўлиш керак эди! Бу нима — худбинликми? Ёки улуғворлик васвасасими? Бу Муқаддас Китоб доҳийсининг намоён бўлишими, муқаддас кишининг матонатими ёки савдойи кишининг алаҳсирашими? Бу саволларга бериладиган жавоб қай тарзда бўлмасин, у нимага қарши бормасин — ёмонликка қаршими ёки яхшиликка қаршими, ана шу ёлғиз кишининг қаршилиги масиҳийлар дунёсини чил-чил қилиб юборди.

Бу ҳодиса жамоат ва Мартин Лютернинг шахсий тарихи учун қай даражада муҳим бўлишидан қатъий назар, олимларнинг Лютерни телба, деб ҳисоблашлари учун бу нарса сабаб бўлмади. Бу инсонда янада ғайриоддийроқ, ғайри табиийроқ ва ҳақиқатда даҳшатлироқ бир нарса бор эди. Бу таассурот Лютернинг роҳиб бўлгандаги ҳаёти билан боғлиқдир.

Роҳиб бўлганидан сўнг, у астойдил равишда, зоҳидлик йўлидан борди. У ўз олдига баркамол роҳиб бўлиш мақсадини қўйди ва тиришқоқлик билан ўз мақсади сари юра бошлади. Лютер бир неча кунлаб рўза тутар ва ўз-ўзини қийнашнинг энг аёвсиз шаклларини қўллар эди. Ўз-ўзини чегаралаш масаласида у монастирда қабул қилинган қоидалардан ҳам ўзиб кетди. Лютернинг ибодати бошқаларникидан узоқроққа чўзилар эди. У монастир низоми бўйича берилиши керак бўлган кўрпачадан воз кечди ва бир куни совуқда музлаб ўлиб қолишига сал қолди. Лютер ўз танасини шу даражада қийнар эдики, кейинчалик унинг ўзи айнан роҳиблик пайтида ўз овқат ҳазм қилиш аъзосига тиклаб бўлмас зарар етказганлигини тан олган эди. У ҳаётининг бу даври ҳақида шундай ёзади:

Лютернинг юриш-туришидаги энг ғалати одатларидан бири бу унинг кундалик тавба қилиш одати эди. Тавба қилиш роҳиблардан талаб қилинар эди, бироқ ҳар куни эмас. Талаб, роҳиб ўзининг барча гуноҳларига тавба қилиши кераклигидан иборат эди. Лютер бирор кунни ҳам гуноҳ иш қилмасдан ўтказа олмас эди, шу сабабли у гуноҳлардан фориғ бўлиш учун ҳар куни тавба қилиш керак, деб ҳисоблар эди.

Тавба қилиш роҳиблар кундалик ҳаётининг бир қисми ҳисобланар эди. Бошқа биродарлар мунтазам равишда ўз руҳонийларининг олдига келар ва шундай дер эдилар: «Авлиё ота, мен гуноҳ қилдим. Ўтган кеча мен ётиш вақти бўлгандан кейин ухламадим ва шам ёруғида Муқаддас Китобни ўқидим». Ёки: «Кеча тушлик вақтида биродарим Филиппнинг картошкали салатини егим келди». (Монастирда яна қандай гуноҳ ишларни қилиш мумкин?) Руҳоний уларнинг тавбасини эшитар, гуноҳларини кечирар ва оз миқдорда жарима белгилар эди. Шу билан тавба қилиш тугар эди. Бунинг ҳаммасини амалга ошириш учун бор-йўғи бир неча дақиқа лозим эди.

Биродар Лютер билан бундай бўлмас эди. У ўз руҳонийсини телбаликкача олиб борар эди. Гуноҳларнинг қисқача санаб ўтилиши Лютерни қаноатлантирмас эди. У ўз ҳаётида тавба қилинмаган бирорта ҳам гуноҳ қолмаганлигига ишонч ҳосил қилишни истар эди. У тавба қилиш учун борар ва у ерда ҳар куни соатлаб ўтирар эди. Лютер, олдинги кун содир қилган гуноҳларига тавба қилиш учун, у ерда олти соат ўтирган кунлар ҳам бўлган!

Монастир нозирлари Лютер туфайли ташвишлана бошладилар. Улар Лютер — Муқаддас Китобни ўрганиш ёки ишлаш ўрнига бедорлик вақтини тавба қилиш жойида ўтказишни афзал кўрадиган «оқсуяк» бўлса керак, деб ўйладилар. Яна, Лютер — тез орада оғир кўриниш олувчи руҳий касалликка чалинган инсон, деган фараз ҳам илгари сурилди. Охир-оқибатда, Лютернинг раҳбари Стаупицнинг жаҳли чиқди ва уни уришиб берди:

Мана у! Лютер шахсининг айнан мана шу аспекти асосида унинг телбалиги ҳақида ҳукм чиқарилган эди. Бу инсон ҳаддан ташқари ғалати эди. Ундаги айбдорлик ҳисси ҳеч қаерга сиғмас эди. Унинг айби шу даражадаги ғайритабиий ўлчамларга эга бўлдики, унинг ҳиссиётли ҳаёти шу даражада бузилиб кетдики, энди у соғлом инсон каби яшай олмас эди. У, ҳаттоки, туппа-тузук роҳиб сифатида ҳам яшай олмас эди. У ҳали ҳам яшиндан қочаётган эди. Бейнтон унинг бу ҳолатини қуйидаги тарзда ифода қилиб беради:

Лютернинг бундай ҳолатини қандай тушунтириш мумкин? Фақат бир нарсани ишонч билан айтиш мумкин: Лютерга барча кишилар ўз виждонларининг айбловчи овозини ёпиш учун фойдаланадиган ҳимоя воситалари етишмас эди.

Баъзи бир назариётчилар, телба кишилар ақли жойида бўлган кишиларга нисбатан воқеликни яхшироқ кўра оладилар ва у ҳақда ҳақиқатга яқин бўлган тасаввурга эга бўладилар, деб таъкидлашади. Масалан, ваҳимадан ўзини қўярга жой топа олмайдиган киши, психиатрнинг олдига бориб, у ўзини жамоат билан бирга дала сайрига чиқишга мажбур қила олмаётганлигидан шикоят қилади. Шифокор савол бериб бошлаганида, дала сайрига кетаётганда машина тўқнашувга учраши мумкинлиги, далада илон чақиб олиши ва агарда момақалдироқ бошланиб қолса, яшин уриши мумкинлиги, овқатланиш пайтида эса — «хот-дог»га тиқилиб ўлиш мумкинлиги аниқланади.

Бу инсон ҳақиқатдан ҳам юз бериши мумкин бўлган нарсалардан қўрқади. Ҳаёт — хавфли нарса. Киши ўзини кўп сонли хавф-хатарлардан ҳоли, деб ҳисоблай оладиган жойнинг ўзи мавжуд эмас. Кўп сонли миллионлар эгаси бўлган Говард Хафс ҳам ўзи учун адоватли микроорганизмларнинг ҳужуми хавф солмайдиган муҳитни топа олмади. Психиатр барча дала сайрлари хавфсиз эканлигини исбот қила олиш қобилиятига эга эмас. Барча ёмон ҳодисаларни содир бўлиши мумкин, деб фараз қилган бу киши мутлақо ҳақдир, бироқ, шунга қарамасдан у барибир руҳан соғлом эмас. Чунки у бизга барча ҳаётий ҳолатларда ҳар томонлама хавф солувчи, очиқ-ойдин кўриниб турувчи хавф-хатарларни инкор қилишга ёрдам берадиган ҳимоя воситаларни йўқотиб қўйган.

Лютер таржимаи ҳоли ва шахсининг бир аспекти кўп ҳолларда аналитикларнинг назаридан четда қолиб кетади. Улар, монастирга келишидан олдин Лютер, ҳуқуқшунослик соҳасида Европанинг энг ёрқин ёш ақлларидан бири сифатида машҳур бўлганлигини эсдан чиқаришади. Лютер ўта қобилиятли киши эди. Унинг мияси жуда яхши ишлар эди. У қонуннинг жуда нозик ва қийин жойларини эгаллаб олиш қобилияти билан ажралиб турар эди. Баъзи инсонлар уни келажакда ҳуқуқшунослик доҳийси бўлиб етишади, дер эдилар.

Истеъдодлилик ва телбаликни ингичка чегара ажратиб туриши ва кўпгина кишилар бу чегарани ҳар икки томонга кесиб ўтишлари олдиндан маълум. Эҳтимол, Лютер билан ҳам шунга ўхшаш ҳодиса юз бергандир.

Лютер ақлдан озмаган эди. У доҳий эди. Қонунни тушунишда унга тенг келадиган инсон топилмас эди. У ўзининг зийрак ақлини Худо қонунларига қаратганда, кўпчилик илғаб ола олмайдиган жойларни кўрар эди.

Лютер энг буюк амрни тадқиқот қилиб чиқди: «Раббинг бўлган Худовандни бутун қалбинг билан, бутун жонинг билан ва бутун онгинг билан севгин. Ўзгани ўзинг каби севгин». Кейин эса у ўзига-ўзи савол берди: «Энг катта гуноҳ нима?» Баъзи кишилар бу саволга, энг катта гуноҳлар — бу одам ўлдириш, зино қилиш, шаккоклик ёки имонсизлик, деб жавоб берадилар. Лютер бу фикрларга қўшилмади. У, агар энг буюк Амр — Худони бутун қалб билан севиш бўлса, у ҳолда энг катта Гуноҳ — Худони бутун қалб қилан севмасликдир, деган хулосага келди. У энг муҳим мажбурият ва энг катта гуноҳ ўртасидаги мувозанатни назарда тутган эди.

Кўпчилик кишилар бундай деб ўйламайдилар. Бизларнинг ҳеч қайсимиз энг буюк амрга ҳаттоки беш дақиқа давомида ҳам амал қила олмаймиз. Бир қараганда биз бу амрга риоя қилаётганга ўхшаймиз, аммо бу ҳақда бир дақиқа ўйлаб кўрсак, у ҳолда бизларнинг ҳеч қайсимиз Худони бутун қалбимиз, ёки бутун онгимиз, ёки бутун қувватимиз билан севмаётганлигимиз аниқ бўлиб қолади. Бизларнинг ҳеч қайсимиз ўзгани ўзини севгандек севмайди. Биз бу ҳақда чуқурроқ ўйламаслик учун турли хил ҳийла-найранглар ишлатишимиз мумкин, бироқ ўз «мен»лигимизнинг қоқ ўртасида ушбу ачинарли ҳақиқат яшриниб ётади ва бизни айбловчи овоз янграб туради. Бу овоз бизга, агар ҳақиқатга тик қарайдиган бўлсак, биз буюк амрни ҳар куни бузаётганлигимизни айтади. Ишаъёга ўхшаб биз ҳам, бошқа кишилар ҳам унга амал қилмаётганлигини биламиз. Бизга: «Ҳеч ким баркамол эмас» деган сўзларгина таскин беради. Бизларнинг ҳаммамиз Худога нисбатан баркамол севгидан маҳруммиз, шундай экан бу ҳақда қайғуришдан нима фойда? Бу тушунча ақли расо ва сергак фикрловчи кишиларни ҳар куни олти соатлаб тавба қилишга мажбур қилмайди. Агарда Худо энг буюк амрга риоя қила олмайдиган ҳар бир кишини жазолаганда эди, у ҳолда У бу дунёда яшовчи ҳамма инсонларни жазолашига тўғри келарди. Биздан жуда кўп нарса талаб қилинган бўлар эди, синов жуда ҳам қийин бўлган бўлар эди. Бу адолатсизлик бўлган бўларди. Худо бизларни «эгри чизиқ» қоидаси бўйича ҳукм қилишига тўғри келади.

Лютер бунга бошқача назар билан қарар эди. Агар Худо бизни «эгри чизиқ» бўйича ҳукм қиладиган бўлса, у ҳолда У Ўз муқаддаслигидан воз кечишига тўғри келишини Лютер яхши тушунар эди. Худонинг шундай йўл тутишини ҳисобга олиш, бу ўз-ўзига керагидан ортиқ ишониш ва шу билан бир қаторда ўта аҳмоқлик бўлар эди. Худо, биз мос кела олишимиз учун Ўз намуналарини пасайтирмайди. У тўла муқаддас, тўла адолатли ва тўла ҳақиқатгўй бўлиб қолади. Аммо биз адолатсизмиз ва бизнинг дилеммамиз ҳам шундан иборатдир. Лютернинг ҳуқуқшуносларга хос ақлини қуйидаги савол қийнар эди: адолатсиз инсон қандай қилиб адолатли Худонинг ҳузурида тирик қола олади? Қолган барча кишилар бу саволга осон ва қулай жавоб топган бир вақтда, Лютер паст оловда куяр эди:

Лютер Муқаддас Китобда учрайдиган бир шахс — абадий ҳаётга эга бўлиш ҳақидаги савол билан Исонинг олдига келган, бошлиқлардан бўлган ёш йигитнинг тескариси эди:

Исо ва ёш бошлиқ ўртасидаги ушбу машҳур суҳбатнинг энг муҳим бир жойига жуда кам эътибор беришади. Аниқроғи — ёш йигит Исога қандай қилиб мурожаат қилган жойини. У Исони «Валинеъмат Устозим», деб атади. Бунинг маънодорлиги Исонинг эътиборидан четда қолмади. Исо, валинеъмат сўзининг маъносини юзаки равишда тушунадиган киши билан суҳбатлашаётганлигини дарҳол тушунди. Бу киши Исо билан абадий ҳаёт ҳақида сўзлашмоқчи эди. Бунинг ўрнига Исо суҳбатни валинеъматликни муҳокама қилиш ва валинеъмат бўлиш нима дегани, кўринишидаги саволга жавоб бериш томонга бурди. Исо бу кишига валинеъматлиликнинг маъносини тушунтириб, унинг эсдан чиқмайдиган сабоқ бериш имкониятидан фойдаланиб қолди.

Исо ўз жавобини, йигитнинг Ўзига нисбатан қилган мурожаатидан бошлайди: «Нега сен Мени валинеъмат дейсан?» У Ўзининг кейинги жумласи билан шу ҳолатга бўлган эътиборни янада кучайтиради, уни аниқлаштириб беради: «Биргина Худодан бошқа ҳеч ким валинеъмат эмас». Баъзи кишилар, ҳаттоки, улар орасидаги теологлар ҳам Исонинг баъзи бир мулоҳазалари олдида боши берк кўчага кириб қоладилар. Улар Исонинг бу сўзларини шундай тушунадилар: «Нима учун Мени валинеъмат дейсан? Мен валинеъмат эмасман. Фақат Худо валинеъмат. Мен Худо эмасман. Мен валинеъмат эмасман».

Исо бу ерда Ўз илоҳийлигидан ҳам, Ўз валинеъматлигидан ҳам бир оз бўлса-да воз кечмади. Агар бу йигит Ким билан гаплашаётганлигини билганида, у Исони валинеъмат, деб атаса бўлар эди. Исо валинеъмат эди. У танада гавдаланган Худо эди. Бу йигит танада гавдаланган Худо билан сўзлашаётган эди. Ҳамма гап шунда эдики, йигит буни билмасди. У Исони фақатгина, буюк устоз сифатида ҳурмат қилар эди. У танада гавдаланган Худо билан сўзлашаётганлигини хаёлига ҳам келтирмасди. У валинеъматликни танада гавдаланган Худо билан муҳокама қилаётганлигини билмас эди.

Бой йигит Муқаддас Китобни билмаслиги кўриниб турибди. У 13-Санонинг маъносини тушунмас эди:

Забур саноси. 13:1-3

Ҳаворий Павлус Янги Аҳдда бу парчани келтиради ва унинг аҳамиятини кучайтириб беради. Бу ерда айтилганларнинг маъносини англай олмаслик мумкин эмас. Яхшилик қилувчи ҳеч кимса йўқ, ҳатто бирор киши ҳам йўқдир. «Ҳатто бирор киши ҳам йўқдир» қўшимчаси тушунмай қолишлик эҳтимолини йўққа чиқаради. Айблов ҳукми ягона, валинеъматлик даражасига кўтарилган Худо Ўғлидан ташқари ҳеч ким учун истисно қилмайди.

Бутун оламни ўз ичига олувчи бундай ҳукм олдида инсоният руҳи даҳшат билан ўзини олиб қочади. Бу ерда Муқаддас Китоб муболаға қилаяпти, албатта. Биз ҳаммамиз яхшилик қилаётган инсонларни биламиз. Инсонларнинг яхши иш қилаётганлигини биз тез-тез кўриб турамиз. Ҳеч ким баркамол эмас, биз бунга қўшиламиз. Бизларнинг ҳаммамиз ҳам баъзан адашамиз. Бироқ, барибир биз ҳаммамиз вақти-вақти билан яхши ишларни содир қилиб юрамиз, шундай эмасми? Бой йигит ҳам айнан шундай ўйлаган. У валинеъматликни нотўғри намунадан келиб чиқиб ўлчаган. У хайрли ишларга четдан кузатувчи инсоннинг қулай вазиятидан туриб баҳо берган.

Худо бизларга баъзи бир хайрли ишларни қилишга амр берган. У бизларга гадойларга садақа беришни буюради. Биз гадойларга садақа берамиз. Бу хайрли иш, шундай эмасми? Ҳа, деса ҳам бўлади, йўқ, деса ҳам бўлади. Бизнинг бу ишимиз ташқаридан қараганда Худо амрига мос тушади. Шу маънода бу хайрли иш. Бу маънода биз тез-тез хайрли ишлар қилиб турамиз. Бироқ, Худо инсон қалбига ҳам назар ташлайди. Бизнинг энг яширин юрак майлларимиз Уни ташвишга солади. Хайрли ишлар Худо намуналарига мос келиши учун улар Худони баркамол севги билан севувчи ва худди шундай баркамол севги билан ўзгаларни ҳам севувчи юракдан чиқиши даркор. Бизларнинг ҳеч биримиз Худога нисбатан ҳам, инсонларга нисбатан ҳам севгида баркамолликка эриша олмаймиз, шу сабабли бизнинг қилган барча хайрли ишларимиз хиралашиб қолади. Уларда яширин ниятларимиз сабабининг камолотга етмаганлик доғи мавжуддир. Муқаддас Китоб мантиқи қуйидагичадир: ҳеч ким бенуқсон қалб эгаси эмас, шу сабабли ҳеч ким бенуқсон ишларни қила олмайди.

Худо Қонуни ҳақиқий художўйликнинг кўзгуси ҳисобланади. Ўз ишларимизни бу кўзгу қаршисига қўйсак, унинг аксида ўзимизнинг камолотга етмаганлигимизни аниқ кўрамиз. Исо бу кўзгуни бой йигитнинг кўзлари олдига қўйди: «Илоҳий амрларни биласан: «Зино қилма…» Бу ерда, Исо ёш бошлиққа санаб берган амрлар — бизнинг бошқа инсонларга нисбатан мажбуриятларимизни аниқлаб берувчи амрлар эканлигини айтиб ўтиш муҳимдир. Булар ўғрилик қилишни, зино қилишни, одам ўлдиришни ва бошқа гуноҳ ишларни қилишни тақиқловчи амрлардир. Исо келтирган амрлар орасида бизларнинг Худога нисбатан бўлган мажбуриятларимизга бағишланган бир неча оятнинг йўқлиги яққол кўзга ташланади.

Ёш йигит қандай жавоб берди? У ҳеч ҳам ташвишланмади. У хотиржамлик билан ойнага қаради ва ҳеч қандай камчилик кўрмади. У, фақатгина ўз-ўзига ишониш, деб баҳолаш мумкин бўлган оҳангда жавоб берди: «Буларнинг ҳаммасига ёшлигимдан амал қилиб келаман».

Бу кишининг қанчалар манман ва нодон бўлганлигини тасаввур қилиб кўринг-а! Мен Исонинг унга нисбатан бўлган сабр-тоқатини қийинчилик билан тушунаман. Мен ўзимни тутиб тура олмаган бўлар эдим. Мен шу заҳотиёқ аччиқланганимни билдирар ва мана бунга ўхшаш бирор нарса деган бўлар эдим: «Нималар деяпсан! Гапларинга қараганда, сен бу ўнта амрга ёшлигингдан буён амал қилар экансан! Ахир сен охирги беш дақиқа давомида бу амрларнинг биттасига ҳам амал қилаётганинг йўқ! Сен тоғдаги ваъзни эшитмадингми? Агар сен бирор кишидан беҳуда аччиқлансанг, у ҳолда одам ўлдиришни тақиқловчи қонунга янада кўпроқ қарши борган бўлишингни тушунмаяпсанми? Агар бирор аёлга шаҳват кўзи билан қарасанг, зино қилишни тақиқловчи қонунни янада кўпроқ бузган бўлишингни билмайсанми? Сен ҳеч қачон бировнинг ҳаққига кўз олайтирмайсанми? Сен ҳамма вақт ота-онангни ҳурмат қиласанми? Сен ё телбасан ёки кўрсан. Сенинг итоаткорлигинг юзаки эди. Сен шунчаки итоаткор бўлиб кўринасан холос».

Мен шундай қилган бўлар эдим. Бироқ, Исо Ўзини бундай тутмади. Исо янада нозикроқ ва самаралироқ йўл тутди:

Агарда Исо бирор марта ҳазил қилиб гапирган бўлса, ўша ҳолат айнан мана шудир. Агарда Исонинг гапларини сўзма-сўз қабул қиладиган бўлсак, у ҳолда бу суҳбат ерда яшаб ўтган художўй кишилар орасидаги иккита энг художўйлари ўртасида: бенуқсон Қўзи ва фақатгина битта нуқсонга эга бўлган қўзи ўртасида бўлиб ўтган, деган хулоса қилишга тўғри келади. Агарда мен Исодан, маънавий баркамолликка етишиш учун менга фақатгина битта сифат етишмаётганлигини эшитсам, хурсандликдан ўзимни қўярга жой топа олмай қолган бўлар эдим.

Бироқ, Исонинг бу гапларини сўзма-сўз қабул қилмаслик керак. Агарда биз яхшилаб ўйлаб кўрсак ва Исо қалбининг яширин бурчакларига назар ташлашга ҳаракат қилиб кўрсак, Унинг тахминан мана бундай демоқчи бўлганлигини тушуниб оламиз: «Шундай қилиб, сен ёшлигингдан буён ўнта амрга риоя қилиб келар экансан. Ҳозир текшириб кўрамиз. Биринчи амр қанақа эди? «Менинг қаршимда бошқа худоларинг бўлмасин!» Бу амрга қандай амал қилишингни кўрайлик-чи».

Исо уни синаб кўришга қарор қилди. Агар бу йигитнинг ҳаётида унинг учун Худодан ҳам олдин турадиган нарса бўлса, бу унинг пуллари эди. Исо, айнан шу ерда, унинг биринчи амрга қандай риоя қилишини синаб кўрмоқчи бўлди: «Нимага эга бўлсанг, ҳаммасини сот…»

Бой йигит бунга жавобан нима қилди? У ўзининг ягона камчилигини қандай қилиб бартараф қилди? Йигит бу сўзни эшитиб, хафа бўлди ва қайтиб кетди, чунки у ҳаддан зиёд бадавлат эди. Бу инсон ўн амрни бажариш бўйича имтиҳон топширди ва биринчи саволдан кейиноқ имтиҳондан йиқилди.

Мен буни, барча масиҳийларнинг ўз хусусий мулкларидан воз кечишларини талаб қилувчи қонун қабул қилинишини истаганим учун ҳикоя қилмаяпман. Бу ҳикоямнинг мақсади — итоат нима эканлигини ва ҳақиқий валинеъматлик учун нима талаб қилинишини тушуниб олишга ёрдам бериш. Исо бу йигитдан ўз сўзларини исбот қилиб беришни талаб қилди ва йигит бунинг уддасидан чиқа олмади.

Бир неча асрлардан сўнг, Исо ва бошқа бир ёш йигитнинг учрашуви содир бўлган вақтда, ўз гуноҳини англаб етишига ёрдам бериш учун, Исо унга узоқ тушунтириб ўтирмади. У ҳеч қачон Лютерга: «Сенга бир нарса етишмайди», — деб гапирмади. Лютер ўзига кўп нарса етишмаслигини билар эди. У ҳуқуқшунос, «қонуншунос» эди. У Эски Аҳд Қонунларини ўрганиб чиқди. Лютер пок ва муқаддас Худо томонидан қўйилган талабларни билар эди. Бу талаблар уни ақлдан оздирарди.

Лютернинг заковати у еча олмаган ҳуқуқий дилеммага дуч келди. Бунинг ечими ҳеч қачон мавжуд эмасдек кўринар эди. У бу савол устида туну-кун бош қотирар эди: адолатли Худо қандай қилиб адолатсиз инсонни қабул қила олади? Лютер ўзининг абадиятдаги ўрни шу саволнинг жавобига боғлиқ эканлигини тушунар эди. Бироқ, у бунга жавоб топа олмас эди. Лютерникидан кўра пастроқ ақлий даражага эга бўлган кишилар, ўз йўлларида хурсанд бўлиб борар эдилар. О, нодонлик бахти! Худо Ўзининг маънавий устуворлиги билан бир муросага келади ва бизнинг самога тушишимизга йўл қўйиб беради, деган фикр уларни тўлиқ қаноатлантирар эди. Ахир, агарда улар самога киритилмасалар, само таъриф қилишганидек мўъжизавий жой бўлмайди. Худо «эгри чизиқ» қоидаси бўйича баҳолаши лозим. Фарзанд бу фарзанд, Худо эса бир нечта эътиборга нолойиқ бўлган нуқсонлар учун катта шов-шув кўтармаса керак.

Иккита нарса Лютерни бошқа кишилардан ажратиб турар эди: биринчидан, у Худо Ким эканлигини билар эди. Иккинчидан эса, у Худо қонунларининг талабларини тушунар эди. У қонунларни эгаллади. Агарда у Хушхабарни тушуниб етмаганида, азоб чекиб ўлган бўлар эди.

Кейин бу содир бўлди: Лютернинг диний тажрибаси ўзининг энг юқори нуқтасига етди. Бунда яшин чақнамади, сиёҳдонлар учмади. Бу сокинликда, унинг ёлғиз ўтириб қилган машғулотлари вақтида содир бўлди. Лютернинг «миноравий тажрибаси» жаҳон тарихининг йўналишини ўзгартириб юборди. Унинг бу кечинмалари Худони янгича тушунишни, Унинг илоҳий адолатини янгича тушунишни ўз ичига олар эди. Худо қандай қилиб Ўз адолатига қарши бормасдан раҳимдил бўла олишини Лютер тушуниб етди. Муқаддас Худо Ўзининг муқаддас севгисини қандай қилиб намоён қилишини Лютер янгитдан тушунди:

Ишаъё каби Лютер ҳам қизиган кўмирнинг ўз лабларига текканини сезди. У парчаланиб кетиш нимани англатишини яхши билар эди. Муқаддас Худо кўзгусида у ўзининг парча-парча бўлиб кетаётганлигини кўрди. Кейинчалик у, Худо унга самонинг таъмини тотиб кўришга ижозат беришидан аввал, унга дўзахнинг қаърига назар ташлашга рухсат бериши керак эди, дерди. Худо уни бу тубсизликка ташламади. Худо Лютерни бундан қутқазди. Худо Ўзининг бир вақтнинг ўзида солиҳ ҳам, оқловчи ҳам эканлигини исботлади. Лютер илк бор Хушхабарни тушунганида, жаннат эшиклари очилди ва у ичкарига кирди.

«Имон билан оқланган киши ҳаёт бўлур». Бу протестантлик Реформациясининг жанговор ҳайқириғи эди. Фақат имон орқали, фақат биргина Масиҳнинг хизматлари орқали оқланиш мумкинлиги ғояси Хушхабар учун шу даражада асос бўлиб хизмат қиладики, Лютер уни «жамоат турадиган ёки қулайдиган пойдевор», деб ифодалади.

Павлус Римликларга Мактубда нимага ўргатаётганлигининг маъносини тушунган заҳотиёқ, Лютер янгитдан туғилди. Айбдорлик юки унинг қалбидан олиб ташланди. Телба азоб тугади. Бу Лютер учун шунчалик катта аҳамиятга эга эдики, шу сабабга кўра у папа ва жамоатга, ҳоким ва императорга қарши тура олди, агар керак бўлганида у бутун дунёга қарши тура олиши ҳам мумкин эди. У жаннат дарвозасидан ўтди, энди ҳеч ким уни ортга чиқариб ололмас эди. Лютер ўз қаршилиги нимани англатишини яхши биладиган протестант эди.

Лютер телба эдими? Бўлиши мумкин. Бироқ, агар шундай бўладиган бўлса, бизлар ҳам, фақатгина имон орқали эга бўлиш мумкин бўлган солиҳликни татиб кўра олишимиз учун, Худонинг ерга шундай телбалик эпидемиясини юборишини сўраб ибодат қилишимиз керак.

Мартин Лютер, адолатсиз кишиларнинг адолатли ва муқаддас Худо ҳузуридаги ҳаётлари қандай ёмон оқибатларга эга эканлигини яхши тушунар эди. Павлус бошда фарзийларнинг фарзийси бўлгани каби, Лютер ҳам роҳибларнинг роҳиби эди. Уларнинг ҳар иккиси ҳам олий маълумотли ва юксак заковат эгалари эдилар. Павлус имонга келиш олдидан бутун Фаластиндаги энг билимли киши ҳисобланар эди. У йигирма бир ёшга кирган вақтда, унинг билим даражаси иккита фалсафа фанлари доктори даражасига тенг эди. Павлус Қонунни чуқур ўрганиб чиққан ва Худонинг адолатлилиги муаммоси устида ишлар эди. Уларнинг ҳар иккиси — роҳиб Лютер ва фарзий Павлус — муқаддас адолат муаммоси устида бош қотирар эдилар. Уларнинг ҳар иккиси, Хушхабар ҳимоячиси бўлишдан аввал Эски Аҳдни ўрганиб чиқишган.

Эски Аҳдни ўрганаётган ҳар бир кишини, биз у ерда кўраётган, Худо ҳукмининг очиқ-ойдин шафқатсизлиги боши берк кўчага олиб кириб қўйиши мумкин. Уларни, даҳшатли лавҳаларнинг таърифланишларини ўз ичига оладиган, бизда «шафқатсизлик» деб аташ қабул қилинган парчалар боши берк кўчага олиб кириб қўяди. Баъзи кишилар учун бундай «шафқатсиз» парчалар масиҳийликни дарҳол рад этишга асос бўлади. Улар Эски Аҳд даври Худосидан нафратланиш учун етарлича баҳона топадилар. Бошқа кишлар эса зарбани юмшатишга ҳаракат қиладилар. Бунинг учун улар Эски Аҳдни диний маталларга айлантирадилар ёки шафқатсиз парчаларни содда афсоналарга олиб келиш учун қайчи ва ўчирғич усулидан фойдаланадилар. Баъзилари эса шунчалик ҳаддиларидан ошадиларки, улар Эски Аҳд Худоси Янги Аҳд Худосидан фарқ қилади — У ёмон феъл-атворга эга бўлган, ўз ғазаби билан кул қилиб юборадиган ва Янги Аҳддаги севги Худосидан пастда турадиган салбий Худо, деб таъкидлайдилар.

Мен ушбу бобда Эски Аҳд Худосининг кўзига тик қарамоқчиман. Мен Эски Аҳдда учрайдиган энг оғир, энг таҳқиромуз парчаларни кўриб чиқмоқчиман. Балки уларнинг маъносини тушуниш мумкин бўлар. Ҳорун ўғиллари, Надаб ва Абихун устидан чиқарилган кутилмаган ва тезкор ҳукмни кўриб чиқамиз. Аҳд сандиғига қўл теккизишга журъат қилган Уззони Худо қандай қилиб ҳалок қилганлиги устида фикр юритиб кўрамиз. Худо ўлим жазоси билан жазолашни буюрган жиноятларнинг узун рўйхатига назар ташлаймиз. Гуёки Худо буйруғи билан содир қилинган қонли урушларни, аёллар ва болаларнинг ўлдирилишларини кўрамиз. Диққат! Бу боб асаби бўшлар учун эмас. Агар сиз биз билан бирга ўқишга тайёр бўлсангиз, у ҳолда биз Даҳшатнинг тубига назар ташлаймиз.

Олийруҳоний Ҳоруннинг ўғиллари Надаб ва Абихунлар ҳам руҳоний эдилар. Худо Ҳорунни энг биринчи олийруҳоний сифатида танлаб олди. Ҳорун Мусо билан биргаликда Исроил халқини чўлда бошлаб борди. Агар Исроилда Худо билан ўзаро яқин муносабатларда бўлган кишилар мавжуд бўлган бўлса, булар Ҳорун ва Мусодир. Инсоний ўлчамлар билан қарайдиган бўлсак, Худо Ҳорунинг ўғилларини кечирса ҳам бўлар эди. Бироқ, ҳеч ким кечирилмади. Қурбонгоҳ олдида содир қилинган битта гуноҳ кетидан, шу заҳотиёқ, Худонинг қаҳрли жавоби намоён бўлди — У шу жойнинг ўзидаёқ гуноҳкорларни ер юзидан йўқ қилиб юборди. Йўқ, улар фоҳишалар билан зино қилиб қурбонгоҳни ҳаром қилмадилар ва Молох таълимоти бўйича инсоний қурбонликлар келтирмадилар. Уларнинг бор айби «бегона олов»ни олиб келишдан иборат эди. Бу қандай «бегона олов» бўлганлигини ишонч билан айтиб бўлмайди. Бу ҳодиса худди ёш руҳонийлар Худога ҳамду санолар айтишни ўзларича ижодий тажриба қилиб кўришганга ўхшаб кўринади. Балки, уларнинг бу қилмиши жазога лойиқ бўлгандир. Бироқ, бунинг учун ўлим жазоси? Ҳукм чиқармасдан туриб? Тезкорлик билан ижро этилиш?

Бир олим, Альберт Эйнштейннинг дўсти, Эммануил Великовский ўзининг аста-секин давом этган емрилиш ва улкан музликларнинг ҳаракати натижасида ер қобиғининг босқичма-босқич тубдан ўзгариши ҳақидаги ғоянинг нотўғри эканлигини исбот қилувчи назариялари билан геология илмини лол қолдирди. Шу билан бирга у, Надаб ва Абихун билан содир бўлган ҳодисани тушунтириб берувчи назарияни ҳам илгари сурди.

Великовский, ер юзаси ҳалокатли силжиш натижасида кескин ва кутилмаган ўзгаришларга учради, деган фикрга асосланар эди. Қандайдир сайёра ёки улкан кометанинг ерга яқин келиши шу силжишга сабаб бўлди. У ерга шунчалик яқин келдики, натижада магнит майдонларининг ҳаракатини тескари тарафга ўзгартириб юборди ва Ерни орқага айлантишга мажбур қилди. Бор тезлиги билан айланаётган пилдироқни тасаввур қилиб кўринг. Энди фараз қилингки, бир дақиқанинг ўзида қандайдир куч уни тескари йўналишда айланишга мажбур қилди. Агарда пилдироқнинг ичига сув қуйсак нима бўлади? У тескари томонга ҳаракат қила бошлайди ва бу ҳаракат сувнинг қалқиб кўтарилишига ўхшаш бўлади. Бу назария қисман қуйидагидан иборат: ичида улкан нефт заҳираларига эга бўлган ерга метеорит ёмғири ёғади. Бунинг натижасида ер қобиғидаги ёриқлар бекилиб қолди, ер остида эса катта-катта нефт тўпламлари пайдо бўлди (нефтга бой бўлган Яқин Шарқ регионини эсга олинг). Ушбу улкан кометанинг думи бир неча йиллар давомида кўриниб турди ва инсонлар уни аломат сифатида қабул қилдилар. Одамлар шу изнинг ортидан бордилар. Қирқ йил давомида тушуниб бўлмайдиган йўналиш бўйича чўлда юрган яҳудийлар ҳам шундай қилган эдилар. Великовскийнинг сўзларига қараганда, яҳудийлар кўрган оловли ва булутли устун айнан мана шу комета бўлган.

Надаб ва Абихун нефт топиб олдилар ва унинг нима эканлигига қизиқиб қолдилар. Улар нефтни қурбонгоҳдаги ёнувчи нарсалар билан аралаштириб кўрилса нима содир бўлишини кўришга аҳд қилдилар. Улар бу аралашмани ёқиб кўрдилар, у дарҳол ўт олди ва портлаб кетди. Руҳонийлар шу жойнинг ўзида ҳалок бўлдилар. Содда жамиятда бу ҳодисага, худолар томонидан қилинган ҳукм сифатида қарашган бўлар эдилар.

Великовский бу воқеанинг табиий талқинини таклиф қилди. Унинг нуқтаи-назарида Надаб ва Абихуннинг ўлими бахтсиз ҳодиса, номаълум олов билан болаларча ўйнашишнинг фожеавий оқибати кўринишида изоҳланар эди.

Муқаддас Китоб бунга бошқа назар билан қарайди. Муқаддас Китобда бу ҳодисага мўъжизавий Худо ҳукмининг иши сифатида қаралади. Ҳукм табиий кучлар ёрдамида амалга оширилган бўлиши мумкин, бироқ, Надаб ва Абихуннинг ўлими оддий бахтсиз ҳодиса эмаслиги очиқ-ойдин кўриниб турибди. Унга Худо ғазаби ва ҳукмининг намоён бўлиш сифатида қараш керак.

Ҳорун бунга нисбатан қандай муносабат билдирди? Ҳорун бундан ғазабланганлигини ишонч билан айтиш мумкин. У ўзининг бутун умрини Худо хизматига бағишлади. Ўғиллари ҳам унинг изидан боришди. Ҳорун ўғиллари хизматга тайинланган кунни ва улар руҳонийлик хизмати учун танланган вақтда ўзи ҳис қилган оталик фахрини ёдидан чиқармаган эди. Улар бутун оиласи билан Худога хизмат қилар эдилар. У хизмат қилган Худо уни қандай тақдирлади? Худо унинг ўғилларини фақатгина қурбон келтириш қоидаларини озгина бузганликлари учун ўлим жазосига маҳкум қилди.

Ҳорун бу ҳақда сўзлаб бериш учун Мусонинг олдига борди. Ҳорун гўёки: «Хўп майли, Худо. Мен Сен ҳақингда ҳаммасини сўзлаб бераман. Мен тўғри Мусонинг олдига бораман. Бу сафар иккаламизнинг олдимизда жавоб беришингга тўғри келади», — деяётганга ўхшар эди. Ҳорун Мусонинг олдига борди ва бўлган воқеани унга сўзлаб берди.

Мусо Ҳорунга ХУДОВАНДНИНГ жавобини айтди. У Ҳорунга руҳонийларни бошда муқаддас қилиш ҳақида эслатди. Улар муқаддас вазифани бажариш учун танланган эдилар. Уларга ўз хизматларини фақатгина кўрсатиб берилган тартибда адо этиш мажбурияти тантанали равишда эълон қилинган эди. Улар муқаддас Худо олдида хизмат қилиш имтиёзига эга эдилар. Чодирдаги ҳар бир идиш Худонинг аниқ талабларига мос равишда ясалган ва ҳар бир буюм қийин, У томонидан кўрсатиб берилган тадбирлар орқали муқаддас қилинган эди. Қурбонгоҳ ва тутатқиларга келсак, Ҳорун ва унинг ўғиллари улар билан қандай муомала қилиш кераклиги ҳақида аниқ кўрсатмалар олдилар. Худо шундай деди:

Кўрсатмалар аниқ ва равшан эди. Худо тутатқилар тутатиладиган қурбонгоҳни «алоҳида муқаддас», деб атади. Надаб ва Абихун қурбонгоҳга бегона ёки Худо томонидан белгилаб берилмаган оловни олиб келиб, Худонинг кўрсатмаларига очиқдан-очиқ қарши чиқдилар. Бу очиқдан-очиқ бош кўтариш, муқаддас жойни кечириб бўлмайдиган даражада ҳаром қилиш эди. Улар алоҳида муқаддас бўлган жойни ҳаром қилдилар.

Худо ҳукми ўзини куттириб қўймади. Худо ҳаммасини Мусога аниқ тушунтириб берган эди: «Менга яқинлашганлар орқали ўз муқаддаслигимни кўрсатаман». Бу сўзлар олдиндан кўра билиш ҳам, каромат қилиш ҳам эмас эди. Худо: «Мен мана шу ва мана шу ишларни қиламан», деганида, У бу сўзларни илоҳий амр, ҳеч бир инсон бекор қила олмайдиган ёки ўрнига бошқасини чиқара олмайдиган амр сифатида айтар эди.

Бу лавҳанинг энг муҳим жойини биз учинчи оятнинг якуний сўзларида кўрамиз: «Ҳорун сукут сақлади».

Ҳорун яна нима ҳам қила олар эди? Муҳокама тугади. Далиллар аниқ кўриниб турибди ва Худо Ўз ҳукмини чиқарди. Ҳорун ўғилларига бегона оловни олиб келиш қатъиян ман қилинган эди. Улар итоатсизлик қилдилар ва жазо берувчи ҳакам — Худонинг болғаси пастга тушди. Ҳорун шунинг учун сукут сақлар эди. У ҳеч нарса дея олмас эди. У ҳеч қанақанги оқлов ўйлаб топа олмас, эътироз билан мурожаат қила олмас эди. Унинг оғзи худди Ҳукм кунидаги гуноҳкорларнинг оғзи каби ёпиқ эди.

Биз бу ерда Худонинг жазо берувчи адолати, шундан келиб чиққан ҳолда У айбдорга жазо берадиган адолати мисолини кўраяпмиз. Бу жазо шафқатсиз ёки ғайритабиийми? У адолатсизликка айланган ҳолда, адолатли жазо чегарасидан чиқаяптими?

Бизнинг онгимизга жазо жиноятнинг оғир ёки енгиллигига мос келиши керак деган тушунча чуқур ўрнашиб қолган. Агар жазо жиноятдан кўра оғирроқ бўлса, у ҳолда адолатсизлик содир қилинаётган бўлади. Муқаддас Китобда, Надаб ва Абихун ўз гуноҳларини оқлаш учун бехабарликларига ишора қила олмасликлари очиқ-ойдин кўрсатилади. Худо Ўз талабларини уларга аниқ қилиб тасвирлаб берди. Улар қурбонгоҳда Худо томонидан белгилаб берилмаган оловни тутатиш мумкин эмаслигини яхши билар эдилар. Уларнинг ҳақиқатдан ҳам гуноҳ қилганликларини тушуниб олиш биз учун ҳеч қандай қийинчилик туғдирмайди. Бироқ, бу гуноҳнинг шунчалар жиддий эканлиги, унинг учун Худо шу жойнинг ўзидаёқ уларни ҳукм қилиши уларнинг ҳаёлига ҳеч қачон келмаган эди. Биз бу ерда ҳодиса Худонинг жазо беришда жуда ҳам қаттиққўл эканлигига, жиноятга қараганда жазонинг анчайин оғирлигига ва бу каби жиноят учун мутлақо ғалати эканлигига гувоҳлик бераётганлигини кўрамиз. Бундай жазо бизни нафақат ўйга солади, балки эсанкиратиб ҳам қўяди.

Бу ҳикоя бундан аввал Ибтидода айтилган Худо адолати ҳақидаги сўзлар билан қандай мослашади? Ибтидода шундай дейилади: «Сен бутун ернинг Ҳокимисан, шак-шубҳасизки, Сен адолат билан ҳукм қиласан». Бу ердаги асосий маъно, Худо ҳамма вақт адолатли ҳукм қилишидан иборат. Унинг мулоҳазалари ҳеч қачон адолатсиз бўлмайди, ҳеч қачон золим подшоҳнинг инжиқликлари натижаси бўлмайди. Худо учун адолатсиз бўлишнинг иложи йўқ, чунки Унинг адолати муқаддасдир.

Агарда биз Надаб ва Абихун ҳикояси устида бош қотираётган бўлсак, у ҳолда Уззо ҳақидаги ҳикоя биз учун янада кўпроқ қийинчилик туғдиради. Довуд Исроил тахтига ўтирганидан сўнг, шу заҳотиёқ ўз шоҳлигининг бирлашиши учун қатъий чоралар кўра бошлади. У юқори лавозимдаги маслаҳатчилар ва лашкарбошилар билан маслаҳат қилгач, Исроилнинг энг муқаддас идиши, аҳд сандиғини «ёлғизликдан» чиқариб олишга ва уни мамлакат марказига олиб келишга қарор қилди. Сандиқ филистийлар томонидан эгаллаб олинган эди. У қўлга олинган ўша машъум кунда Худо шуҳрати Исроилни тарк этди, деб гапиришар эди. Муқаддас сандиқ душманлар қўлига тушганидан сўнг, Исроил ўзининг энг буюк хазинасидан маҳрум бўлди. У Дагонда, мажусийларнинг ибодатхонасида турган эди. Аҳд сандиғини қайтариб олишганидан сўнг, Исроилда унинг аввалги шуҳратини тиклаш учун қулай фурсат келгунга қадар бехавотир жойда сақлашаётган эди. Энди шу фурсат келди. Довуд олдинги шуҳратни қайтаришни истар эди. У шундай деди:

Сандиқ бутун халқни бирлаштириб турар эди. Бу Худо тахти, Тангрининг муқаддас идиши эди. Уни Худованднинг хоҳишига мос равишда ясадилар ва безатдилар. Сандиқни муқаддаслар муқаддасида сақлаш лозим эди. Сандиқ ситтим (акас) дарахтидан ясалган, ичи ва ташқариси олтин билан қопланган эди. Уни узунлиги бўйича олтин нақшлар безаб турар эди. Унинг пастки тўрт бурчагига тўртта олтин халқа ўрнатилган эди. Ҳалқаларга узун таёқлар киргизилар ва шундагина сандиқни бир жойдан бошқа жойга кўчириш мумкин бўлар эди. Таёқлар ҳам акас дарахтидан ясалган ва олтин билан қопланган эди.

Сандиқнинг қопқоғи «авф этиш қопқоғи» деб аталар эди. У ҳам тоза олтиндан ясалган эди. Олтиндан қуйилган иккита карублар қанотларини юқорига чўзган ҳолатда сандиқнинг икки томонига, бир-бирига юзма-юз қилиб жойлаштирилган эди. Довуд Қуддусга қайтариб олиб келишни буюрган муқаддас сандиқ мана шундай кўринишга эга эди.

Довуд «Худованднинг кўнглидаги эр» эди. У нафақат уддабурон шоҳ, атоқли мусиқачи, енгилмас жангчи, балки шулар билан бирга тенги йўқ уламо ҳам эди. Агарда бу ғазабдан Довуд хафа бўлган бўлса, у ҳолда илоҳиёт илмидан бехабар бўлган киши ўзини қанчалик ноқулай сезиши мумкин?

Худо севги ва меҳрибонлик Худоси, деб таълим олган кишиларда Уззонинг ҳукм этилиши, Надаб ва Абихун ҳодисасидан ҳам кўра кучлироқ норозилик ҳиссини уйғотади. Муқаддас Китобда, Худо сабр-бардошли, Унинг жаҳли тез эмас, деб айтилади. Уззо билан содир бўлган воқеада, Унинг ғазаби қайнаши учун кўп вақт керак бўлмаганлиги кўриниб турибди. Уззо сандиққа қўл теккизди — ва тамом! Худонинг ғазаби келди.

Бу ерда ҳам, бу ҳикоядаги қаттиққўлликни силлиқлаш учун Уззонинг ўлимига табиий кўриниш беришга ҳаракат қилишган. Уззонинг муқаддас сандиққа нисбатан ҳурмати шу қадар баланд эдики, у бу муқаддас буюмни шу даражада эҳтиром қилар эдики, натижада, қўли сандиққа тегиши биланоқ Уззо даҳшатга тушди ва шу заҳотиёқ юраги ёрилиб ўлиб қолди, деган фараз илгари сурилган эди. У қўрққанидан ўлиб қолди. Бундай тушунтириш бу ҳодиса учун ҳар қандай жавобгарликни Худонинг бўйнидан олиб ташлайди. Бу назарияга кўра, Муқаддас Китоб муаллифининг талқини — бу Эски Аҳдда тўлиб ётган содда тасаввурлар намунасидир.

Инсонлар бу каби талқинларга замонавий кишиларда барча ғайритабиий нарсаларга нисбатан аллергия борлиги сабаблигина эмас, балки шу билан бирга, бу ҳикоя биздаги адолат ҳиссини қаттиқ ҳақоратлаши учун ҳам талпинишади. Содир бўлган воқеа устида яна бир марта фикр юритиб кўринг. Аҳд сандиғини ҳўкиз қўшилган аравада Қуддусга олиб кетишаётган эдилар. Бу шодликка тўла бўлган миллий байрам куни эди. Муқаддас шаҳарга унинг шуҳрати қайтиб келаётган эди. Араванинг чор-атрофни ҳалойиқ ўраб олган эди. Маросим байрамона тус олган, унга цитралар, санолар, тимпанлар, ғижжак ва сурнайлар овози жўр бўлар эди. Бу манзарани кўз олдингизга келтириб кўринг: у худди бизнинг давримиздаги етмиш олтита тромбон билан ўтказилаётган намойишга ўхшаш таассурот қолдирар эди. Одамлар кўчаларда рақсга тушиб юришарди.

Ҳўкизлар тўсатдан қоқилиб кетишди ва натижада, арава хавфли равишда қийшайди. Сандиқ уни ушлаб турган таянчлардан чиқиб кетди. У ҳозир йиқилиб тушади ва йўл ифлослигига булғанади! Бундай муқаддас буюмнинг булғанишига йўл қўйиб бўлмайди.

Шубҳасиз, Уззо беихтиёр ҳаракат қилди. У сандиқнинг лойга тушишига йўл қўймаслик учун ҳар бир художўй яҳудий қилиши мумкин бўлган ишни қилди.

У сандиқни мувозанат ҳолатига келтириш учун, муқаддас буюмнинг ерга тушиб кетишига йўл қўймаслик учун қўлини чўзди. У олдиндан ўйлаган ҳолда Худога қарши чиқмади. Бу беихтиёр қилинган ҳаракат эди. Бизнинг нуқтаи-назаримиздан қараганда бу қаҳрамонлик бўлиб кўринади. Бизнингча, агар Уззо ўз ҳаракатига жавобан осмондан: «Раҳмат сенга, Уззо!», деяётган Худо овозини эшитганида мантиққа тўғри бўлар эди. Худо бундай демади.

Бунинг ўрнига У Уззони ўлдирди. Худо уни турган жойида ҳалок қилди. Яна ҳукм шу заҳотиёқ ижро қилинаяпти.

Ҳозирги замон теологлари бу ҳодисага қандай ёндашишларини биламиз. Энди биз Муқаддас Китоб бунга қандай қарашини билишга ҳаракат қилиб кўрамиз. Уззонинг гуноҳи нимадан иборат эди? Бу саволга жавоб бериш учун яҳудийлар тарихининг бошига, руҳонийлар табақаси эндигина шакллана бошлаган даврга қайтишимизга тўғри келади. Ўшанда Худо руҳонийлар учун алоҳида амрлар берди. Исроилда руҳоний бўлиш учун Левий бўғинидан келиб чиққан бўлишлик лозим эди. Ҳамма руҳонийлар левийлар эди, бироқ ҳамма левийлар ҳам руҳоний бўла олмас эдилар. Левий бўғинида бир шох, Кат авлодларининг уруғи бор эди. Худо айнан ўшаларнинг зиммасига мутлақо муҳим вазифа юклади. Улар адо этишга тайёрланадиган асосий вазифа — бу муқаддаслардан муқаддасни кўтариб юриш эди:

Чодир йиғиладиган эди. Исроил бўғини бошқа жойга кўчаётганда, Худо ҳам улар билан бирга бўлсин учун чодирни ҳам ўзлари билан бирга олиб юрар эдилар. Бундан олдин муқаддас идишларни бирор зарар етишдан сақлаш учун беркитиб қўйиш зарур эди. Биз ўқиймиз:

Худо қуйидаги шарт билан ўз амрини мустаҳкамлайди:

Уззо ҳам Кат авлодларидан эди. У ўз вазифасини жуда яхши билар эди. Унга бу хизматни синчковлик билан ўргатишди. Худо — Аҳд сандиғига тегиниш жиноят, бунинг учун олий жазо берилади, деб эълон қилганлигини Уззо билар эди. Кат авлодининг ҳар бирига ҳар қанақанги ҳолатда ҳам сандиққа қўл теккизиш қатъиян ман қилинган эди. Бу буйруқни бузиш учун етарлича асос бўла оладиган ҳолат йўқ эди. Сандиқнинг мураккаб тузилиши, узун таёқлар кийдириладиган олтин халқалар ўрнатилганлигининг ўзи гўёки: сандиққа тегиниш мумкин эмас! — деяётгандек эди. Инсон сандиқни бир жойдан бошқа жойга олиб бориш мақсадида уларни халқалардан ўтказиш учун фақатгина таёқларнинг ўзигагина тегиниши мумкин эди. Бундан кейинги иш — сандиқни ушбу узун таёқларда кўтариб юриш — Кат авлодининг иши эди. Ҳеч қаерда, маросимни тезлаштириш учун, сандиқни ҳўкиз қўшилган аравада олиб юриш мумкин, деб айтилмаган эди.

Биринчи навбатда биз шу саволни ўз олдимизга қўйишимиз керак: сандиқ қандай қилиб арава устига чиқиб қолди? Худо чодирдаги муқаддас буюмларга нисбатан шу даражада қаттиққўл эдики, Кат авлодларининг сандиққа назар ташлашлари ҳам ман этилган эди. Бу жиноят учун ҳам ўлим жазоси берилар эди. Худо шундай амр қилди: агарда Кат авлодларидан бирортаси муқаддаслар муқаддасига битта нигоҳ ташласа ҳам ўлади. Уззога нафақат сандиққа тегиниш, балки унга қараш ҳам ман қилинган эди.

Шунга қарамасдан, у сандиққа қўл теккизди. У сандиқнинг ерга тушиб кетишига йўл қўймаслик учун қўлини узатди ва бевосита сандиқнинг устига қўйди. Бу муқаддас қаҳрамонликми? Йўқ! Бу такаббурлик, ортиқча даражада ўзига ишонганлик гуноҳи эди. Уззо ўз қўлини ердан кўра тоза, деб ўйлади. Бироқ, сандиқни ер эмас, лой эмас, айнан инсоннинг тегиниши булғаши мумкин эди. Ер — итоаткор мавжудот. У Худо буюрган ишни қилади. У ўз вақтида ҳосил беради. Худо томонидан тайинланган табиат қонунларига бўйсунади. Ҳарорат маълум бир даражадан пастга тушгач ер музлайди. Чангга сув тушса, чанг лойга айланади, чунки буни Худо олдиндан белгилаб берган. Ер коинот ўлчамидаги ўзгаришларни содир қилмайди. Ер ҳеч нарса билан булғанмаган.

Худо Ўзининг муқаддас тахтига ёвузлик билан булғанган, Унга қарши бош кўтарган мавжудот, ўзининг худосиз исёни билан барча ижодни вайрон қилган, ер, осмон ва денгизни нажот кунини кутиб азоб чекишга мажбур қилган мавжудот тегинишини истамас эди. Инсон. Айнан инсоннинг тегиниши ман қилинган эди.

Уззо гуноҳсиз жазоланмади. У огоҳлантиришсиз жазоланмади. Агарда Уззо қонунга қарши бормаганида эди, у ҳеч қачон жазоланмаган бўларди. Бу илоҳий ҳукм ҳеч ҳам инжиқликнинг намоён бўлиши эмас эди. Худонинг ушбу ҳолатдаги ҳаракатларида заррача ҳам зўравонлик йўқ эди. Бироқ, бунда қандайдир ғайри табиийлик мавжуд эди. Ҳукмнинг тўсатдан ижро этилиши, унинг ортга қайтмаслиги бир вақтнинг ўзида бизни ҳайратга солади ва хафа қилади.

Уззо ҳикояси, Надаб ва Абихун ҳикояси бизларни ҳақоратлашига, шунга кўра ўзимизни қаттиқ ғазабланган, деб ҳисоблашимизга бир сабаб мавжуд. Биз бу нарсаларни қабул қилишга қийналамиз, чунки биз Муқаддас Китобнинг тўртта ҳаётий муҳим асослари: муқаддаслик, адолат, гуноҳ ва иноятни тушунмаймиз. Биз муқаддас бўлиш нима эканлигини тушунмаймиз. Биз адолат нима эканлигини тушунмаймиз. Гуноҳ нима эканлигини тушунмаймиз. Иноят нима эканлигини тушунмаймиз.

Уззо ҳикояси — илоҳий адолатга мисолдир. Бу ҳикоя илоҳий раҳм-шафқат мисоли эмас. Бироқ, аввал илоҳий адолат ҳақида бирор-бир тушунчага эга бўлмасдан туриб, илоҳий раҳм-шафқат тушунчасига яқин ҳам кела олмаймиз.

Муқаддас Китобда Худонинг адолатлилиги ҳақида гапирилганда, одатда Унинг адолати Унинг солиҳлиги билан бирлашиб кетади. Худо солиҳ ҳукм чиқаради. Солиҳ бўлмаган адолат, деган тушунча мавжуд эмас. Худонинг ёвуз адолати, деган тушунча йўқ. Худонинг адолатлилиги ҳар доим Унинг муқаддас табиатининг ифодаси сифатида намоён бўлади.

Муқаддас Китобда «адолат» сўзи қилинган ҳаракатларнинг қоида ва мезонларга мос келиши маъносида ишлатилади. Адолатнинг олий шакли Худонинг муқаддас табиати орқали аниқланади. Унинг солиҳлиги икки хил кўринишда бўлади. Биз Худонинг ички солиҳлигини Унинг ташқи солиҳлигидан ажрата оламиз. Худо амалга оширадиган барча ишлар ҳар доим Унинг Ўзига тўла-тўкис муносибдир. Худонинг қиладиган ишлари ҳар доим Унинг муқаддас табиатидан келиб чиқади. Худонинг «ички солиҳлиги» — бу Худонинг мутлақ поклигидан келиб чиқадиган табиатининг маънавий устунлигидир. Унда ўзгарувчанликдан асар ҳам йўқ. Худо муқаддас бўлганлиги сабабли ҳеч қачон нопок иш қилолмайди. Фақатгина нопок мавжудотларгина ноҳақлик ва фосиқлик ишларини қиладилар.

Худода ички тартиб, бутунлик, тўғрилик мавжуд. Кўп ҳолларда инсоннинг фосиқлиги биз ноҳақ ва эгри деб тавфсифлайдиган сўзлар билан ифода қилинади. Биз аҳлоқсиз ва бузуқ бўлиб қолганмиз. Жиноятчиларни бекордан-бекорга фирибгар[17] деб аташмайди. Фирибгарларнинг ички дунёси эгри бўлганлиги сабабли фирибгар, деб аташади. Улар тўғри сўз эмас. Худо тўғри. Худонинг тўғрилиги Унинг ишларида, Унинг солиҳлигида намоён бўлади. Бутун абадият давомида Худо бирорта ҳам ноҳақ ёки нотўғри иш қилмади. У Надаб ва Абихунни ўлдирди. У Уззони ўлдирди. Янги Аҳд даврида эса У Ҳанания ва Саффира билан ҳам шундай иш тутди. Буларнинг барчаси солиҳ ҳукм эди.

Муқаддас Китоб Худо бутун коинотнинг Бош Ҳаками эканлигини аниқ-равшан кўрсатиб беради. Уззо ҳақидаги ҳикояни ўқиганимиздан кейин бизда қуйидагича савол туғилиши тайин: Худо бу иш учун тўғри келармикан? Осмон ва ернинг Бош Ҳаками бўлиш учун У адолатли бўлиши лозим. Агарда Бош Ҳакам адолатсиз бўлса, у ҳолда қачонлардир адолат тантана қилишига умид қилмасак ҳам бўлади. Дунёвий ҳакамларни сотиб олиш мумкинлигини жуда яхши биламиз. Улар пора оладилар. Таниш-билишчилик қиладилар. Баъзи вақтларда эса улар қўполлик қиладилар ва шунга мос равишда иш тутадилар. Улар хатога йўл қўйишади.

Худо эса бундай қилмайди. Уни сотиб олиб бўлмайди. Ҳеч ким Унга пора бера олмайди. У таниш-билишчилик қилмайди. У ҳеч қачон кўр-кўрона иш тутмайди. У хато қилмайди. Ҳозирги даврдаги парламент клакер[18] лари: «Эрл Уоррен импичмент[19] қилинсин!» — деб талаб қилишлари мумкин. Фақат ақлдан озган кишигина Худонинг импичмент қилинишини талаб қилиши мумкин.

«Кўпчилик Отаси» Иброҳим Худо адолати ҳақида бош қотирди. Худо Садўм ва амўрани вайрон қилмоқчи эканлигини эълон қилди. У бу шаҳарларни уларда яшовчи барча аҳоли — эркаклар, аёллар ва болалар билан бирга ер юзидан бутунлай йўқ қилиб юборишга қарор қилди. Иброҳим бундан хавотирга тушди. Бу шаҳарлар устига илоҳий ғазаб ёғилган вақтда айбсиз кишилар ҳам айбдорлар билан бирга ҳалок бўлиши мумкинлиги уни ташвишга солар эди. Иброҳим, агарда бу шаҳарларнинг вайрон қилиниши Худо ҳукми бўладиган бўлса, бу ҳукм ўқитувчи бутун синфни бир ўқувчининг қилмиши учун жазолашига ўхшаш асоссиз бўлиб қолмасин, деб ташвиш чекар эди:

«Сен бутун ернинг Ҳокимисан, шак-шубҳасизки, Сен адолат билан ҳукм қиласан». Инсонлар ҳамиша мана шундай фикр юритганлар. Иброҳим, солиҳ кишини фосиқ билан бирга ўлдириш — бу Худо учун мутлақо бегона иш, деб фараз қилар эди. «…ҳеч ҳам Сенга муносиб иш эмас…». Бундай йўл тутиш Худо учун қай даражада номуносиб экалигини Иброҳим билмас эди. Худо айбсиз кишиларни айбдорлар билан бирга ўлдириши мумкинлиги эҳтимоли ҳам мавжуд эмас. Бундай ишни содир этиш учун Худо муқаддас бўлишдан тўхташи лозим. У Худо бўлишдан тўхташи лозим.

Худо Иброҳимнинг илтимоси туфайли Ўз ниятидан воз кечишга рози бўлди. Худо, агарда Иброҳим шаҳардан қирқ бешта солиҳ кишини топа олса шаҳарни кечиришга ваъда берди. У шаҳарни қирқта, ўттизта солиҳ киши учун кечиради. Ниҳоят, Иброҳимнинг вазифаси саксон фоизга енгиллаштирилди. У қилиш лозим бўлган иш — бу шаҳардан ўнта солиҳ кишини топиш эди. Шунда Худо шаҳарни кечирар эди. Бу парчанинг маъноси шундан иборатки, Худо, агарда Иброҳим битта солиҳ киши топганида, шу битта солиҳ киши учун ҳам шаҳарни кечиришга тайёр эди. Садўм ва амўранинг ҳоли нима бўлди?

Осмон ва ернинг Ҳокими адолатсиз иш тутмади. Битта ҳам айбсиз киши жазоланмади. Худонинг адолати Унинг солиҳлигидан ажралмайди. У ҳеч қачон беайб кишини ҳукм қилмайди. У ҳеч қачон айбдорни оқламайди. Унинг жазоси ҳеч қачон керагидан ортиқ бўлмайди. У ҳеч қачон солиҳликни мукофотсиз қолдирмайди. Унинг адолати — етук адолатдир.

Бироқ, Худо Ўз ҳаракатларида ҳар доим ҳам адолатни қўлламайди. Баъзан У раҳм-шафқат билан ҳам иш кўради. Раҳм-шафқат — бу адолат эмас, бироқ адолатсизлик ҳам эмас. Адолатсизлик солиҳликка қарши боради. Раҳм-шафқат эса солиҳликка қарама-қарши чиқмаган ҳолда, меҳрибонлик ва иноятни намоён қилади. Биз Худода адолат ўрнига раҳм-шафқат кўришимиз мумкин, бироқ биз ҳеч қачон Унинг адолатсизлигига дуч келмаймиз.

Биз яна савол берамиз: Эски ва Янги Аҳд оҳанги орасидаги ушбу фарқ қандай тушунтирилади? Худди Эски Аҳд Худони Янги Аҳдга қараганда қаттиққўлроқ қилиб кўрсатаётганга ўхшаб кўринади. Келинг, Эски Аҳдда ўлим жазоси билан жазоланадиган жиноятлар ҳақидаги муаммо қандай ҳал этилаётганлигини кўриб чиқайлик. Эски Аҳдда қуйидаги қилмишларни ўз ичига оладиган бундай жиноятларнинг бутун бир рўйхати келтирилган:

ота-онага нисбатан муносабатда жисмоний куч ишлатиш ёки қўпол сўзлар билан муомалада бўлиш;

қурбонликларни ҳаром қилиш;

қотиллик;

болаларни ўғирлаш;

бутпарастлик;

болаларни қурбонлик қилиш;

Худога шак келтириш;

шанба кунига риоя қилмаслик;

афсунгарлик билан шуғулланиш;

афсунгарлар ва сеҳргарлар билан мулоқотда бўлиш;

Қонун кўзда тутмаган асослар бўйича никоҳни бекор қилиш;

гомосексуализм;

қон қўшилиши (яқин қариндошлари билан жинсий алоқа қилиш);

ҳайвонлар билан жинсий алоқа қилиш;

бокира қизларни бузуқлик йўлига бошлаш, уларни фоҳиша бўлишга ундаш;

зўравонлик;

ёлғондакамига башорат қилиш;

руҳоний-қози томонидан қабул қилинган қарорга итоат этишдан бош тортиш;

жиноий ишни кўриб чиқиш давомида ёлғондан гувоҳлик бериш;

қул қилиб сотиш мақсадида одамларни ўғирлаш.

Муқаддас Китоб Худо билан курашган эркак ва аёл лар ҳақидаги ҳикояларга тўладир. Исроил сўзи нинг ўзи «Худо билан курашган», деган маънони англатади. Худо муқаддасдир. У бизлардан устун, У трансцендент. Шунга қарамасдан, У — биз курашишимиз мумкин бўлган Худодир. Бу «мусобақа»нинг мақсади якуний уруш эмас, балки якуний тинчликдир. Баъзи кишилар бунга эга бўлдилар. Бу бобда биз Худо билан курашиб, кураш майдонидан тинчлик билан чиқиб кетган инсонларга мурожаат қиламиз. Биз Ёқуб, Аюб, Аввакум ва Тарслик Шоул ҳақида суҳбатлашамиз. Сўнгра, Худо билан ярашиш нимани англатиши ҳақидаги саволни кўриб чиқамиз.

Ёқуб ҳийлагар бўлган. Унинг исми «ҳийла билан устун чиққан», деган маънони беради. У ўз отасини алдаган, акасини лақиллатиб кетган ва онаси билан бирга нопок фитна уюштирган инсон эди. Иброҳимнинг невараси, Исоҳқнинг ўғли шунчалик даражада маънан бузуқ инсон бўлганлигини тасаввур қилиш ҳам қийин. Бироқ, ҳаёт уни бутунлай бошқача инсонга айлантирди, у тўлиқ равишда ўзгарди. Бу Байтилда бошланди:

Қадимий Фаластинда саёҳат қилиш кўпинча оғир синов вазифасини ўтар эди. Тун ўзи билан бирга қароқчилар ва ёввойи ҳайвонлар томонидан қилинадиган ҳужум хавфини олиб келар эди. У пайтларда меҳмонхоналар йўқ эди ва шу сабабли Ёқуб ўзи учун кечаси ётадиган бошпана топа олмади. У қуёш ботгунча йўл юрди. Қуёш ботгач, У дам олишга қарор қилди. Тош унинг учун ёстиқ вазифасини ўтади. У эндигина ухлашни бошлаганида бир туш кўрди. Бу туш унинг ҳаётини ўзгартириб юборди:

Ёқуб тушида кўрган нарвонни одатда — «Ёқуб нарвони», деб атайдилар. У осмон ва ерни бирлаштириб турувчи кўприк вазифасини ўтар эди. Ёқуб ўз ҳаётининг шу пайтигача қандайдир тарзда осмон билан бирлашиб турувчи инсон эмас эди. У ўз ҳаётида Худонинг иштирок этмаётганлигини чуқур ҳис қилиб турар эди. Исҳоқнинг ўғли ва Иброҳимнинг невараси шу қадар «дунёвий» киши бўлганлиги жуда ҳам ғалати туюлади. Иброҳим Худо билан сўзлашган. Кечқурунлари, бутун оила гулхан атрофида тўпланиб ўтиришган пайтда, отаси ва бобоси сўзлаб берган ҳикояларни ёш Ёқуб ҳам эшитганлигини тўлиқ ишонч билан айтиш мумкин. У Худонинг Иброҳимга қилган амри — Исҳоқни Мўриё тоғидаги қурбонгоҳда қурбон келтириш ҳақида ҳам эшитган бўлса керак.

Ёқубнинг ҳаёти бу дунёнинг юзасида кечди. Ҳар қанақанги «самовий» суҳбатлар унда ҳеч қандай таассурот қолдирмас эди. Унинг барча ўй-фикрлари дунёвий ишларга қаратилган эди. Унинг шахсан ўзига келадиган бўлсак, унинг тушунчаси бўйича ер ва осмон ўртасида ўтиб бўлмас тубсизлик мавжуд эди. Агарда Худо бор бўлса ҳам, У шунчалик узоқда, шу қадар чексиз трансцендент эдики, Унинг Ёқуб ҳаётига ҳеч қанақанги алоқаси йўқ эди. Ота-боболари айтган Худога Ёқубнинг қўли етмасди — Худо унинг учун жуда ҳам узоқда эди. Бу ҳол Ёқуб туш кўрмагунча давом этди.

Бу тушида у, юқорида айтилганидек, нарвонни кўрди. Нарвон муқаддаслик шоҳлиги ва дунёвий шоҳлик ўртасидаги боғловчи бўғин, алоқа жойи вазифасини ўтар эди. Ёқуб фаришталарнинг нарвондан тушиб-чиқаётганликларини кўрди. Улар ҳар икки йўналишда, ердан осмонга ва осмондан ерга ҳаракат қилишар эди. Бу ҳаракат узлуксиз эди. Улар Худо ҳузуридан инсонларнинг ҳузурига ўтар эдилар. Ёқуб нарвоннинг юқорисида Худовандни кўрди. Худо унга мурожаат қилиб, аввал Иброҳим ва Исҳоққа берган ваъдасини тасдиқлади. Худонинг ваъдаси энди Ёқубга ўтади ва келажак авлод учун ўз кучида қолади. Ёқуб Худо берган ваъданинг ташувчиси бўлади. Худо, Ёқуб қаёққа бормасин, у билан бирга бўлишга ва барча ваъдалар амалга ошмагунча уни тарк этмасликка ваъда берди.

Ёқубнинг нарвонига нима бўлди? Бу тасвир Эски Аҳд тарихида деярли йўқолиб кетади. У асрлар давомида эсга олинмайди. Сўнгра бу тасвир яна тўсатдан пайдо бўлади. Бу сафар у Янги Аҳдда пайдо бўлди:

Исонинг Натанъилга қаратилган ушбу сўзлари принципиал аҳамиятга эга. У, моҳиятан, Ўзини «Ёқубнинг нарвони», осмон ва ерни боғлаб турувчи кўприк, деб эълон қилди. Бу кўприк Трансцендент Зот ва инсонлар орасидаги жарликка қўйилган эди. Худо фаришталари Унинг олдига тушадилар ва осмонга чиқадилар. У шундай қиладики, орамизда йўқ бўлган Зот бизларнинг орамизда бор бўлади. Ёқуб ўз тушида шу ҳодисанинг ғира-шира соясини кўрмадими?

Ёқуб уйқудан уйғонгач, барча нарса унинг учун ўзгарди. Туш натижасида юзага келган ҳислар жўш урди:

Ёқуб туш кўрган жой «Байтил» номи билан машҳур бўлди. Яҳудий тилида «байтил» сўзи «Худонинг уйи» деган маънони англатади. У ерда чодир ҳам, маъбад ҳам, ибодатхона ҳам йўқ эди. Айнан шу ерда унга муқаддас Худо Ўзини намоён қилгани учун Ёқуб бу жойни Худонинг уйи деб атади. Ёқуб айтган гапларни ҳозирги замон кишиси ҳам айта олади. Инсонлар ҳозирги вақтда ҳам Худонинг ўз ҳаётларидаги иштирокини сезмаяптилар. Биз ёнаётган буталарни ҳам, оловли устунларни ҳам, бизнинг орамизда юрган, танада ҳозир бўлган Масиҳни ҳам кўрмаймиз. Биз ўзимизни ташлаб кетилгандек, адоватли ёки бундан ҳам ёмонроғи бефарқ борлиқ қаърига улоқтирилгандек сезамиз. Гўёки биз ҳар тарафлама берк бўлган, юлдузларга олиб чиқувчи нарвони бўлмаган дунёда яшаётганга ўхшаймиз.

Туш кўргунга қадар Ёқуб ҳам шундай ҳис-туйғуларни сезар эди. Унинг сўзларини бизнинг бугунги кундаги ҳолатимизга ҳам қўлласа бўлади. «Чиндан ҳам бу ерда ХУДОВАНД бор экан, мен эса билмабман!» Худо ҳар доим бор бўлган. У Ёқубнинг ёнгинасида эди, аммо Ёқуб бир умр Уни соғиниб яшади. У Худонинг борлигини билмас эди. Ҳозирги кунда ҳам миллионлаб инсонлар Худонинг борлиги ҳақида билмасдан, фожеали ҳолатда яшаб келмоқдалар. Худо бизнинг ёнгинамизда турибди, аммо биз бундан бехабармиз. Унинг илоҳий иштирокини англаб етган дақиқанинг ўзидаёқ, инсонда энг мураккаб ички кураш бошланади. Ёқубнинг туши унинг ички курашига чек қўймади. Бу бир умр тугамайдиган курашнинг бошланиши эди. Шу дақиқадан бошлаб Ёқуб ўз руҳи учун курашга киришди.

«Қандай қўрқинчли бу жой!» Ёқуб ўзининг Худо уйида ҳозир бўлганлигига жавобан шундай деди. Одатда, инсонлар ибодатхонада бу каби ҳиссиётларни сезмайдилар. Бизни титрашга мажбур қиладиган Зотнинг ҳузурида туриш орқали вужудга келадиган эҳтиром йўқ. Унга нисбатан эҳтиром сезадиган кишилар ҳеч қачон жамоатнинг зерикарли эканлигидан шикоят қилмайдилар.

Олимлар Ёқубнинг имонга келиш вақти ҳақида баҳс юритадилар. Баъзи кишилар, бу ҳодиса шу ерда, Байтилда, Ёқуб Худонинг иштирокини ҳис қилган жойда юз берди, деб ҳисоблашади. Бошқалари эса, Ёқуб бир неча йилдан сўнг, Худо билан курашган вақтда имонга келди, деб айтишади:

Ёқуб билан курашган «бир Зот» инсон эмас — Худонинг фариштаси бўлганлиги кўриниб турибди. Кураш жуда шиддатли бўлди, у тун бўйи давом этди ва курашувчилардан ҳеч бири устунлик қила олмади. Охир-оқибатда фаришта Худонинг барча нарсани енгувчи кучидан фойдаланди ва Ёқубнинг сон бўғинига тегиниб, уни жароҳатлади. Ёқуб ўз «ғалабаси» оқибатида ҳаётини сақлаб қолди. У кураш майдонидан чиқди, бироқ бир умрлик чўлоқлик билан чиқди.

Фаришта билан бўлиб ўтган исмлар ҳақидаги суҳбат ҳам жуда катта аҳамиятга эга. Фаришта Ёқубдан ўз исмини айтишни талаб қилди ва у ўз исмини айтди. Ўша вақт одатларига кўра, бундай ҳолатда киши ўз исмини айтиш билан ўзини таслим бўлган, деб енгилганини тан олган бўлар эди. Бу ўзининг жамиятда тутган ўрни ва ёшига кўра катта бўлган кишига нисбатан мурожаат қилинаётганда, унинг исмига отасининг исмини ҳам қўшиб айтишга ўхшаш одатдир. Курашчининг ўз исмини айтиши ўз рақибининг устунлигини тан олишини англатар эди. Бу таслим бўлишни англатар эди. Ёқуб ўз исми билан бирга ўз руҳини ҳам топширди. У ўз ҳаёти устидан ҳукмронлик қилишдан бош тортди. Бунинг натижасида янги исм, янги шахс — Исроил туғилди.

Ёқуб ўз мағлубиятида ҳали ҳам дурангга, «мусобақанинг» ўз ғурури дахлсизлигини сақлаб қоладиган «ҳисобига» умид қилар эди. Бу ерда ўзаро келишув ҳам қўл келар эди. У фариштага қарата: «Ўтиниб сўрайман, исмингни айт-чи», деди. Исмлар ҳақидаги суҳбатнинг боришида суҳбатдошларнинг сўзлаш оҳангидаги фарққа эътибор беринг. Фаришта Ёқубдан ўз исмини айтишни талаб қилди ва Ёқуб рақибининг устунлигини тасдиқлаган ҳолда ўз исмини айтди. Ёқуб фариштага хушмуомалалик билан мурожаат қилди ва ўзи хоҳлаган жавобни ололмади. Бу Худонинг якуний ғалабаси эди. У бутун коинотдаги ягона енгилмас Зотдир.

Инсон Худо билан курашиб, бу курашдан ғалаба билан чиқа олмайди. Бироқ, тасалли берадиган ҳолат ҳам мавжуд. Ёқуб Худо билан курашди ва бу курашдан тирик чиқди. У мағлубиятга учради ва чўлоқ бўлиб қолди. Бироқ, у бу курашдан тирик чиқди. Биз бундан шундай хулоса қилишимиз мумкин: Худо биз билан адолатли равишда курашади. Биз муқаддас Худо билан курашишимиз мумкин. Ҳақиқатдан ҳам, биз қандайдир маънода, Худонинг ҳамма нарсани ўзгартирувчи кучи бизни ва бизнинг ҳаётимизни ўзгартира олиши учун, У билан курашишимиз лозимдир. Агар биз ҳам Худога ўз руҳимизни топширишдек лаззатли онларни ҳис қилишни истасак, у ҳолда — Худо билан тун бўйи курашиш нима эканлигини билишимиз зарур.

Ҳеч ким ҳеч қачон Аюб сингари Худо билан бу қадар қизғин ва кескин мунозараларни олиб бормади. Агарда, бу дунёда Худога қарши чиқишга ҳаққи бўлган киши мавжуд бўлган бўлса, ўша инсон Аюб эди. Худонинг ўзи Аюбни солиҳ, деб эълон қилди, бироқ, шунга қарамасдан, унинг бошига оғир кулфатлар ёғилди. Аюб фожеаси, ночор инсон Худо ва иблис ўртасидаги самовий курашда пиёда вазифасини ўтаган, деган таассуротни вужудга келтиради. Худо Аюбнинг синовдан ўтказилишига изн берди. Аюбнинг мол-мулки ўғирлаб кетилди. Оила аъзолари ҳалок бўлишди. Ниҳоят, унинг ўзи азобли касаллик билан оғриди — Аюбнинг бутун танасини йиринг бойлаб кетди. У оғриқдан ўзини қўярга жой топа олмай қолди. Кўп ўтмай танавий азоб-уқубат унинг руҳиятига таъсир қила бошлади.

Бир пайтлар мен рак касаллиги билан оғриган бир кекса аёл билан суҳбатлашган эдим. У химиотерапия муолажаларини олаётган эди. У даволаш давомида келиб чиққан баъзи бир ноқулайликлар, шу жумладан кўнгил айнишдан азоб чекар эди. Мен ундан: «Қандай қилиб руҳий тетикликни сақлаб турибсиз?», деб сўраганимда, аёлнинг самимийлик билан: «Ҳожатхонадан чиқа олмай турган бир вақтингда масиҳий бўлиш жуда ҳам қийин экан», — деган жавобини эшитдим. Бу аёл тана ва руҳ ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд эканлигини яхши тушунар эди. Тўхтовсиз танавий оғриқдан азоб чекаётган вақтингда, руҳият ҳақида ўйлаш жуда ҳам қийиндир.

Шунга қарамасдан, Аюб Худога шак келтирмади. У: «Мана, У мени ҳалок қилмоқда, бироқ мен умид қиламан», — деб хитоб қилди. Ҳаттоки Аюбнинг хотини ҳам уни ўлим орқали осойишталикка эришишга ундади. Хотини унга оддий ва нишонга тегувчи маслаҳатни берди: «Худога шак келтир ва ҳалок бўл».

Аюб осон йўл қидиришдан бош тортди. У дўстларининг бемаъни маслаҳатларини тинглаб кўрди. Охир-оқибатда у овозини баланд кўтарди ва Худога қарши чиқди. Аюб Худо билан юзма-юз туриб, ўзининг нима учун ва нима сабабдан бу мусибатларга дучор бўлганлиги ҳақидаги саволига жавоб талаб қилган ҳолда У билан курашди. Худонинг жавобини тасалли берувчи жавоб, деб айтиш жуда қийин:

Бу жуда қийин бўлган оғзаки имтиҳон эди. Аюб Худодан жавоб талаб қилар эди. У жавоб ўрнига бир талай саволларни олди. Аюб ўз нодонлиги билан Худо донишмандлигига соя ташлаётганлиги учун Худо унга таъна қилди. Гўёки Худо: «Яхши, Аюб, сен Мени сўроқ қилмоқчимисан? Жуда яхши. Мен сенинг саволларингга жавоб бераман, бироқ аввал сен Менинг бир нечта саволимга жавоб бер», — деяётганга ўхшар эди. Худди пулеметдан чиқаётгандек, бир-биридан қийин бўлган саволлар ёғила бошлади. Ниҳоят, Аюб сўзга кирди:

Аюб ишлатган ифода ҳақида ўйлаб кўринг. У «қўлларим билан оғзимни ёпаман», деди. У ўз-ўзини жим бўлишга мажбур қилди. У ортиқ бир оғиз ҳам бемаъни сўз гапириб юбормаслик учун, ўз оғзини қўллари билан бекитди. У Худога қарши чиққанлигидан афсус чекди. У ўз сўзларининг ўзбилармонлигини англаб етди. У ўзи истаган барча нарсани гапирди.

Бироқ, сўроқ давом этди. Худо ҳали Ўз имтиҳонини якунламади. У Аюбга савол ёғдиришда давом этди:

Аюбнинг тоши кимнинг томорқасига отилгани яққол кўриниб турибди. Унинг норозилиги Худо адолатига қарши йўналтирилган эди. Аюбнинг айбловлари — муқаддас Худони ҳақоратлаш эди. Худонинг саволи Аюбнинг қулоқлари остида жаранглади: «Ўзингни оқлаш учун Мени айбламоқчимисан?» Шубҳасиз, Аюб оқланишни истар эди. У дўстларининг айбловларидан безор бўлди. У нима сабабдан шу куйга тушганлигини ҳеч ҳам тушуна олмас эди. У қайта тикланишни хоҳларди. Бироқ, унинг хоҳиши назорат остидан чиқиб кетди. У ўзининг оқланишини Худоникига алмаштиришга ҳам тайёр эди. Баҳснинг қизиғида Аюб Худо ёвузлик содир қилган бўлса керак, деб фараз қилиб, қандайдир чегарани кесиб ўтди. Шунда Худо ундан тўғридан-тўғри сўради: «Ўзингни оқлаш учун Мени айбламоқчимисан?»

Худонинг бу саволи тарози паллаларини тўлдириб юборди — натижада Худонинг саволлари бутун оғирлиги билан Аюбнинг устига ёғилди. У деярли эзиб ташланди. Охир-оқибатда Аюб қўлларини оғзидан олди ва яна сўзлай бошлади. Бу сафар унинг сўзларида айблов оҳанги йўқ эди. У тавба қилиш учунгина ўзининг сукут сақлаш ҳақидаги ваъдасини бузди:

Аюб Китобининг шу қисми ўқиётган кишида, худди Худо Аюбни масхара қилаётганга ўхшаш таассурот қолдиради. Аюб жавоб талаб қилиб хитоб қилди ва Худо унинг саволларига жавоб беришини айтди. Бироқ, жавоб бўлмади. Аниқроғи, Худо фақат бир шарт билан жавоб беришини маълум қилди: аввал Аюб жавоб бериши лозим. Аммо, Аюб имтиҳондан йиқилди. Шунда Худо ҳам жавоб бермади.

Бироқ, Аюб шунга ҳам қаноат қилди. Худо жавоб бермаган бўлишига қарамасдан, Аюбнинг қалбидаги саросима йўқолди ва унда бошқа савол пайдо бўлмади. У ҳар қанақанги тўғридан-тўғри жавоб бериши мумкин бўлгандан ҳам кўра тўлароқ, олийроқ нарсани эшитди. Аюбнинг саволига сўзлар эмас, балки Худонинг Ўзи жавоб бўлди. Аюб Худони, Унинг Ким эканлигини кўрган заҳотиёқ унга керак бўлган жавоб шу эканлиги маълум бўлди. Аюбдан Худони ёпиб турган сир пардалари ёйилгач, у жавобсиз қолган бир нечта саволи билан ҳам бемалол яшаши мумкин эди. Худонинг намоён бўлиши Аюбни тавба қилишга мажбур қилди ва натижада у ўзининг саволларини ҳам, Худога қарши чиққанлигини ҳам унутиб қўйди. Унинг ғазаби янги йўналиш олди: энди у ўз-ўзидан ғазабланар эди. «Мен ўз сўзларимдан воз кечаман, кул ва чанг эканлигимни тан оламан».

Энди Эски Аҳд бизга ҳикоя қилувчи яна бир киши ҳақида суҳбатлашамиз. У ҳам Худога қарши чиқди. Худонинг қилган иши Аввакумдаги адолат ҳиссини ҳақорат қилганлиги учун Аввакум пайғамбар Худога танбеҳ берди. Худонинг бандалари ўзларидан ҳам нопокроқ бўлган халқ қўлида азоб чекиши пайғамбарни аччиқлантирар эди. Бир қараганда, Худо Ўзининг яҳудийларга берган ваъдасини бажармаётганга ва ваъдасидан қайтиб, бузилиб кетган бобилликлар томонига ўтиб кетганга ўхшаб кўринар эди. Аввакум, яҳудийлар қирғин қилинаётган вақтда Худо Гитлер томонида бўлмадимикан, деб фол очаётган замонивий яҳудийга ўхшаб кетган эди. Аввакум ўз ғазабини бор овози билан ифода қилди:

Аввакум қаттиқ ҳаяжонланди. У ўз арзини шу қадар оташинлик ва алам билан ифода қилдики, натижада озгина четга ҳам чиқиб кетди. У: «Адолатли ҳукм ҳам йўқ», деди[20].

Шубҳасиз, бу дунёда охир-оқибатда тўғирланиши керак бўлган адолатсиз ишлар содир бўлиб туради, бироқ, адолат ҳеч қачон ғалаба қозонмайди, деб таъкидлаш — муболағадир. Аввакум ҳам Аюбга ўхшаб жавоб талаб қилди. У Худо билан курашга отланди ва бу курашда баҳсни ҳал қилишга тайёргарлик кўрди. Аввакум Қодир Худодан жавоб кутиб қўриқчи минорада турар эди. Ниҳоят, Худо сўзлай бошлаганда, Аввакумнинг жавоб ҳаракати ҳам Аюбники сингари бўлди:

Пайғамбар ўзини ота-онасидан дакки эшитаётган ёш гўдакдек ҳис қилар эди. Унинг юраги тез-тез ура бошлади, лаблари эса титрай бошлади. Биз ҳаммамиз йиғламоқдан бери бўлиб турган гўдакни кўрганмиз. Болалар ўз йиғиларини тўхтатмоқчи бўладилар, аммо пастки лаблари титраб, уларни сотиб қўяди. Мана ҳозир биз Худонинг ҳузурида лаблари титраётган кап-катта эркакни кўриб турибмиз. У суяк-суягига ўтиб кетаётган ички чириш, парчаланишга ўхшаш ҳолатни ҳис қилди. Унинг тасаввурида гўёки суяклари чангга айланаётгандек ва у ҳозир қулаб тушадигандек эди. Аввакумнинг оёқлари чалишиб кетди — у mysterium tremendum га дуч келди. Тиззаларига қалтироқ кирди. У Худо билан бўлган курашдан тирик чиқди, бироқ, у бу курашдан базўр судралиб чиқди.

Худо ҳозир бўлган вақтдан бошлаб, Аввакумнинг барча ғазабли норозиликлари тўхтади. Тўсатдан унинг сўз оҳанги ўзгарди. Энди аччиқ умидсизлик ўрнини мустаҳкам ишонч ва умид эгаллади:

Бунга қадар Аввакумнинг умидсизлиги қанчалик тубсиз бўлган бўлса, у ҳозир ҳис қилаётган хурсандчилик шу қадар юқори эди. Энди у бемалол Худонинг англаб бўлмас донишмандлигига ишониши мумкин эди. Агар унинг сўзларини ҳозирги замон тилига ўтказадиган бўлсак, улар тахминан мана шундай янграган бўлар эди:

Уларнинг барчаси: Ёқуб, Аюб ва Аввакум — Худога қарши кураш қилишди. Уларнинг ҳаммаси осмон қалъасини қамал қилишди. Уларнинг уччаласи ҳам мағлубиятга учрашди, бироқ, жанг майдонини руҳлари кўтарилган ҳолатда тарк этишди. Улар ўзлари тортган азоб-уқубат билан баҳо тўлашди. Худо баҳсга ўрин берди, бироқ, тинчлик ўрнатилишидан аввал қизғин кураш бўлиб ўтди.

Тарслик Шоул ҳам худди шундай синовдан ўтди — у ҳам Худо томонидан тўла-тўкис мағлубиятга учради. Шоул ашаддий фарзий бўлиб, «масиҳийлар» деб ном олган янги жамоатнинг пайдо бўлиши унда чуқур нафрат уйғотди. У масиҳийларни ер юзидан йўқ қилиб ташлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. У ҳокимиятнинг розилиги билан ҳаракат қилиб, уйма-уй юрар, биринчи масиҳийларни тутар ва уларни зиндонга ташлар эди. Стефанни тошбўрон қилишаётганларида Шоул ҳам ўша жойда турди ва оломоннинг қилмишини олқишлади. Шоул Дамашққа йўл олиш ва у ердаги масиҳийларни қирғин қилиш ҳақидаги янги вазифани олганда хурсандчиликдан ўзини қўярга жой топа олмай қолди. У айнан Дамашққа кетаётганда, йўлда муқаддас Худо билан учрашди. Шоулни шоҳ Агриппа ҳузурида суд қилишаётганларида, у бу воқеа ҳақида шундай ҳикоя қилиб берди:

Шоул бутун борлиғи билан солиҳликка интилар эди. У ўзининг бутун ҳаётини Қонунга мукаммал амал қилишга бағишлаган фарзийларнинг фарзийси эди. Шоул ўз мақсадига етишиш учун қанчалик катта иштиёқ билан ҳаракат қилса, амалда Худонинг ишига шунчалик кўпроқ зарар етказар эди. Бу ерда гап бирор кишининг солиҳликка интилиши Худога маъқул келмаслигида эмас. Худо солиҳликка интилиш тарафдори, бироқ У манманлик ва такаббурликка қарши. Худо ўз-ўзига бино қўйишдан шишиб кетган кишиларга қаршилик қилади. Шоул Худо учун курашаяпман, деган чуқур ишонч билан ҳақиқатда Худога қарши курашаётган эди. Бу кураш давомида, Шоул ўзи қарши бораётган Масиҳ билан юзма-юз учрашиши керак бўлган дақиқа шубҳасиз келиши керак эди.

Худонинг Эски Аҳдда бизга аён қиладиган исмларидан бири — El Shaddai. Бу исм «Чақмоқ отувчи» ёки «Қудратли», деган маънони билдиради. Худо айнан мана шу исм билан Аюбга намоён бўлди. Аюб Худонинг — Олий Ҳукмдорнинг барча инсонларни енгувчи ва ҳеч қандай инсон енга олмайдиган, эҳтиромли даҳшат ҳиссини пайдо қилувчи кучини ўзида ҳис қилиб кўрди. Шоул Қодир Тангрини Дамашқ йўлида учратди.

Шоул ўзининг чўлда бошидан кечирган воқеаларини тасвирлаб беришни тўсатдан кўзни қамаштирувчи нур пайдо бўлганлиги билан бошлайди. Чўлдаги йўлда, кунинг қоқ ярмида қуёш жуда ҳам ёрқин нур таратар, унинг жуда ҳам юпқа атмосфера қатламидан ўтиб келаётган нурлари кўзни қамаштирар эди. Одатдаги шароитларда ушбу географик иқлимда қуёш нурлари жуда ҳам мўл бўлади. «Саҳронинг оппоқ қуёши» ёруғида бошқа бирор-бир ёруғлик сезилиши учун ўша нур ўта ёрқин бўлиши лозим. Шоул қуёш нуридан ҳам ёруғроқ, кўзни қуёш нуридан ҳам кўпроқ қамаштирувчи нур ҳақида ҳикоя қилади. У бу ёруғликни «осмондан порлаган нур» сифатида тасвирлаб берди.

«Осмондан порлаган нур»[21] ифодаси тўғридан-тўғри нурни, осмондан порлаган «дунёвий» нурни англатмайди.

Шоул Худонинг самовий шуҳрати ҳузурида бўлган. Худонинг шуҳрати — Худо муқаддаслигининг ташқи кўринишидир. Унинг шуҳрати шундай нур таратадики, у шунчалик ёруғки, унинг ёруғида қуёш ҳам хиралашиб қолади. Ваҳийлар Китобида биз янги Қуддуснинг, осмондан тушиб келаётган янги шаҳарнинг намоён бўлиши ҳақида ўқиймиз:

Янги Қуддусда қуёш йўқ, бунинг сабаби жуда оддий, чунки шаҳарга қуёшнинг кераги ҳам йўқ. Худо ва Унинг Масиҳи шуҳрати шунчалар ёруғки, унинг порлоқ нурида қуёш ҳам хиралашади. Шоул унинг нуридан кўр бўлиб қолди. Бир ўйлаб кўринг-чи, агар қуёшга тик қарасангиз нима бўлади? Қуёш тутилиши вақтида кишиларни ғалати манзара — қуёшни ёпиб турган соя ўзига жалб қилади. Шунга қарамасдан, қуёш тутилиши вақтида ҳам қуёшга тик боқсангиз, кўзингиз оғрийди ва бу кўриш қобилияти учун хавфлидир. Қуёш тутилиши олдидан оммавий ахборот воситлари бизни агар қуёшга тик қаралса, кўз нурлари жиддий шикастланиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантиришади. Қуёшдан ҳам ёруғроқ бўлган нур қанчалар кучли бўлиши мумкин? Худонинг шуҳрати шу даражада ёрқинки, у қуёш нури бор кучи билан ёритган ёруғликдан ҳам бир неча баравар кучли бўлган ёруғликка эгадир.

Шоулга у билан курашиш учун фаришта намоён бўлмади. Бунинг ўрнинг қандайдир ғайритабиий куч уни ерга улоқтирди. Шу заҳотиёқ Шоул кўр бўлиб қолди. Ҳеч қанақанги огоҳлантириш, уни эҳтиёт бўлишга ундовчи бирор-бир енгил шабада ҳам бўлмади. Олий куч уни ерга михлаб қўйди.

Ёруғлик билан бирга осмондан овоз ҳам келди. Бу овоз ҳамма жойда баланд жойдан тушиб, тошга урилаётган шаршарага ўхшаб гулдировчи кўп миқдордаги сувнинг шовқини сифатида таърифланади. Павлус номаълум Зот яҳудий тилида, Исонинг она тилида гапирганлигини айтади. Овоз икки марта: «Шоул, Шоул», деб унинг исмини айтиб, Шоулнинг шахсан ўзига мурожаат қилади. Икки марта исм такрорланадиган бу каби мурожаат усули яқин кишига нисбатан ишлатилади ва саломни англатади. Худо худди шу усулда ёнаётган бута ичидан туриб Мусога ва Мўриё тоғидаги қурбонгоҳда Иброҳимга мурожаат қилди. Исо ҳам Қуддуснинг ҳолига ачиниб йиғлаётганида ва Ўзининг энг мудҳиш онларида, хочда Отага хитоб қилганида шу каби мурожаат усулидан фойдаланди.

«Шоул, Шоул, нега Мени қувғин қиляпсан?» Эътибор қилинг-а, овоз Шоулдан нега Масиҳ жамоатини қувғин қилаяпсан, деб сўрамади. Савол айнан «нега Мени қувғин қиляпсан?» кўринишида эди. Масиҳ жамоатига қарши чиқиш айнан Унинг Ўзига қарши чиқишни англатади. Кейин эса қуйидаги жумла: «Нишга қарши тепишинг қийин». Ниш — бу ҳўкиз қўшилган аравага михланган ёғоч ромдир. Бу ромга ўткир тиканлар ўрнатилар эди. Бу ром ҳўкизларнинг орқасига шундай жойлаштирилар эдики, агар ҳўкизлар қайсарлик қилиб, олдинга юрмай тўхтаб қолсалар, ромдаги тиканлар уларнинг оёғига кирар ва уларни юришга мажбур қилар эди. Ҳўкизларнинг қанчалик аҳмоқ бўлишини бир тасаввур қилиб кўринг-а, улар оёқларига тикан кирганидан сўнг жаҳл қиладилар ва шатталайдилар. Улар қанчалик кўпроқ шатталик қилсалар, ўзларига шунчалик кўпроқ азоб берадилар.

Овоз Шоулга қарата: «Сен нодон ҳўкиз! Оёғингга тикан кириб турган бир вақтда шатталик қилишинг аҳмоқлик намунасидир! Сенинг курашинг бефойда. Таслим бўлиш вақти келди», — деяётгандек эди. Бунга жавобан Шоул оддий савол берди, бироқ бу саволнинг тагида чуқур маъно бор эди: «Ё Раббий, Сен ким бўласан?» Шоул ҳозиргина ўзини енгган Зот ким эканлигини билмас, аммо бир нарсада у шубҳаланмаётган эди — бу Зот ким бўлишидан қатъий назар, бу Тангри эди.

Шу воқеани бошидан кечиргач, худди Ёқуб Исроил бўлгани каби Шоул ҳам Павлусга айланди. Кураш якунланди. Шоул Худо билан курашди ва мағлубиятга учради. Ишаъёга ўхшаб, у ҳам ўзининг вазифасини — Ҳаворий бўлиши кераклигини билиб олди. Унинг ҳаёти тубдан ўзгарди ва шу билан бирга жаҳон тарихининг йўналиши ҳам ўзгарди. Павлус ўз мағлубияти орқали тинчликка эга бўлди.

Павлус шоҳ Агриппага ўз ҳикоясини сўзлаб бергач, шу сўзларни қўшиб қўйди: «Бинобарин, эй подшоҳ Агриппа, мен кўкдан юборилган ушбу ваҳийга монелик қилмадим». Шоул Масиҳга қарши курашда қандай иштиёқ кўрсатганлигидан қатъий назар, шубҳасиз, Масиҳ учун олиб борган курашда унинг иштиёғи солиштириб бўлмайдиган даражада ортди. У Худо шуҳратини бевосита кўрди ва ундаги бунинг натижасида пайдо бўлган таассурот шу қадар кучли эдики, энди у буни эсидан чиқара олмасди. Павлус у ҳақда фикр юритар ва ўзининг барча мактубларида унинг маъносини тушунтириб берар эди. У оқланиш нима эканлигини тушунган инсонга айланди. Унинг учун муқаддас кураш тугади ва муқаддас тинчлик бошланди. Павлус мактублари монастирдаги Лютерни уйғотган ва масиҳий жамоатга қандай қилиб Худо билан тинчликда бўлиш кераклиги ҳақидаги кўрсатмаларни берган Ҳаворийга айланди.

Худо билан олиб борадиган курашимизнинг моҳияти Худонинг солиҳлиги ва бизнинг фосиқлигимиз ўртасидаги келишмовчиликдан иборатдир. У адолатли, биз эса адолатсизмиз. Бу кескинлик бизда қўрқув, адоват ва Худога нисбатан ғазаб уйғотади. Адолатсиз инсон адолатли ҳакам билан учрашишни хоҳламайди. Биз шуҳрати бизни кўр қилиши ва адолати бизни айблаши мумкин бўлган Зотдан яширинишга ҳаракат қилаётган қочқинларга айланамиз. Биз оқланиш олмагунимизга қадар (ёки олмасак) У билан уруш ҳолатида бўламиз. Оқланишга эга бўлган инсонгина муқаддас Худо ҳузурида ўзини хотиржам сезиши мумкин.

Ҳаворий Павлус оқланиш орқали эга бўлишимиз мумкин бўлган иноятлар ҳақида гапиради. Римликларга Мактубда Павлус оқланган вақтимизда, Исо Масиҳга имон келтирган вақимизда ва Унинг солиҳлиги бизнинг гуноҳларимизни ёпиб юборган вақтда биз билан нима бўлишини тушунтириб беради:

Оқланганлигимизнинг биринчи меваси — бу Худо билан тузилган сулҳдир. Қадимий яҳудий учун тинчлик жуда катта иноят эди. Ҳозирги вақтда Яқин Шарқда бўлаётган воқеалар қадимий тарихнинг қайтарилишини эслатади. Канъоннинг тортиб олинишидан, то Яҳудиянинг Рим томонидан босиб олиниш давригача ва Янги Аҳд даврида Исроил бир неча йилни урушларсиз ўтказди. Фаластиннинг географик ўрни шундай жойлашганки, у Африка ва Осиёни боғлаб турувчи асосий кўприк ҳисобланади. Бу уни нафақат савдо, балки доимий урушлар учун ҳам қулай жойга айлантириб қўйди. Кичкина Исроил кўп ҳолларда бир-бири билан рақобат қилаётган икки куч орасида, болға ва сандон ўртасида қолиб кетар эди. Ҳарбий ҳаракатларда у теннис тўпи сифатида ишлатилар эди.

Яҳудий тинчликка муҳтож эди. У қиличлардан ўроқлар ясаладиган кун ҳақида орзу қилар эди. У дунёнинг Ҳокими келадиган ва тўхтовсиз адоватга чек қўядиган кунни муштоқлик билан кутар эди. Тинчликка интилиш яҳудий учун шунчалик муҳим ишга айландики, натижада тинчлик сўзининг ўзи кундалик бир-бирини олқишлашга айланди. Биз «қалайсан» ёки «хайр», дейдиган ҳолатларда яҳудийлар оддийгина қилиб: «Шалом», дейдилар. Ҳозирги кунга келиб ҳам «шалом» сўзи иброний сўзлашув тилининг ажралмас бўлагига айланган.

«Тинчлик» сўзининг асосий маъноси — ҳарбий келишмовчиликнинг барҳам топишидан иборатдир. Бироқ, бу сўзда бундан ҳам чуқур маъно мавжуд эди. Яҳудийни ички дунё, кўнгил хотиржамлиги, руҳнинг изтиробларига чек қўйишдек ҳолатлар ҳам ташвишлантирар эди. Бизда «руҳий дунё» деган жумла билан ифодаланадиган ўхшаш тушунча ҳам бор.

Мен 1945 йилнинг жазирама ёз кунини яхши эслайман. Шу куни мен Чикаго кўчаларидан бирида крикет ўйнаётган эдим. Ўша лаҳзаларда менинг бутун дунём бир чуқурчадан то бошқа бир чуқурчага қадар бўлган ер бўлагидан иборат бўлиб қолган эди. Мени ўй-фикримни эгаллаб турган ягона нарса — бу ёғоч тўқмоқнинг қўлимга тегиш навбати етиб келишидан иборат эди.

Менинг таъбим хира, ранжиган бир ҳолатда эдим, сабаби, биринчи тўп узатишим атрофимда тўсатдан бошланган тартибсизлик ва ғала-ғовур натижасида бўлиниб қолган эди. Одамлар ўз хонадонларидан югуриб чиқиб, товани қошиқ билан уриб, тақиллатишар ва бақир-чақир қилишарди. Бир неча сония ичида мен учун гўё охирзамон келгандек туюлиб кетди. Ҳар ҳолда бу менинг крикет ўйинимнинг ниҳояга етганлигини билдирар эди. Ўша тўс-тўполон ичида мен онамни ҳам кўриб қолдим. Онам мен томон отилиб келди, унинг юзларидан кўз ёшлари оқар эди. У мени қучоқлаб олди-да, бағрига босиб: «Тамом бўлди, тамом бўлди, тамом бўлди», — дея йиғи аралаш қайта-қайта такрорларди.

Бу 1945 йил, Япония устидан қозонилган алаба куни эди. Мен атрофда бўлаётган воқеаларнинг аҳамиятини яхши тушунмас эдим, бироқ битта нарса аниқ эди: уруш тугади, энди отам тез кунларда уйга қайтиб келади. Биз энди узоқ-узоқлардаги мамлакатларга самолёт орқали хат жўнатмаймиз. Жанг майдонларидаги қурбонлар ҳақида хабар берувчи янгиликлар маълумотини тингламаймиз. Ойналарда юлдузчалар билан безатилган ипак байроқлар осилиб турмайди. Озиқ-овқат карточкалари ҳам бўлмайди. Уруш тугади, ниҳоят бизнинг уйимизга тинчлик келди.

Ушбу шод-хуррамлик онлари менинг мурғак онгимда ўчмас из қолдирди. Мен тинчлик — бу муҳим нарса, у бор вақтда хурсандчилик учун, йўқ пайтда эса ғам-ғусса учун сабаб эканлигини билиб олдим.

Чикаго кўчасидаги ўша кун менда тинчлик бутунлай келди, деган тасаввур пайдо бўлди. Мен унинг бу қадар мўрт эканлигини ҳақида тасаввурга ҳам эга эмас эдим. Кўп вақт ўтмай газеталарда Хитойнинг ўсиб бораётган ҳарбий қудрати ҳақидаги огоҳлантиришлар, Россия томондан солинаётган ядро уруши хавфи ва Берлиннинг қамал қилиниши ҳақидаги мақолалар босила бошлади. Америка учун тинчлик жуда ҳам қисқа бўлди, тез орада уни Кореядаги, кейин эса яна бир марта Вьетнамдаги уруш бузди.

Мўрт. Беқарор. Омонат. Ердаги оддий тинчликни мана шу сифатлар билан таърифлаб бериш мумкин. Тинчлик шартномалари ҳам худди қонунлар каби уларни бузиш учун мавжудга ўхшаб туюлади. Миллионлаб Чемберленлар муштларини ҳаяжон билан силкитган ҳолда, балконда туриб: «Биз тинчликка эришдик!», деб қичқириши мумкин, бироқ уларнинг хитоблари инсоният тарихи — адо бўлмайдиган урушлар тарихи эканлигини ҳақидаги далилни ўзгартира олмайди.

Биз тинчликка нисбатан унчалик жиддий муносабатда бўлмасликка жуда тез ўрганиб қоламиз. Уруш тинч ҳаётга жуда ҳам тез, жуда ҳам осон кириб келади. Бироқ, биз ҳаммамиз узоқ давом этадиган, ишонса бўладиган тинчлик ҳақида орзу қиламиз. Ҳаворий Павлус ўзининг Римликларга Мактубида айнан мана шундай тинчлик ҳақида гапирган. Бизнинг муқаддас Худо билан курашимиз ўз ниҳоясига етганида биз ҳам Лютерга ўхшаб, жаннат эшикларидан ўтамиз. Биз имон орқали оқланганимизда, уруш бир умрга тугайди. Гуноҳдан тозаланишимиз ва илоҳий кечиримга эга бўлишимиз билан бир қаторда биз Худо билан тинчлик шартномаси тузамиз, бу тинчлик абадий давом этади. Бу тинчлик — муқаддас, мустаҳкам ва трансцендентдир. Бу бузилиши мумкин бўлган тинчлик эмас.

Худо тинчлик шартномасига қўл қўйганда, бу шартнома абадий кучга эга бўлади. Уруш тугайди ва бошқа ҳеч қачон бошланмайди. Албатта, биз ҳали ҳам аввалгидек гуноҳ қиламиз. Аввалгидек, исён кўтарамиз. Қайта-қайта Худо нисбатан адоватимизни намоён қиламиз. Бироқ, Худо биздан фарқ қилиб, ҳеч қачон уруш ҳолатида бўлмайди. Уни бизга қарши уруш қилишга ундаш мумкин эмас. Бизни Ота олдида ҳимоя қилувчи Зот бор. Биз тинчликни сақлаб турган Воситачига эгамиз. У тинчликни сақлайди, чунки Унинг ўзи бир вақтнинг ўзида ҳам дунё Ҳокими, ҳам дунёнинг ўзи.

Биз энди Худо фарзандлари, деб аталамиз. Бу исм тинчликни сақловчиларга оқ фотиҳа сифатида берилган. Энди бизнинг гуноҳларимиз билан душман қўшинининг қўмондони эмас, балки Ота шуғулланмоқда. Биз тинчликка эгамиз. Бу тинчлик — бизнинг мулкимиз, бу Масиҳнинг имзоси билан мустаҳкамланган ва У томонидан таъминланган.

Бизнинг Худо билан тузган тинчлигимиз мўрт эмас. У барқарор. Агар биз гуноҳ қилсак, Худо норози бўлади ва бизни тарбиялаш учун ҳаракат қилади. У гуноҳимиз учун бизни жазолайди. Аммо У бизга қарши уруш бошламайди. Унинг камони тортилмаган, Унинг ғазаб ўқлари бизнинг қалбимизга қаратилмаган. Биз шартномани бузган вақтда У қуролини силкитмайди.

Оқланиш берадиган тинчлик — бу фақатгина ташқи тинчлик эмас. Қалбимизнинг энг асосий муҳтожлиги — ички тинчликка бўлган муҳтожлик Масиҳда ўз қониқишини топади. Авлиё Августин бир пайтлар шундай деб ибодат қилган эди: «Эй Тангрим, Сен бизларни Ўзинг учун яратгансан ва бизнинг қалбларимиз то Сенда тинчлик хотиржамлик топмагунга қадар, ҳузур-ҳаловатга эришмайди». Биз ички хавф-хатар туйғуси билан қийналиш нима эканини биламиз. Худодан узоқлашганлигимиз оқибатида пайдо бўладиган бўм-бўшлик ва айбдорликнинг кемирувчи ҳис-туйғуси эса бизга яхши таниш. Тинчлик ўрнатилаётган бир пайтда маъшум бўм-бўшлик тўлади ва бизнинг қалбларимиз хотиржамликка эга бўлади.

Янги Аҳд бу тинчликни шундай деб атайди: «Инсон хаёлига сиғмайдиган, Худо берган тинчлик сизнинг кўнглингиз ва фикр-хаёлингизни хотиржам қилади». Бу оддий, дунё берадиган тинчликдан фарқ қиладиган муқаддас тинчликдир. Бу фақатгина Масиҳ бериши мумкин бўлган тинчликдир. Бу Масиҳнинг Ўзи эга бўлган тинчликдир.

Исо бу дунёда унчалик кўп нарсага эга бўлмаганлигини биз Хушхабарлардан ўқиб билиб оламиз. Унинг уйи ҳам, бошпанаси ҳам йўқ эди. Унинг акциялари ҳам, ўз иши ҳам йўқ эди. Исонинг ягона мулки устидаги либоси эди. Унинг шу либосини ҳам ҳукмни ижро қилиши керак бўлган аскарлар ўғирлаб олдилар. Бундан гўёки, У бир тийинсиз, Ўз меросхўрларига ҳеч вақо қолдирмай ўлган, деган тасаввур пайдо бўлади.

Биз — Масиҳнинг меросхўрларимиз. Бир қараганда, биз мероссиз меросхўрларга ўхшаймиз. Аммо, Муқаддас Китобда, Худо Ўзининг севикли Ўғлига шоҳлик ваъда қилганлиги аниқ ва равшан қилиб ёзиб қўйилган. Исо Ўз Отасидан мерос олди ва бу меросни У бизларга қолдирди. Исо биз бир кун келиб: «Эй, Менинг Отамнинг олқаганлари, келинглар! Дунё яратилгандан бери сизлар учун мерос сифатида тайёрлаб қўйилган Шоҳликни эгаллангиз», — деган сўзларни эшитишимизга ваъда берди.

Бироқ, биз олган мерос фақатгина Худо Шоҳлигидан иборат эмас. Исо Ўзининг охирги иродаси ва васиятида Ўз меросхўрларига яна битта жуда ҳам муҳим бўлган нарсани қолдириб кетди:

Мана у — Масиҳнинг мероси: тинчлик. Айнан Унинг тинчлиги бизга мерос бўлиб қолди. У Ўз совғасини бу дунёда қабул қилинган одатлар бўйича совға қилмайди. Унда яширин ниятлар ҳам, ҳеч қанақанги товламачилик ҳам, ҳеч қанақанги ёлғон ҳам йўқ. У Ўз тинчлигини бунинг эвазига бирор нарса олиш учун эмас, балки бизнинг фаровон яшашимиз учун беради. Бу ўзга дунёнинг совғаси ва у ўзга дунёда қабул қилинган қоидалар бўйича совға қилинган. Бу совға абадий бизникидир.

Тинчлик — бу оқланиш билан бирга келадиган иноятлардан бири холос. Бу муқаддас тинчликка яна бир нарса: кириш қўшилади. Кириш сўзи Худо билан кураш олиб борган ҳар бир киши учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу дунёда бизни ҳар томондан эълонлар ўраб туради. Бир эълонда: «Кириш тақиқланади», бошқасида эса: «Кириш чегараланган», деб ёзиб қўйилган бўлиши мумкин. Тарихда жаннат эшикларига: «Кириш тақиқланган», деб ёзилган тахтача осиб қўйилган вақтлар ҳам бўлган. Эски Аҳд давридаги маъбадда ҳам оддий инсоннинг Худо тахтига яқинлашиши тақиқланар эди. Олийруҳоний учун ҳам кириш «чегараланган» эди. Олийруҳоний унга фақат йилда бир марта, ўта махсус эҳтиёт чораларини кўрган ҳолда яқинлашиши мумкин эди. Муқаддаслардан муқаддасни маъбаднинг қолган жойларидан қалин парда ажратиб турар эди. У ерга кириш деярли тақиқланган эди. Кириш чегараланган. Оддий имонли у ерга кира олмас эди.

Исо ўлдирилган онда, Адолатли Зот адолатсиз кишилар учун ўлган дақиқада маъбаддаги парда йиртилиб кетди. Биз учун Худо ҳузурига кириш мумкин бўлди. Жаннат эшигидаги «Кириш мумкин эмас» деб ёзилган тахтача масиҳийлар учун олиб ташланди. Энди биз бемалол муқаддас ерга қадам ташлашимиз мумкин. Бизга нафақат Унинг иноятидан фойдаланиш ҳуқуқи, балки бундан ҳам каттароқ бўлган ҳуқуқ — Унинг олдига кириш ҳуқуқи ҳам берилди. Оқланган кишининг Муқаддас Зотга қарата: «Менинг олдимдан кетгин, чунки мен гуноҳкор инсонман», деб айтишига ҳеч қандай эҳтиёж йўқ. Эндиликда биз муқаддас Худонинг ҳузурида ҳам бемалол тура оламиз. Биз Унга ўз саволларимиз билан мурожаат қила оламиз. Худо биздан илтижоларимизни эшитмайдиган даражада узоқ эмас. Биз Унинг ҳузурига гуноҳлари Масиҳнинг солиҳлиги билан қопланган кишилар сифатида келамиз. Мен яна қайтариб айтаман: биз муқаддас Худо ҳузурида ўзимизни бемалол тутишимиз мумкин. Биз ҳали ҳам Унинг ҳузурига эҳтиром, ҳурмат ва ҳайрат билан келишимизни таъкидлаб ўтиш жоиздир. Бироқ, фавқулодда муҳим янгилик шундан иборатки, энди биз Унинг ҳузурига келишимиз мумкин:

Муқаддас Китоб бизларни иноят тахтига жасорат[22] билан яқинлашишга чорлайди.

Оқланиш олган кишилар сифатида биз ишонч билан Худога яқинлашишимиз мумкин. Жасоратни енгилтак гердайиш билан адаштирмаслик лозим. Уззо Худо олдига ишонч билан эмас, балки ўзбилармонлик билан яқинлашди. Надаб ва Абихун ишонч тугайдиган ва Худонинг улуғворлигини ҳақоратлаш бошланадиган чегарадан ўтиб кетишди. Биз Унинг олдига жасорат ва ишонч билан келишимиз зарур. Ундан узоқлашишга ёки Унинг ҳузурига кириш олдидан иккиланишга ҳожат йўқ. Бироқ, Худо ҳузурига келгач иккита нарсани: Унинг Ким эканлигини ва ўзимизнинг ким эканлигимизни ёдимиздан чиқармаслигимиз зарур.

Масиҳий учун муқаддас уруш тугади ва тинчлик бошланди. Энди биз Ота ҳузурига кириш ҳуқуқига эгамиз. Бироқ, биз ҳали ҳам аввалгидек Тангримиз олдида титрашимиз лозим. У ҳали ҳам муқаддас. Бизнинг титроғимиз — бу эҳтиром ва ҳайрат титроғи. Енгил шабададан ҳам қалтирайдиган қўрқоқ ёки бутпарастнинг титроғи эмас. Лютер айтганидек, биз Худодан маҳбуснинг ўз азоб берувчиси қаршисидаги қулларча қўрқуви билан эмас, балки ўз Отасининг норозилигини уйғотишни хоҳламаётган гўдакнинг қўрқуви билан қўрқишимиз лозим. Биз Унинг ҳузурига ишонч билан яқинлашамиз. Биз Унинг олдига жасорат билан келамиз. Бизда кириш ҳуқуқи мавжуд. Биз муқаддас тинчликка эгамиз.

Илк масиҳийлар муқаддас, деб аталган эдилар. У замонлардан бери «муқаддаслик» сўзининг маъно си жиддий ўзгаришларга дучор бўлди. Ҳозир «муқаддас» сўзи киши тасаввурида ўта солиҳ кишининг, ғайритабиий художўйлик ва руҳий кучга эга бўлган кишининг тасвирини гавдалантиради. Рим католик жамоатида бу сўз руҳ қаҳрамонларининг махсус рўйхатига киритилган кишилар учун унвон вазифасини ўтади.

Муқаддас Китобда «муқаддас» сўзи оддий имонли кишиларга нисбатан ишлатилади. Янги Аҳдда барча Худо фарзандлари муқаддас, деб аталади. Мавжуд бўлган барча гуноҳлар билан курашаётган кишиларнинг бундай ном билан аталиши ғалати туюлади. Павлуснинг мактубларини ўқиётган вақтимизда, унинг инсонларга нисбатан муқаддас, деб мурожаат қилиши, кейинчалик эса айнан шу инсонларга, уларнинг ақлсиз ва гуноҳкор ҳаракатлари учун танбеҳ бериши бизни таажжубга солади.

Муқаддас Ёзувлар бу кишиларни пок бўлганликлари учун эмас, балки улар ажратиб олингани ва пок бўлишга даъват қилингани учун муқаддас деб атайди. Инсонга нисбатан қўлланилган «муқаддас» сўзи худди Худога нисбатан қўлланган вақтдаги каби икки маънога эга. «Муқаддас» сўзи Худога нисбатан ишлатилганда, биринчи навбатда, киши эътиборини Худонинг биздан ажралганлигига қаратишини, иккинчи навбатда эса Унинг баркамол поклигини кўрсатишини ёдимиздан чиқармаслигимиз зарур. Бироқ, биз Худо эмасмиз. Биз трансцендент эмас. Шубҳасиз, биз пок ҳам эмасмиз. Шундай экан, нима сабабдан Муқаддас Китоб бизни «муқаддас» деб атайди?

Бу саволга жавоб бериш учун биз яна Эски Аҳдга мурожаат қилишимиз зарур. Худо Исроилни Миср қуллигидан олиб чиққанда ва уни махсус халқ қилганда, У бу халқни бошқалардан ажратди. У Исроил халқини Ўзининг танлаб олинган халқи деб атади ва уларга махсус топшириқ берди. У Исроил халқига: «Муқаддас бўлинглар, зеро Мен муқаддасман», — деди.

Исроилга қарат айтилган бу махсус даъват ҳақиқатда янги эмас эди. У биринчи бор Мусонинг кунларида ва ҳаттоки кўпчилик отаси Иброҳимнинг вақтида янграмади. Биринчи бор Одам Ато ва Момо Ҳаволар муқаддас бўлишга даъват қилинди. Муқаддаслик — бу инсоният авлоди учун азалда белгилаб берилган вазифа эди. Биз Худо қиёфасига ўхшаш қилиб яратилганмиз. Худо қиёфасига ўхшаш қилиб яратилиш, қолган нарсалардан ташқари, бизда Худонинг табиати акс этиши кераклигини ҳам англатар эди. Биз дунёга Худо муқаддаслиги нурини таратиш учун яратилганмиз. Бу инсоннинг бош мақсади, мавжудлигининг моҳияти эди.

Пресвитериан жамоати ёш болаларга таълим бериш учун Вестминстер катехизисидан фойдаланган эди. Катехизисдаги биринчи савол қуйидагичадир: «Инсон ҳаётининг мақсади ва унинг тайинланиши нимадан иборат?» Яъни — ҳар бир инсоний мавжудотнинг бош вазифаси нимадан иборат? Саволга жавоб шундай: «Инсон ҳаётининг мақсади Худони улуғлаш ва абадий Унинг учун қувонишдан иборат».

Мен ёшлигимда бу саволни тушуна олмай жуда қийналар эдим. Мен жавобнинг икки қисмини бир-бири билан бирлаштира олмас эдим. Хурсандчилик, қувонч қандай қилиб Худони улуғлаш билан мос келишига тушуна олмасдим. Менинг фикримча, гўёки Худони улуғлаш билан Унинг муқаддас қонунига итоат қилиш ўртасида қандайдир алоқа бор эди. Бу эса улкан қувонч ҳақидаги фикр билан уйғунлашмас эди. Мен ўзимнинг шахсий ҳузур-ҳаловатим билан Худо қонунига нисбатан бўлган итоатим ўртасидаги келишмовчиликни сезиб улгурган эдим. Мен талаб қилинаётган жавобни тушунмасам ҳам, унинг том маъносини англаб етмасам ҳам астойдиллик билан уни такрорлар эдим. Мен учун Худо хурсандчиликка олиб борувчи йўлда турган тўсиқ эди. Уни улуғлаш ҳаётимнинг бош мақсади бўлиши учун яшаш? Бу фикр менинг онгимга жойлаша олмас эди. Менинг фикримча, Одам Ато ва Момо Ҳавода ҳам шундай тушунмовчилик пайдо бўлган бўлса керак.

Менинг ёшлигимдаги энг катта муаммо бахт ва ҳузур-ҳаловат ўртасидаги фарқни тўлиқ тушуна олмаслигимдан иборат эди. Мен сизга мамнунлик билан балоғат ёшига етганимдан сўнг барча ўйинчоқларни бир чеккага йиғиштириб қўйдим, деб айтишим мумкин эди. Бахтга қарши бундай эмас. Мен кап-катта киши бўлишимга қарамасдан ҳали ҳам ўйинчоқ ўйнашни яхши кўраман. Мен ҳали ҳам, аввалгидек, бахт билан ҳузур-ҳаловат ўртасидаги фарқни тушунмайман. Аниқроғи, мен булар ҳар хил нарса эканлигини онгим билан ҳис қиламан, бироқ бу тушунча ҳали менинг танам ва қонимга сингиб улгургани йўқ.

Мен ўз ҳаётимда жуда ҳам кўп гуноҳ қилганман. Бу гуноҳлардан ҳеч бири мени бир дақиқа бўлса-да бахтли қила олмади. Уларнинг ҳеч бири бир грамм бўлса-да бахт ато қила олмади. Бошқа томондан олиб қарайдиган бўлсак, гуноҳ менинг ҳаётимга бир дунё бахтсизлик олиб келди. Телевидение ёки газета орқали интервью бераётган баъзи бир машҳур кишиларнинг сўзлари мени ҳайратга солади. Улар: «Агарда менга ҳаётимни бошқатдан бошлаш имкони берилса, мен ўз ҳаётимга ҳеч қандай ўзгариш киритмаган бўлар эдим», деб айтишади. Бу каби аҳмоқлик мени лол қолдиради. Менинг ҳаётимда ўзгартириш керак бўлган кўпгина жойлар бор. Агар менга уларни ўзгартириш имкони берилса, мен ўзимни бахтли деб ҳисоблаган бўлар эдим. Менга шундай имконият берилса ҳам барибир қилган хатоларимни такрорлашим мумкинлиги эҳтимолдан ҳоли эмас, бироқ шунга қарамасдан, мен бундай имкониятга эга бўлишни истар эдим.

Гуноҳларим менга бахт келтирмади. Бироқ, улар менга ҳузур-ҳаловат бахш этди. Мен ҳузур-ҳаловат олишни яхши кўраман. Ҳузур-ҳаловат ҳали ҳам мени ўзига жалб қилади. Ҳузур-ҳаловат улкан шодлик ато этиши мумкин. Ҳузур-ҳаловатларнинг ҳаммаси ҳам гуноҳ эмас. Солиҳликда ҳам кўп ҳузур-ҳаловат топиш мумкин. Бироқ бунинг фарқи бор. Гуноҳ ёқимли бўлиши мумкин, аммо у ҳеч қачон бахт келтирмайди.

Шундай қилиб, агар мен бунинг ҳаммасини тушуниб етаётган бўлсам, у ҳолда нима учун гуноҳ мени васвасага солади? Бахт ва ҳузур-ҳаловат ўртасидаги фарқни биладиган кишининг бахтни ҳузур-ҳаловатга аламаштиришда давом этиши аҳмоқликка ўхшаб кўринади. Била туриб ўзини бахтдан маҳрум қиладиган ишни қилиш ўтакетган бемаъниликка ўхшайди. Шунга қарамасдан биз шундай иш тутамиз. Гуноҳ сири нафақат унинг ёвуз ва хароб қилувчи эканлигидан, балки унинг очиқдан-очиқ беъманилигидан ҳам иборатдир.

Мен кўп йиллар давомида сигарет чекдим. Мен аниқ ҳисоблаганим йўқ, аммо мана шу йиллар давомида юзлаб кишилар менинг эътиборимни чекишнинг зарарига қаратган бўлса керак. Улар ҳар бир чекувчи биладиган ҳақиқатни менга кўрсатишар эди. Масиҳий бўлишимдан анча олдин мен чекишнинг зарари ҳақида тўлиқ тасаввурга эга эдим. Мен хирург, тиббиёт хизмати генералининг ташаббуси билан сигарет қутиларида огоҳлантирувчи ёзувнинг пайдо бўлганлигини бу воқеадан аввал ҳам билар эдим. Бу ҳақда ўзимнинг биринчи сигаретимни чекишни бошлаган дақиқаданоқ билган эдим. Шунга қарамасдан, мен чекишни давом эттирдим. Ҳақиқий ақлсизлик. Мана шу нарса гуноҳдир.

Сизга онгингиз бу ишни қилиш ёмон ва нотўғри эканлигини айтаётган бўлса ҳам, шу ишни барибир қилишга тўғри келганми? Агар сиз бу саволга «йўқ» деб жавоб берсангиз, у ҳолда сиз ё ёлғон гапираяпсиз ёки дунёнинг қутқарувчиси ролига тўғри келаман, деган хомхаёл билан яшамоқдасиз. Биз ҳаммамиз бу тузоққа тушамиз. Биз қилишимиз керак бўлган ишни эмас, балки ўзимиз қилишни хоҳлаган ишни қиламиз. Бизнинг ҳам Павлусга ўхшаб: «Оҳ, мен шўрлик одам! Ўлимга гирифтор шу баданимдан мени ким қутқарар экан?» — деб хитоб қилишимизнинг ҳайратланарли жойи йўқ.

Бизнинг муаммомиз шундан иборатки, биз муқаддасликка даъват қилинганмиз, бироқ биз ўзимиз муқаддас эмасмиз. Яна шу савол пайдо бўлади: агар биз муқаддас бўлмасак, нима учун Муқаддас Китоб бизни «муқаддас» деб атайди?

Муқаддас Китоб иккита сабабга кўра бизни «муқаддас», деб атайди. Биринчидан, биз Худо учун муқаддас қилинганимиз учун муқаддасмиз. Биз ажратилганмиз. Биз бошқа ҳаётга «даъват» қилинганмиз. Масиҳий ҳаёт — бу нонконформистларнинг — ўзгача фикрловчи кишиларнинг ҳаётидир. Бу ғоя Римликларга Мактубда ифода қилинган:

Эски Аҳд даврида Худога қурбонлик қилинадиган қурбонгоҳ атрофида ибодат қилинар эди. Кўпинча бу гуноҳ учун қилинадиган қурбонликлар эди. Қурбонликлар ўз-ўзича гуноҳни ювиш қобилиятига эга эмас эди. Улар кейинчалик хочда келтириладиган битта буюк қурбонликка ишора қилувчи белги вазифасини ўтар эдилар. Бенуқсон Қўзи ўлдирилганидан сўнг қолган барча қурбонликларга чек қўйилди. Энди масиҳий жамоатда ҳайвонлар қурбонлик қилинмайди, чунки бундан буён бунга эҳтиёж йўқдир. Ҳозирги кунда бундай қурбонлик келтириш Масиҳнинг мукаммал қурбонлигини ҳақорат қилишни англатади.

Ҳайвонларни қурбонлик қилиш даври ўтиб кетганлиги учун кўпгина кишилар, Худога бағишланган барча қурбонликлар У учун жирканчлидир, деган хулосага келишади. Бу нотўғри. Ҳаворий Павлус бизни бошқача қурбонлик қилишга — тирик танамизни қурбон қилишга даъват қилади. Биз ўз ҳосилимизни ҳам, ўз ҳайвонларимизни ҳам Худога беришимизнинг кераги йўқ. Биз ўзимизни Худога бахшида қилишимиз керак. Бу янги қурбонлик оқланиш учун ҳам, гуноҳларни ювиш учун ҳам керак эмас. Худога вужудимизни қурбон қилишимиз миннатдорчилик белгиси ҳисобланади. Бу Павлуснинг «шундай қилиб» деган сўзларидан келиб чиқади.

Муқаддас Ёзувлар матнида «шундай қилиб» сўзини кўрганимизда, бу ҳозир хулоса қилиниши ҳақидаги огоҳлантириш вазифасини ўтайди. «Шундай қилиб» сўзи шу пайтгача айтилган сўзларни ҳозир қилинадиган хулоса билан боғлайди. Римликларга Мактубнинг 12-бобидаги «шундай қилиб» сўзи бизни Масиҳнинг биз учун қилинган нажот бахш этувчи қаҳрамонлиги ҳақида сўз борувчи олдинги бобларда ифода қилинган гапларга қайтаради. Бу бизни Унинг қаҳрамонлиги ҳақида билган ҳолда қилишимиз мумкин бўлган ягона хулосага ундайди. Масиҳ бизга Ўз инояти орқали оқланишга эга бўлиш имкониятини ҳадя қилди. Масиҳнинг биз учун қилган иши нурида, ўзимизни нафас олувчи, фикрловчи, тирик қурбонлик сифатида Худога топширишимиз кераклиги ягона тўғри хулоса бўлади.

Тирик қурбонлик нима дегани? Павлус у ҳақда гапира туриб, биринчи навбатда, ўзгача фикрлаш ҳақида эслатиб ўтади. «Бу дунёга уйғунлашманглар». Кўпгина масиҳийлар мана шу ерда қоқилишади. Биз бошқача фикрловчи кишиларга айланишимиз кераклиги кўриниб турибди. Бироқ, бизни қандай фикрлашга чақирашаётганлигини тушуниш жуда ҳам қийин. Нонконформизм — бу юзаки қарашларга олиб келиниши осон бўлган маккор мавзудир.

Масиҳийларнинг нонконформизм муаммосига юзаки қарашлари фожеалидир. Бу муаммога юзаки ёндашиш масиҳийларни бизнинг маданиятимизда ёки бизнинг муҳитимизда қабул қилинган ишларнинг тескарисини қилишга мажбур қилади. Агар калта соч қуйиш урф бўлган бўлса, нонконформист узун соч қўйиб юради. Агар кинога тушиш қабул қилинган бўлса, бундай масиҳий «дунёвий» машғулотдан қочиш мақсадида кинога бормайди. Бундай ёндашишнинг фавқулодда ҳолатлари жуда ҳам дунёвий бўлган нарсалардан масалан, тугма ёки электрдан фойдаланишдан қочадиган секталарда намоён бўлади.

Юзаки нонконформизм — фарзийларнинг классик тузоғидир. Худо Шоҳлигининг тугмалар, кинофильмлар ёки рақсларга боғлиқ бўлган жойи йўқ. Биз еяётган ёки ичаётган нарсалар Худони ташвишга солмайди. У бизларни юксак даражадаги — ташқи кўринишдан четга чиқувчи солиҳлик даражасидаги нонконформизмга даъват қилади. Солиҳлик фақатгина ташқи художўйлик даражаси орқали аниқланадиган жойда ҳаворийлар таълимотининг бутун моҳияти йўқолади. Биз Исонинг оғизга кираётган нарсалар эмас, балки оғиздан чиқаётган нарсалар кишини ҳаром қилади, деган сўзларини айёрлик билан қулоқларимизнинг ёнгинасидан ўтказиб юборамиз. Биз ҳали ҳам, аввалгидек, Худо Шоҳлигини фақат ейиш, ичиш ва шунга ўхшаш нарсалар муҳим бўлган жой билан тенглаштиришга ҳаракат қиламиз.

Нима сабабдан бу каби нотўғри тасаввурлар масиҳий давраларда гуллаб-яшнамоқда? Бу саволга мен бера оладиган ягона жавоб — гуноҳ сабабли. Биздаги юзаки художўйлик белгилари ҳақиқатда худосиз эканлигимиздан далолат бериши мумкин. Майда-чуйда нарсаларга эътиборимизни қаратган ва аҳамиятсиз бўлган нарсага улкан ўлчамлар берган вақтимизда ўзимизни фарзийлар каби тутамиз. Рақсларга ва кинога нисбатан бўлган муносабат эътиқод даражасини аниқлаб берса, биз ҳақиқий маънони қуруқ гапларга алмаштирганликда айбланамиз. Биз анчайин чуқурроқ бўлган аҳлоқий муаммоларни яшириш учун шундай қиламиз. Кино бормаслик ва рақс тушмаслик ҳар қандай кишининг қўлидан келади. Бунинг учун алоҳида куч-қувват ҳам, аҳлоқий жасоратнинг ҳам кераги йўқ. Ўз тилини назорат қилиш, адолатли иш қилиш ва ҳар бир инсон учун лозим бўлгани каби Руҳ учун мева бериш — мана бу ишлар ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди.

Мен ўз ҳаётим давомида очкўзлик ҳақида бирорта ҳам ваъз эшитмадим. Мен ичкилик оқибатида юзага келадиган ёвузлик ҳақида бир талай ваъзларни эшитдим, бироқ, очкўзлик натижасида пайдо бўладиган ёвузлик ҳақида бирор оғиз сўз эшитмадим. Таажжуб. Аниқроқ гапирадиган бўлсам, Муқаддас Китобда ичкиликбозлик — гуноҳ дейилган, бироқ бу гуноҳ ҳеч қачон ўнта асосий гуноҳлар қаторида турмаган. Очкўз бўлмасликка ундаш эса — Ўн амрнинг биридир! Ҳақиқий нонконформист — бу ўзганинг мулкига кўз олайтирмайдиган, ғийбат қилмайдиган, туҳмат қилмайдиган, нафратланмайдиган ва умидсизликка тушмайдиган кишидир. У амалда Руҳга мева бера бошлайди.

Исо зарур бўлган нарсани қилиш ўрнига майда-чуйда ишларга кўпроқ эътибор берганликлари учун уламолар ва фарзийларга таъна қилади. Исо бу муаммога «у ёки бу» кўринишида эмас, балки «у ҳам, бу ҳам» кўринишида эътибор беради. Ушр бериш керак эди, бироқ энг муҳим нарса — адолат, марҳамат ва садоқат ўрнига эмас. Фарзийлар художўйликнинг кўринадиган, ташқи кўринишлари ҳақида қайғурар эдилар, аммо бундан ҳам муҳимроқ бўлган диний муаммоларни инкор қилардилар.

Ҳар қандай киши нонконформизмнинг ўзи учун нонконформист бўла олади. Мен бунинг арзимас художўйлик эканлигини яна бир марта таъкидлаб ўтишни истар эдим. Охир-оқибатда, биз нонконформизмдан ҳам олийроқ бўлган нарсага даъват қилинганмиз: биз ўзгаришга (трансформацияга) даъват қилинганмиз. Биз бу икки сўз — «нонконформизм» ва «трансформация» — «форм» негизига эга эканлигини кўриб турибмиз. Фақат олд қўшимчалар фарқ қилади. «Кон» олд қўшимчаси «билан» «бирга», деган маънони англатади. Конформист бўлиш «қандайдир ташкилотлар ёки формалар билан бирга бўлиш» деган маънони англатади. Бизнинг муҳитимизда конформист — бу «нима биландир бирга» бўлган киши. Нонконформист эса, аксинча, бу «бундан ташқаридаги», «бу билан бирга бўлмаган» кишидир. Агар масиҳийнинг мақсади — бирга бўлмаслик, ташқарига чиқиб қолиш бўладиган бўлса, ҳаммамиз бу мақсадга ошиғи билан муваффақ бўлдик, деб қўрқаман.

«Транс» олд қўшимчаси «устидан» ёки «чегарадан ташқари» деган маънони англатади. Биз ўзгаришга ёки трансформацияга даъват қилинганимизда, бу дунё шакллари, тасаввурлари ва тузилишидан юқори туришимиз кераклигини англатади. Биз дунёнинг ортидан эмас, балки унга қарши боришимиз ва ўзимиз риоя қилишга даъват қилинган олий намуналарга мос ҳолда дунёдан юқори кўтарилишимиз лозим. Бу юзаки «ташқарига чиқиб қолиш»га эмас, балки олий ва трансцендентликка даъватдир. Ўзини тирик қурбонлик сифатида қабул қиладиган ва шу тарзда Худога итоат қиладиган масиҳий — бу аҳлоқ-одобнинг олий қоидаларига риоя қилувчи кишидир. Художўйликнинг юзаки кўриниши уни қаноатлантирмайди. «Муқаддас киши» бор кучи билан Худо Шоҳлигига интилиш учун даъват қилинган. Унинг эътиқоди чуқур бўлиши лозим.

Павлус «фикрни янгилаш» трансформация учун калит восита бўлиб хизмат қилишини таъкидлаб ўтади. Бу билим олишдир. Жиддий билим. Чуқур билим. Худога тегишли бўлган барча соҳадаги тартибли билим. У Худо Каломига эга бўлишни талаб қилади. Биз онгининг ўзгариши билан ҳаёти ҳам ўзгараётган кишиларга айланишимиз керак.

Ҳақиқий ўзгариш билан бирга Худони, инсонни ва дунёни янгича тушуниш ҳам келади. Бизнинг якуний мақсадимиз — Худога ўхшаш бўлиш. Биз Масиҳнинг илоҳийлигига эга бўла олмасак ҳам, Унга ўхшаш бўлишга ҳаракат қилишимиз лозим. Биз инсон-худолар эмасмиз. Бироқ, бизнинг инсоний қиёфамизда Исонинг етук инсоний томонлари акс этиши керак. Буюк орзу!

Исога ўхшаш бўлишимиз учун, биринчи навбатда, Исога ўхшаб фикр юритишни бошлашимиз керак. Бизга «Масиҳ ақли» зарур. Биз У қадрлаган нарсани қадрлашимиз ва У нафратланган нарсалардан нафратланишимиз керак. Биз ҳам Исога ўхшаш биринчилардан бўлишимиз керак. Исо учун асосли бўлган фикр-мулоҳазалар биз учун ҳам асосли бўлиши лозим.

Агар биз Унинг Каломига эга бўлмасак, бу содир бўлмайди. Руҳий ўсиш калити — жиддий қурбон талаб қилувчи чуқур масиҳий билимдир.

Биз даъват қилинган улуғлик худди мана шу нарсадир. Биз Худони фақатгина юзаки равишда таниб, осойишта ҳаётга қониқиб яшаётган бу дунёга ўхшамаслигимиз зарур. Бизда руҳий сутдан қониқмаслик ва руҳий озуқага нисбатан чанқоқлик ҳисси ортиб бориши керак.

Муқаддас бўлиш — алоҳида бўлиш демакдир. Бироқ, бу бундан ҳам каттароқ аҳамиятни ҳам касб этади. Муқаддас киши ҳаёти муқаддас бўлиш жараёнини ифода қилувчи киши ҳисобланади. Биз янада кўпроқ муқаддасликка интилган ҳолда ҳар куни покланишимиз керак. Агар биз оқланган бўлсак, у ҳолда биз муқаддас қилинишимиз ҳам зарур.

Мен бир вақтлар бир коллежда теологиядан маърузалар ўқир эдим. Мен бир талабани турғаздим ва унга савол бердим. У шундай жавоб бердики, натижада бутун синф баланд овоз билан кулиб юборди. Унинг ҳазил жавобининг асосий қаҳрамони мен эдим. У шундай деди: «Мен сизнинг саволингизга жавоб бера олмайман, бироқ сизда мана шу ҳолат учун лотинча жумла мавжудлигига ишончим комил!» Талабаларим менинг ҳар бир ҳолатга лотинча жумла ишлатиш одатим устидан кулишни ёқтиришар эди.

Мен баъзи пайтларда ҳақиқатдан ҳам лотин жумлаларини ишлатишга мажбур бўлар эдим. Мен уларни талаффуз қилишни ёқтираман — улар жуда ифодали ва ёқимли жаранглайди. Мен ҳеч бўлмаганда битта лотин жумласини ишлатмасдан туриб китоб ёза олмайман. Бу китоб учун лотин жумласини мен Мартин Лютердан «қарз»га олдим. Лютер оқланган гуноҳкорнинг тутган ўрнига эътиборни қаратиш учун шу жумладан фойдаланади. Мана шу жумла: simul justus et peccator.

Қандай ажойиб жумла! Менинг энг яхши кўрганларимдан бири. Энди ягона иш, бу жумлани тушуниш қолди. Simul — «бир вақтинг ўзида». Justus — «адолатли». Et — (бувим бу сўз «бўлмоқ» сўзининг ўтган замондаги шакли, деб ўйлар эди)[23] «ҳам» деб таржима қилинади.

Юлий Цезарнинг ўлими олдидан айтган сўзлари бизнинг ёдимиздадир. Помпея ҳайкалининг пойидаги ерга йиқилиш олдидан у Брутга қаради ва жон ҳолатда хитоб қилди: «Et tu Brut?» (Брут, сен ҳам-а?) Peccator сўзи бизга энг нотаниш сўз бўлса керак. У «гуноҳкор» деб таржима қилинади. Шундай қилиб, бу сўзларни бир жойга йиғиб, биз қуйидаги сўзга эга бўламиз — «бир вақтнинг ўзида ҳам адолатли, ҳам гуноҳкор». Мана муқаддас киши ким. Бу адолатли, аммо гуноҳкор киши.

Муқаддас киши — ҳали ҳам гуноҳкор эканлиги маълум. У ҳолда у қандай қилиб адолатли бўла олади? Муқаддас киши адолатли, чунки у оқланган. Масиҳнинг солиҳлиги Уни Худонинг олдида адолатли қилди. Имонга кўра оқланишнинг моҳияти ҳам шундан иборатдир. Биз ўзимизнинг қутқарилишимизни Масиҳнинг Ўзига ва фақат Ўзига шахсан ишониб топширган вақтимизда Худо Масиҳнинг бутун солиҳлигини «бизнинг ҳисобимизга ўтказади». Биз Унга имон келтирган вақтимизда Унинг адолати бизга ўтади. Бу ҳуқуқий операциядир. Солиҳликни ўтказиш худди ҳисоб рақамлари билан амалга ошриладиган операцияларга ўхшашдир, бунда мулкни ҳақиқий айрбошлаш содир бўлмайди. Яъни, мен ҳали ҳам гуноҳкор эканлигим сабабли Худо Масиҳнинг солиҳлигини менинг ҳисобимга ўтказиб туради холос.

Бунинг ҳаммаси ёлғонга ўхшайди, худди Худо ҳуқуқий ўйин ўйнаётгандек. У бизларни солиҳ деб ҳисоблайди, бироқ, шу вақтинг ўзида биз солиҳ эмасмиз. Бироқ бу Хушхабар! Хушхабарнинг моҳияти ҳам шундан иборат, биз муқаддас ва адолатли Худонинг ҳузурига баркамол солиҳлик билан келамиз. Бу имон келтиришимиз оқибатида бизники бўлган, Масиҳ солиҳлигидир. Бу ёлғон ҳам, ўйин ҳам эмас. Бу операция ҳақиқийдир. Худо эълон қилган барча хабарлар жиддийдир. Масиҳнинг солиҳлиги ҳақиқатдан ҳам бизнинг ҳисобимизга ўтказилган. Худо бизга солиҳларга қарагандек қарайди, чунки Масиҳнинг солиҳлиги бизни қоплади ва ўраб олди. Бу Исо Ўз ўлими билан бизнинг қарзимизни тўлаганлиги учунгина содир бўлмади. Унинг ҳаёти ҳам биз учун Унинг ўлими каби катта аҳамиятга эга. Масиҳ фақатгина бизнинг гуноҳларимиз, қарзларимиз ва камчиликларимизни Ўз бўйнига олмади. Бундан ташқари У бизларга Ўзининг итоатини, Ўзининг яхши сифатларини ва Ўзининг хизматларини беради. Фақат мана шуларнинг барчаси амалга ошган вақтдагина, адолатсиз инсон адолатли ва муқаддас Худонинг ҳузурида тура олади.

Солиҳликнинг ўтишини бу каби тушунишда маълум миқдорда таваккалчилик ҳам мавжуддир. Уни кўпинча нотўғри тушунадилар. Уни жиддий равишда суиистеъмол қиладилар. Баъзи кишилар, агар инсон Масиҳга имон келтирса, у ўз ҳаётини ўзгартираман деб ташвиш чекмаса ҳам бўлади, деб ўйлашади. Шундай ҳолатлар ҳам мавжудки, имон орқали оқланишга гуноҳ қилиш учун берилган рухсатнома сифатида қарашади. Агар биз Масиҳнинг солиҳлигига эга бўлсак, у ҳолда ташвиш чекиш ва ҳаётни ўзгартиришга ҳаракат қилишнинг нима кераги бор? Яхши ишларимиз билан Осмон Шоҳлигига эга бўла олмас эканмиз, уларни қилишдан нима фойда? Ҳақиқатдан ҳам оқланган кишининг оғзидан бу каби саволлар ҳеч қачон чиқмаслиги лозим.

Лютер фақатгина имон орқали оқланиш мумкинлиги ҳақидаги масиҳий доктринани жасурлик билан эълон қилганида шундай деган эди: «Биз фақат имон орқали оқланишга эга бўламиз, аммо фақат имон келтиришнинг ўзи етарли эмас». Бундан аввал Ёқуб ҳам шу ҳақда бир оз бошқача қилиб гапирган эди. У «амалсиз имон ўзи-ўзидан ўликдир», дейди. Ҳақиқий имон ёки қутқарувчи имон — бу Лютер fides viva (ана холос, яна лотин жумласини ишлатдим), деб атаган «тирик имон»дир. Бу тезлик билан тавба ва солиҳлик меваларини берувчи имондир. Агар инсон имоним бор, деса-ю, бироқ, буни ҳеч қандай амали билан тасдиқлай олмаса, у ҳолда бу унинг имони ҳақиқий эмаслигини исботлаб беради. Ҳақиқий имон ҳар доим Масиҳга ўхшашга интилишни келтириб чиқаради. Агар инсон оқланган бўлса, у ҳолда муқаддас бўлиш бунинг яққол далили бўлиб хизмат қилади. Агар муқаддаслик йўқ бўлса, бу оқланиш ҳам ҳеч қачон бўлмаганлигини англатади.

Биз имон келтирган дақиқамиздан бошлаб оқланамиз. Худо бизни солиҳ деб эълон қилиш учун яхши амалларимизни кутиб ўтирмайди. У бизни солиҳ, деб эълон қилган вақтда ҳам биз гуноҳкор бўлиб қолаверамиз.

Гуноҳкор инсон покланиши учун қанча вақт керак? Жавоб — ҳеч қанча. Оқланишимиз ва муқаддас бўлишимизнинг бошланиши ўртасида вақт оралиғи мавжуд эмас. Аммо муқаддас бўлишимизнинг бошланиши ва тугалланиши ўртасида катта вақт оралиғи бор.

Буни тушунтириб бериш учун Лютер оддий ўхшатишдан фойдаланади. У ўлим тўшагида ётган беморнинг ҳолатини тасвирлаб берди. Врач ўзида беморни бутунлай тузатиб юбора оладиган дори борлигини айтди. Дори қабул қилинган дақиқада врач беморнинг аҳволи жойида эканлигини айтди. Бу дақиқада бемор ҳали касал эди, бироқ, дори унинг оғзига теккач, у тузала бошлади. Бизнинг оқланишимиз ҳам шунга ўхшашдир. Биз чин дилдан имон келтирган дақиқамиздан бошлаб тузала бошлаймиз. Пок ва муқаддас шахсга айланиш жараёни бошланади. Биз бу жараённинг тугалланишига ишонч ҳосил қилишимиз мумкин.

Масиҳий руҳий ўсишнинг мақсади солиҳликка етишишдан иборатдир. Замонавий масиҳий дунёда бундай фикр кескин маънода қабул қилиниши мумкин. Масиҳийлар солиҳлик ҳақида гаплашмай ҳам қўйдилар. Бу сўз салкам ҳақоратга айланди. Деярли ихтиёрий ибора солиҳликдан кўра яхшироқ қабул қилинади. Бирор бир талаба, жамоат аъзоси ёки ихтиёрий бир киши ҳеч қачон менинг ёнимга келиб: «Қандай қилиб солиҳликка эришсам бўлади?», деб сўрамаган.

Кўпгина кишилар мен билан қандай қилиб аҳлоқли, руҳоний ёки ҳаттоки художўй бўлиш ҳақида ҳам сўзлашганлар. Бироқ ҳеч ким солиҳлик тўғрисида гаплашишни истамаяпти. Бу ҳол ўзимизни солиҳ, деб ҳисоблашимиз гуноҳ эканлигини билганлигимиз учун ҳам юз бераётган бўлса керак. Солиҳлик сўзида қандайдир фарзий маъно мавжуд. Қандай қилиб солиҳ бўлиш кераклиги ҳақида сўзлашгандан кўра қандай қилиб руҳоний бўлиш кераклиги ҳақида сўзлашиш тўғрироқ бўлишига ўхшаб кўринади.

Руҳонийлик фақатгина битта ягона мақсад учун зарур. У — восита, бироқ ҳеч ҳам мақсад эмас. Барча руҳий машғулотларнинг мақсади солиҳликка эришишдир. Худо бизларни муқаддас бўлишга даъват қилади. Масиҳ масиҳий ҳаёт учун кетма-кетликни аниқлаб беради: «Сиз аввало Худонинг Шоҳлиги ва Унинг иродаси пайидан бўлинглар, шунда буларнинг ҳаммаси сизга қўшимча қилиб берилади». Бизнинг мақсадимиз — солиҳликдир.

Солиҳликка интилишда олдинга интилаётган ёки йўқлигимизни қандай қилиб аниқлашимиз мумкин? Ривожланаётганимизни, ҳаётимизнинг муқаддасликка интилиш мақсадимизга қай даражада мос келаётганлигини қандай қилиб билиб олишимиз мумкин? Муқаддас Китоб бу саволларни бизга ёритиб беради. Солиҳ кишини унинг самарали ишларидан билиб олиш мумкин. Бундай киши унда ҳаракат қилаётган ва Ўз ишини амалга ошираётган Муқаддас Руҳнинг муқаддас қилувчи кучи ёрдамида муқаддас бўлиб боради. Муқаддас Руҳ муқаддасликнинг нима эканлигини билади. У Ўзи муқаддас бўлганлиги учунгина эмас, балки бизни муқаддас қилиш учун ҳаракат қилганлиги учун ҳам Муқаддас Руҳ деб аталади.

Солиҳлик мевалари — бу Муқаддас Руҳнинг бизда олиб борадиган «тарбиявий» иши туфайли биз келтирадиган самаралардир. Агар биз муқаддас бўлишни истасак, агар ҳақиқатдан ҳам солиҳликка чанқоқ бўлсак, у ҳолда эътиборимизни Муқаддас Руҳ самарасига қаратишимиз зарур бўлади.

Муқаддас Руҳ самарасининг таърифи ҳақида ўқиган вақтимизда, биз уларнинг ўз гуноҳкор табиатимиз меваларидан қанчалик даражада кескин фарқ қилишини кўришимиз мумкин бўлади:

Бу парчада Павлус Исонинг Худо Шоҳлигини йўқотиб қўйиш ҳақидаги огоҳлантиришларини такрорлайди. Ҳаёт тарзлари Галатияликларга Мактубдаги каби бўлган инсонлар Худо Шоҳлигига эга бўла олмайдилар. Бу биз содир қилган ҳар қандай гуноҳ бизни осмонда бўлиш ҳуқуқидан маҳрум қилишини англатмайди. Павлус бу ерда доимо шу иллатлар билан тасвирланадиган ҳаёт тарзи ҳақида гапиради. Биз бу ерда ҳам ички, ҳам ташқи гуноҳлар ҳақида сўз бораётганлигини кўришимиз мумкин. Бу ерга тана гуноҳлари ҳам, қалб гуноҳлари ҳам киритилган. Павлус томонидан санаб ўтилган гуноҳларга қўпол ва жирканч деб баҳо бериш мумкин. Янги Аҳд гуноҳнинг турли даражаларини ажратиб беради. Баъзи гуноҳлар бошқаларидан ёмонроқ. Масиҳийлар кўпинча мана шу муҳим жойга эътибор бермайдилар. Айниқса протестанатлар гуноҳнинг турли хиллиги ҳақидаги тушунчани тан олишдан бош тортадилар. Қисман бу ҳолат рим католик жамотининг икки хил: ўлдирадиган ва кечириладиган гуноҳлар ҳақидаги ғоясига қарши жавоб сифатида тушунтирилади. Католиклар баъзи гуноҳларни «ўлдирадиган» деб атайдилар, чунки бу гуноҳлар шунчалик жиддийки, улар қалбимиздаги иноятни ўлдирадилар. Унчалик жиддий бўлмаган гуноҳлар кечиримли, деб аталади. Улар нажот бахш этувчи иноятни ўлдира олмайдилар.

Биз гуноҳ бу гуноҳ ва бирорта гуноҳ ҳам бошқасидан яхши эмас, деб фикр юритишга мойилмиз. Биз Исонинг тоғдаги ваъзда айтган сўзлари ҳақида ўйлаймиз. Масиҳ аёлга шаҳват билан қараш, у билан зино қилиш билан тенг, деб гапиради. Муқаддас Китоб, агар сен қонуннинг бир бўлимига қарши гуноҳ қилсанг, у ҳолда бутун қонунга қарши гуноҳ қилган бўласан, деб ўргатиши ёдимизда туради. Муқаддас Китобнинг бу икки таълимоти нотўғри қабул қилиниши ва гуноҳ даражалари ҳақида хато тасаввур пайдо қилиши мумкин.

Масиҳ, аёлга шаҳват назари билан қараш, зино ҳақидаги қонунни бузади, деб гапирганда, шаҳват ҳам зинодек ёмон демади. У айтган сўзларнинг маъноси шундан иборатки, Қонун ўзининг тўлиқ маъносида фақатгина тўғридан-тўғри зинони тақиқламайди. Фарзийлар ҳеч қачон зино қилмаганликлари сабабли, ҳеч қачон Қонунга қарши гуноҳ қилмаганмиз, деб ўйлар эдилар. Улар агар кишиларни ўлдиришдан ўзларини тийган бўлсалар, у ҳолда одам ўлдиришни тақиқловчи қонунни бузмаган бўламиз, деб ҳисоблашар эди. Улар асоссиз ғазаб ва нафрат ҳам одам ўлдиришни тақиқловчи қонунга, бу қонуннинг кенг маъносида киритилган эканлигини тушуна олмас эдилар.

Исо нафрат — бу бошқа кишининг ҳаётига нисбатан гуноҳ содир қилиш, деб ўргатар эди. Нафрат инсонларни ҳақорат қилади. Нафрат гуноҳи ҳақиқий қотилликдек оғир эмас, бироқ, шунга қарамасдан, бу ҳам гуноҳдир. Энг кичкина гуноҳ — бу бутун Қонунга қарши қилинган гуноҳдир. Қонун — бу биз учун муқаддаслик намунасидир. Кичкина гуноҳ қилганимизда, биз бу намунага қарши гуноҳ қиламиз. Биз ўзимиз интилишга даъват этилган нарсага қарши — муқаддасликка қарши гуноҳ қиламиз. Бу ҳолат ҳар бир гуноҳ қолган барча гуноҳлар билан бир хилда ёвузликка эга, деган маънони англатмайди. Исо, айби бошқа кишиларнинг айбидан кўпроқ бўлган кишилар билан бир қаторда дўзахдаги жазоланиш даражаси ҳақида ҳам қайта-қайта гапирган эди.

Гуноҳ ва оғир гуноҳ орасидаги фарқни тушуниб етиш учун гуноҳларнинг катта-кичиклиги ҳақидаги ғояни ёдда тутиш лозим. Шунга қарамасдан, бизнинг ҳамма гуноҳларимиз кечиримга муҳтождир. Барча гуноҳларимиз Худога нисбатан қилинган хиёнат ҳисобланади. Биз ўзимизнинг «кичкина» ва катта гуноҳларимиздан қутулиш учун Нажоткорга муҳтожмиз. Бироқ, баъзи гуноҳларимиз бошқаларига қараганда аҳамиятлироқдир. Биз фарзийлар тузоғига тушиб қолмаслик ва кичкина нарсадан катта нарса ҳосил қилишга ҳаракат қилишни бошламаслик учун буни ажрата билишимиз керак.

Жамиятимизда ортиқча вазнга ажратиладиган эътибор ҳақида бир ўйлаб кўринг. Ҳар йили Қўшма Штатларда турли хил парҳезларга миллиардлаб долларлар сарф қилинади. Ўз вазнимизни назорат қилишимизга жуда ҳам кўп асосли сабаблар мавжуд. Семириш — бу соғлиқ билан боғлиқ бўлган асосий муаммолардан бири эканлигини яхши биламиз. Очкўзлик — гуноҳ эканлигини ҳам биламиз. Биз ўзимиздаги Муқаддас Руҳ маъбадини овқат билан тўлдиришга ва кенгайтиришга мойилмиз. Биздаги миллий равишда хушбичимликка интилиш асосида семириб кетишдан қочиш ёки соғлиқ ҳақида қайғуриш эмас, балки ташқи кўринишимиз ҳақида ташвиш чекиш ётади. Биз чор-атрофдаги инсонларга яхши кўриниш учун хушбичим бўлишга интиламиз. Бунинг ҳеч қандай ёмон томони йўқ. Бироқ хушбичимлик — солиҳликнинг олий намунаси эмас. Инсонлар ҳеч қачон менга ўзларининг ортиқча вазнлари билан азоб беришмаган. Улар менга нисбатан туҳмат қилишиб азоб берганлар. Биз туҳмат даражасини назорат қилишга кўп вақт сарф қилмаймиз. Балки, баъзи нарсаларни назорат қилиш ортиқча вазнни назорат қилишдан қийинроқ кечаётгани учун ҳам шундай бўлаётгандир. Баъзи кишилар ўз иштаҳаларини назорат қилишни ўрганиб олдилар. Ҳеч ким ўз тилини назорат қилишнинг уддасидан чиқа олмади. Танишларингиз орасидан ўзингиз учратган инсонлар ичида энг диёнатли, деб ҳисоблайдиган кишиларни эсга олинг. Уларнинг ортиқча вазни улардаги сизни ҳайратга солувчи солиҳликка қай даражада ҳалақит берар эди? Сиз ғийбатчи кишиларни ҳам диёнатли деб ҳисоблар эдингизми?

Руҳ самараси тана гуноҳларидан тубдан фарқ қилади. Руҳ самараси — бу диёнатли инсонлардаги биз тез таниб оладиган фазилатдир. Павлус санаб ўтган Руҳ самаралари ҳақида ўйлаб кўринг:

Муқаддасликда ўсиб бораётган кишининг белгилари мана шундайдир. Биз ривожлантиришга даъват қилинган фазилатлар шулардан иборатдир. Руҳ самарасини беришимиз учун биз Руҳ бўйича иш тутишимиз керак. Руҳ бизнинг ичимиздан туриб ҳаракат қилади. У биз ҳаётда Руҳ самарасини беришимиз учун ҳаракат қилишимизга ёрдам беради. Биз бу самараларни келтиришга бор кучимиз билан ҳаракат қилиш учун даъват қилинганмиз.

Ушбу Руҳ самаралари руйхатида Ҳаворий бизга муқаддас бўлиш жараёнида ёрдам берадиган кўрсатмаларни беради. Биз ўнта енгил машғулот давомида буларнинг барчасини ўзлаштириб олишни афзал кўрамиз. Бироқ, муқаддас бўлиш осон эмас. Шундай бўлишига қарамасдан, Муқаддас Китоб муқаддаслик тушунчасини биз учун осонлаштириб беради. Биз ўз эътиборимизни қаратишимиз керак бўлган нарса — бу Руҳ самарасидир. Павлус буни биз учун енгиллаштириб берди. У Руҳ самаралари — фазилатлар рўйхатига қуйидаги сўзларни қўшиб қўйди:

Америкада ўқилган барча ваъзларнинг ичида энг маш ҳури Жонатан Эдвардснинг «Гуноҳкорлар ғазабга тўлган Худо қўлида», деб номланган ваъзи бўлса керак. Бу ваъз нафақат кўп сонли ваъз тўпламларининг ичига, балки шу билан бир қаторда, кўпгина илк Америка адабиёти рўйхатларига ҳам киритилгандир. Ваъзда имон келтирмаган кишининг хавфли ва фожеавий ҳолати шу қадар ёрқин тасвир қилиб бериладики, баъзи замонавий таҳлилчилар бу ваъзни кишига озор берувчи, деб атадилар.

Эдвардснинг ваъзи нопок инсонларни дўзахда кутадиган бешафқат жазо даҳшатлари ва илоҳий ғазаб қаҳрининг ранг-баранг тасвирларига тўладир. Бундай ваъзлар ҳозирги кунларда урф эмас. Одатда уларни бемаъни диднинг намоён бўлиши ва Маданият давридан аввал мавжуд бўлган уламолик қолдиғи, деб ҳисоблайдилар. Муқаддас Худо қаҳрини кўрсатиб берадиган, тавба қилмаган кишиларнинг қалбларига кириб бориш учун мўлжалланган ваъзлар мулкка эга бўлган жамоатларга хос бўлган дунёвий муҳитга тўғри келмайди. Готик пештоқлар даври, маънавий азоб пайдо қиладиган кучли ваъзлар даври ўтиб кетди. Бизнинг авлодимиз — ўз-ўзини ривожлантириш ва гуноҳ муаммосига кенг назар ташлашни урф қилиб олган хотиржам авлоддир.

Бизнинг фикрларимиз йўналиши тахминан қуйидагичадир: агар Худо ҳақиқатдан ҳам мавжуд бўлса, шубҳасиз, У муқаддас эмас. Агарда, тўсатдан, У муқаддас бўлса, у ҳолда У адолатли эмас. Агарда Худо ҳам муқаддас, ҳам адолатли бўлса-да, биз Ундан қўрқмаслигимиз керак, чунки Худонинг раҳм-шафқати Унинг муқаддас адолатини қоплаб туради. Агар биз Унинг муқаддаслиги ва адолатини «ютиб юбора» олсак, у ҳолда хавотир олмасак ҳам бўлади: У ҳеч қачон ғазаб деб аталувчи ҳисни намоён қилмайди.

Агар биз беш дақиқа хушёр фикр қилиб кўрсак, у ҳолда ўз хатоимизни кўрсак керак. Агар Худо ростдан ҳам муқаддас бўлса, агар Унда заррача бўлсада адолат бўлса, ниҳоят, агар Худо ҳақиқатдан ҳам Худо сифатида мавжуд бўлса, у ҳолда У бизга нисбатан ғазабдан бошқа яна қандай ҳисни сезиши мумкин? Биз Унинг муқаддаслигига қарши бораяпмиз. Биз Унинг адолатини ҳақорат қиламиз. Биз Унинг иноятига нисбатан енгил-елпи муносабатда бўламиз. Бу ишларнинг ҳаммаси Унга маъқул келиши даргумон.

Эдвардс Худонинг муқаддаслиги табиатини тушунар эди. Тавба қилмаган киши ҳақиқатдан ҳам Худодан қўрқиши, жуда ҳам қўрқиши лозимлиги ҳақида у яққол тасаввурга эга эди. Эдвардс ўз ақидаларининг камбағаллигини оқлаш учун катта эҳтиёж сезмас эди. Эдвардсни ўзи билган ҳақиқатни ваъз қилиш заруратига бўлган талаб қийнар эди. Ўзи муҳим, деб ҳисоблаган нарсани қаттиқ таъкидлаган ҳолда очиқ-ойдин, ишонч билан ваъз қилиш. У буни одамларга азоб бериш истаги туфайли эмас, балки уларга ачинганлиги учун қилар эди. У ўзи яшаётган жамиятни севар эди. Шу сабабли ҳам у инсонларни, агарда улар Худо ғазаби билан юзма-юз келиб қолсалар, улар дучор бўладиган даҳшатли оқибатлардан огоҳлантириб қўйишни лозим топди. Эдвардс инсонларни айб қопқонига туширишга интилмади. Аксинча, агар имон келтиришмаса, уларни хавф-хатар таъқиб қилишда давом этишини англаб етишга мажбур қилди.

Келинглар, ушбу ваъзнинг қандай руҳда эканлигини бир оз бўлса-да ҳис қилиш учун унинг бир парчасини ўқиб чиқайлик:

Ваъз бундан кейин ҳам худди шундай саботли ва бешафқатлилик билан давом этади. Эдвардс ўз жамоати одамлари, виждони нопок одамлар қалбига зарба кетидан зарба беради. У ҳар бири гуноҳкор кишиларни уларга таҳдид солаётган хавф-хатардан огоҳлантириш учун мўлжалланган Муқаддас Китобнинг ёрқин тасвирларидан фойдаланади. Эдвардс бу кишиларга ўз вазнлари оғирлиги туфайли сирпаниб, йиқилиб тушишлари мумкин бўлган сирпанчиқ йўлдан боришаётганликлари ҳақида гапиради. Улар дўзах қаъри устидан исталган онда синиб кетиши мумкин бўлган чирик тахталардан ясалган ингичка ёғоч кўприк орқали ўтаётганликлари ҳақида гапиради. У ўлат каби куппа-кундуз куни учиб келиб ҳалок қиладиган кўринмас камон ўқлари ҳақида гапиради. Эдвардс Худонинг ёйи таранг тортилгани ва Унинг ғазаб ўқлари бизнинг қалбимизга қаратилгани ҳақида айтади. У Худо ғазабини шиддатли куч билан тўғон дарвозаларига урилаётган сувга ўхшатади. Агар тўғон бузилиб кетса, гуноҳкор сув тагида қолиб кетади. У ўз тингловчиларига уларни дўзахдан фақатгина ҳаво бўшлиғи ажратиб туришини эслатиб ўтади:

Эдвардс ўз ваъзига қўшимча қилиб, Худо ғазабининг кучи ва табиатига кучли эътибор қаратади. Муқаддас Худо ғазабли Худо ҳам бўлиши кераклиги ҳақидаги аниқ тасаввур унинг марказий ғояси ҳисобланади. Эдвардс Худо ғазабига тегишли бўлган, биз панжа орасидан қарашга журъат қила олмайдиган бир нечта асосий ҳолатларни санаб ўтади.

1. Бу кимнинг ғазаби? Эдвардс ўз ваъзларида гапирган ғазаб — бу чексиз Худонинг ғазабидир. У Худо ғазабини инсонлар ғазабига ёки шоҳнинг ўз қўл остидаги одамга нисбатан ғазабига қарама-қарши қўяди. Инсоний қаҳр-ғазаб сўнади. Эрта ё кеч у ўз ниҳоясига етади. У чегараланган. Худо ғазаби эса абадий давом этиши мумкин.

2. Худо ғазабининг қаҳри. Муқаддас Китобда Худо қаҳрининг чархи ҳақида қайта-қайта гапирилади. Дўзахда жазо юмшатилмайди, раҳм-шафқатга ўрин йўқ. Худо ғазаби — бу оддий аччиқланиш ёки енгил норозилик эмас. Бу тавба қилмаган кишини куйдириб юборувчи ғазабдир.

3. Бу абадий ғазаб. Дўзахда ётган гуноҳкорларга қаратилган Худо ғазабининг чеки йўқдир. Агарда бизда ўз биродарларимизга нисбатан заррача ачиниш ҳисси бўлганида эди, у ҳолда биз улардан бирортаси дўзах қаърига тушиб кетиши мумкинлиги ҳақидаги фикрнинг ўзиданоқ қайғуга тушар ва алам билан йиғлаган бўлар эдик. Биз лаънатланган кишиларнинг дод-фарёдларини беш сония давомида ҳам тинглаб тура олмаган бўлар эдик. Биз бир дақиқа Худо ғазаби остида бўлишга ҳам чидай олмаймиз. Худонинг абадий ғазаби ҳақида эса ўйлашнинг ўзи ҳам даҳшатдир. Биз ўзимизни бу каби ваъзлар билан безовта қилмасликларини истаймиз. Биз ёқимли мудроқ, осойишта уйқуга чанқоқмиз.

Бизнинг фожеамиз шундан иборатки, Муқаддас Ёзувлардаги аниқ-равшан огоҳлантиришлар, Исонинг соғлом таълимотига қарамасдан, биз «Синайда дам олиш»ни давом эттираяпмиз ва нопок кишиларнинг келажакда жазоланиши ҳақида ўйламаяпмиз. Умуман олганда, агар Худога ишониш керак бўлса, у ҳолда биз Унинг қаҳр-ғазаби ёғиладиган кун келиши ҳақидаги даҳшатли ҳақиқат юзига тик боқишимиз лозим. Эдвардс мана шундай кузатиш қилди:

Биз Эдвардснинг ваъзига қандай жавоб берамиз? У бизда қўрқув ҳиссини уйғотадими? У бизни ғазаблантирадими? Биз ҳам дўзах ва абадий жазо ҳақидаги барча ғоялар устидан масхара қилиб куладиган кўпгина кишиларга ўхшаб жавоб берамизми? Худо ғазаби ҳақидаги тушунчани содда ва эскирган, деб ҳисоблаймизми? Дўзах ҳақидаги ҳар қандай эслатмани ҳақорат сифатида қабул қиламизми? Агар шундай бўлса, биз итоат қилаётган Худо — муқаддас Худо эмаслиги аниқ: моҳиятан олиб қарайдиган бўлсак, У умуман Худо эмас. Агар биз Худонинг адолатини писанд қилмасак, у ҳолда биз масиҳий эмасмиз. Биз Эдвардс шу қадар аниқ таърифлаб берган хавфли вазиятга ўхшаш бўлган вазиятда турибмиз. Худо ғазабидан нафратланиш — бу Худонинг Ўзидан нафратланиш демакдир. Биз бу каби айблашларга қарши кескинлик билан норозилик билдиришимиз мумкин, бироқ, бу кескинлик Худога нисбатан адоватимизни яна бир карра тасдиқлаб беради. Биз ҳар бир сўзни таъкидлаган ҳолда: «Йўқ, мен Худодан эмас, балки Эдвардсдан нафратланаман. Мен Худони ёқтираман. Менинг Худоим — бу севги Худосидир», дейишимиз мумкин. Бироқ, ғазабга эга бўлмаган севги Худоси — бу Худо эмас. У — биз тошдан ўз қўлларимиз билан йўниб ясаган санам кабидир.

Жонатан Эдвардснинг яна бир машҳур ваъзи бор. Уни «Гуноҳкорлар ғазабга тўлган Худо қўлида» деб номланган ваъзнинг давоми сифатида кўриб чиқиш мумкин. Эдвардс бу ваъзни: «Инсонлар — Худонинг табиий душманларидир», деб номлади. Агар менга Эдвардс қўйган номни ўзгартириш ҳуқуқи берилганида эди, мен бунинг ўрнига шундай ном таклиф қилган бўлардим: «Худо ғазабга тўлган гуноҳкорлар қўлида».

Агар биз имон келтирмаган бўлсак, бир нарсани тўлиқ ишонч билан айтиш мумкин: биз Худодан нафратланамиз. Муқаддас Китоб бу савол бўйича аниқ ифода беради. Биз — Худонинг душманларимиз. Биз Уни бутунлай йўқ қилиш учун ичимизда қасамёд қилдик. Ёмғир ерни юмшатиши қанчалик табиий бўлса, бизнинг Худодан нафратланишимиз ҳам шунчалик табиийдир. Энди бизнинг норозилигимиз ғазабга айланиши мумкин. Биз мен ҳозиргина баён қилган нарсаларни қасам ичган ҳолда инкор қиламиз. Биз ўзимизни гуноҳкор деб тан олишга тайёрмиз. Ким тайёр эмас экан? Биз Худони лозим бўлганидек севмаслигимизни дарҳол тан оламиз. Бироқ, орамиздан ким ўзининг Худодан нафратланишини тан олади?

Римликларга Мактубнинг бешинчи бобида аниқ айтилган: «Биз Худонинг душманлари эканмиз, У Ўз Ўғлининг ўлими туфайли бизни Ўзи билан яраштириб қўйди…» Худонинг инсонларни Ўзи билан яраштириш хоҳишини Янги Аҳднинг ҳамма китобларида кўриш мумкин. Бир-бирини севувчилар ярашишга муҳтож эмас. Худонинг бизга нисбатан бўлган севгиси шубҳасиздир. Гумон сояси бизнинг устимизга тушади. Бизнинг Худога нисбатан севгимиз сўроқ аломати тагида турибди. Инсоннинг Муқаддас Китоб «дунёвий онг», деб атайдиган табиий онги Худо билан адоватда турибди.

Бизнинг Худога нисбатан табиий адоватимиз Уни қай даражада паст баҳолашимизда намоён бўлади. Худо бизнинг содиқлигимизга лойиқ эмас, деб ҳисоблаймиз. Худо ҳақидаги фикр-мулоҳазалардан кўнглимиз тўлмайди, қониқмаймиз. Хатто масиҳий учун ҳам тоат-ибодат қилиш қийин кечади ва ибодат зерикарли, толиқтирувчи мажбурият ҳисобланади. Биз табиий тарзда Худонинг ҳузуридан имкон қадар узоқроққа қочишга ҳаракат қиламиз. Унинг сўзлари худди тахтага тегиб сапчиган баскетбол тўпи каби бизнинг онггимизга тегадию, орқага қайтади.

Бизнинг Худога бўлган муносабатимиз ўз моҳиятига кўра шунчаки бепарво, совуққон муносабат эмас. Биз Унга нисбатан кек сақлаймиз. Биз Худонинг бошқарувига қаршилик қиламиз ва бизнинг устимиздан қиладиган ҳукмронлигини тан олишдан бош тортамиз. Бизнинг қалбимизда Худога нисбатан меҳр йўқ. Бизнинг қалбларимиз муз каби совуқдир, улар Худонинг муқаддаслигини қабул қила олмайди. Табиатимизга кўра, бизда Худога нисбатан севги йўқ.

Эдвардс айтиб ўтганидек, инсон Худога рақиб сифатида қарайди, дейишнинг ўзи камлик қилади. Биз бу сўзларни аниқ ифода қилишимиз лозим. Худо — бизнинг ашаддий душманимиздир. У бизнинг гуноҳкор истакларимиз учун катта хавф туғдиради. У бизнинг нафратимизни қўзғатади. Ҳеч қанақанги инсоний ишонтиришлар ва теологларнинг фалсафий асослари бизни Худони севишга мажбур қила олмайди. Биз Унинг борлигидан ҳам нафратланамиз ва борлиқни Унинг иштирокидан тозалаш учун бор имкониятимизни сарф қилган бўлардик.

Агар Худо Ўз ҳаётини бизнинг қўлимизга топширганида бир дақиқа ҳам яшай олмаган бўлар эди. Биз Уни инкор қилмас эдик, биз Уни ўлдирган бўлар эдик. Бу баёнот ўта кетган маъсулиятсизликка ўхшаб кўриниши мумкин. Бироқ, Худо Масиҳ қиёфасида ҳозир бўлган вақтда юз берган воқеаларни яна бир карра эсга оладиган бўлсак, бу сўзларнинг ҳақиқат эканлиги аён бўлади. Масиҳни оддийгина ўлдириб қўя қолмадилар. У дарғазаб кишилар қўлида азобли ўлим топди. Оломон Масиҳнинг қонини талаб қилиб айюҳаннос солди. Уни оддийгина ўлдириш етарли бўлмади, қотиллик масхаралаш ва таҳқирлашлар остида амалга оширилиши керак эди. Биз Масиҳнинг илоҳий табиати хочда ҳалок бўлмаганлигини яхши биламиз. Фақат Унинг инсоний танаси қатл қилинган эди. Агарда Худо Масиҳ илоҳийлигининг қатл қилинишига йўл қўйганида ва Ўзининг илоҳий борлиғини Масиҳ қотилларининг михлари учун заиф қилиб қўйганида эди, у ҳолда Масиҳ ҳали ҳам ўлик, осмонда эса Худо бўлмаган бўларди. Агар Худо қалбига қилич санчилганида, узоқ кутилган инқилоб муваффақият билан якунланган бўлар ва инсон шоҳ бўлиб кўтарилар эди.

Бироқ, биз — масиҳийлармиз. Биз Худони севамиз. Биз У билан сулҳ тузганмиз. Биз Муқаддас Руҳда қайта туғилдик ва қалбларимиз Худо севгисига тўлиб-тошди. Эндиликда биз Унга душман эмас, балки дўстмиз. Бу гапларнинг ҳаммаси ҳақиқатдан ҳам масиҳийларга тааллуқлидир. Имон келтириш бизнинг башарий табиатимизни бутунлай йўқ қилиб юбормаганлиги сабабли, биз ўзимизга қараб юришимиз лозим. Биз ҳар куни ўзимизнинг олдинги табиатимиз қолдиқлари билан кураш олиб боришимиз керак. Қалбимизда Худо иштирокидан қувонч топмайдиган бир бурчак ҳамиша қолади. Биз жамоатдаги хизматда ухлаб ўтирган, қайта-қайта гуноҳ қилган вақтимизда бу қолдиқлар ўзлари ҳақида хабар берадилар. Улар ҳаттоки теологияда ҳам намоён бўлади.

Тарихда теологиянинг масиҳийлик жамоатидаги ягона ўринга даъвогарлик қилган фақат уч тури мавжуд бўлган, деб айтишади. Улар пелагианлик, ярим пелагианлик ва августинлик деб аталган. Пелагианлик — бу ҳеч қанақанги илоҳийликка ишонмайдиган табиий таълимотдир. У ўзининг бугунги кундаги кўринишида либераллик деб аталади. Ярим пелагианлик ҳозирги кунда арминианлик кўринишида мавжуддир. Августинлик эса кальвинизм ёки ислоҳ қилинган теологияда ўз қиёфасини топди. Ярим пелагианлик ҳам, августинлик ҳам масиҳийлар муҳокама қиладиган, баҳс юритадиган таълимотлар ҳисобланади. Пелагианлик — масиҳий таълимот эмас. Бундан ташқари у тўғридан-тўғри масиҳийликка қарши йўналгандир. Ўз моҳиятига кўра, бу имонсизлик таълимоти ҳисобланади. Унинг кўпгина жамоатларни ўз измига бўйсундириб олгани инсоннинг Худога нисбатан табиий адоватининг кучи ҳақида гувоҳлик беради. Пелагианлик издоши ёки либерал учун ҳеч қандай илоҳийлик мавжуд эмас. Унинг учун Муқаддас Ёзувлардаги мўъжизалар ҳам, Масиҳ ҳам, нажот топиш ҳам, ўликлардан қайта тирилиш ҳам, осмонга кўтарилиш ҳам, Исонинг қайтиши ҳам йўқ. Бир сўз билан айтганда, либерал учун Муқаддас Китоб масиҳийлиги мавжуд эмас. Бу художўйлик ниқоби остидаги ҳақиқий мажусийликдир.

Ярим пелагианлик-чи? Бу ҳақиқий масиҳий таълимотдир. Масиҳнинг илоҳийлиги ва нажот топишга бўлган ишончни, ўликлардан қайта тирилиш ва қолган барча нарсаларни чин кўнгилдан тан олиш бу таълимотга хос белгидир. Кўпгина Хушхабар масиҳийлари ва эҳтимол, шу китоб ўқувчиларининг кўп қисми ҳам шу қарашларга амал қиладилар. Бироқ, шу хусусиятларга эга бўлган ярим пелагианлик бизнинг табиий мойилликларимиз билан муроса қилувчи таълимот эканлигига имоним комил. Бу таълимотда Худони тушуниб етиш тўлиқ эмас. У Худонинг муқаддаслигини олқишлайди ва Худонинг ҳукмдорлигига ишонишини баралла ошкор қилади. Бироқ, у инсоннинг ўзи Худонинг олдига келиши ва янгитдан туғилиш учун «қарор» қабул қилиши мумкин, деб ҳисоблаб, ҳали ҳам инсонга нисбатан хомхаёллар билан яшаб келмоқда. Бу таълимотга кўра, Худо билан уруш ҳолатида бўлган кишини, унинг гуноҳкор қалби ўзгаришидан олдин ҳам, Худо билан ярашишга ишонтириш мумкин экан. Бу таълимотда юқоридан туғилмаган инсонлар юқоридан туғилмасдан туриб кўриб бўлмайдиган Худо Шоҳлигини кўрадилар ва юқоридан туғилмасдан туриб кириб бўлмайдиган Шоҳликка кирадилар, деб тушунтирилади. Ҳозирги замон Хушхабар тарқатувчиларининг фикрича имон келтирмаган, ўз қилмишлари ва гуноҳлари туфайли ўлик бўлган гуноҳкорлар шахсий танлаш йўли билан ўзларига қайтадан ҳаёт бағишлайдилар. Масиҳ ўликлар ўз-ўзларича ҳеч нарсани танлай олмасликларини, тана ҳеч қандай самара келтирмаслигини аниқ кўрсатиб берди. Инсон Худо Шоҳлигини кўра олиши учун аввал Руҳдан туғилиши керак. Бу Шоҳликка кира олиш учун ҳам юқоридан туғилиш зарурлиги ҳақида эса гапирмасак ҳам бўлади. Худо муқаддаслигини тушуна олмаслик ҳозирги замон масиҳийларининг камчилиги ҳисобланади. Агарда улар фақатгина мана шу нарсани тушуна олганларида эди, у ҳолда Масиҳнинг Худо ҳузурига ўз хоҳишлари билан келадиган ашаддий душманлари ҳақидаги сўзларга ўрин қолмас эди.

Иноят соғлом таълимотнинг марказий ғояси ҳисобланади. Худо табиатини тушунган, ҳеч бўлмаганда Унинг муқаддаслиги шуъласини англаб етишга муваффақ бўлган вақтимизда биз ўз гуноҳимиз ва ночорлигимизнинг тубан табиатини тушуна бошлаймиз. Ночор гуноҳкор инсонлар фақат иноят туфайлигина тирик қолишлари мумкин. Бизнинг кучимиз якка ҳолда бефойдадир. Биз марҳаматли Худонинг ёрдамисиз руҳан заиф бўлиб қоламиз. Биз Худонинг ғазаби ва адолатига ўз эътиборимизни қаратмаслигимиз мумкин, бироқ, Худо табиатининг мана шу аспектларини тушуниб етмагунимизча иноятнинг бизнинг ҳаётимизда бажарган ишига баҳо бера олмаймиз. Эдвардснинг Худо қўлидаги гуноҳкорлар ҳақидаги ваъзи ҳам жаҳаннамнинг оловли тилларига алоҳида эътибор қаратиш учун мўлжалланмаган эди. Бизнинг эътиборимиз ловуллаб ёнаётган жаҳаннам қаърига эмас, балки бизни қутқараётган ва жаҳаннам узра ушлаб турган Худо қўлларига қаратилади. Худонинг қўллари — марҳаматли қўллардир. Фақатгина улар бизни вайронагарчиликлардан сақлаб қолишга қодир.

Биз қандай қилиб муқаддас Худони севишимиз мумкин? Бу саволга мен бера оладиган энг оддий жавоб қуйидагидан иборат: бу бизнинг қўлимиздан келмайди. Муқаддас Худони сева олиш қобилияти бизнинг маънавий кучимизни ошириб юборади. Биз гуноҳкор табиатимизга кўра сева олишимиз мумкин бўлган ягона Худо — бу муқаддас бўлмаган худо, ўз қўлларимиз билан яратилган бутдир. Биз токи Муқаддас Руҳдан туғилмас эканмиз, Худо бизнинг қалбларимизни Ўзининг муқаддас севгисига тўлдирмас экан, У бизга мурувват кўрсатган ҳолда қалбларимизни ўзгартирмас экан, биз Уни сева олмаймиз. ґалбларимизни тиклаш ишида Худо ташаббусни Ўз қўлига олади. Усиз биз бирорта ҳам хайрли ишни амалга ошира олмаймиз. Худо бўлмаганида, биз Унинг муқаддаслигидан абадий узоқлашиб кетган бўлар эдик. Худонинг Ўзи биринчи бўлиб бизни севгани учун, биз Уни сева оламиз. Муқаддас Худони севиш учун бизнинг тош каби қаттиқ юрагимизга кириб бора оладиган ва ўлаётган қалбимизни уйғота оладиган қудратли марҳамат керак бўлади.

Агар биз Масиҳда бўлсак, демак биз уйғонганмиз. Биз руҳий ўлимдан руҳий ҳаётга қайтиб, тирилганмиз. Бироқ, кўзларимиз ҳамон боғлиқ бўлиб, вақти-вақти билан биз ўзимизни манқурт каби тутамиз. Бизда маълум даражада қўрқув қолган ва шу сабабдан, Худога яқинлашишга қўрқамиз. Биз аввалгидек, Унинг муқаддас тоғи этагида титраймиз.

Бироқ, Худони таниб-билишда қай даражада ўсиб боришимизга қараб, биз Унинг поклигига нисбатан жуда чуқур севгига эга бўламиз ва Унинг марҳаматига янада кўпроқ таянамиз. Худо бутун борлиғи билан ва тўла-тўкис равишда бизнинг севги-муҳаббатимизга муносиб эканлигига амин бўламиз. Худога нисбатан юксалиб бораётган севгимизнинг натижаси — Унга нисбатан ортиб бораётган ҳурмат-эҳтиром туйғусидир. Эндиликда биз Худони чин қалбимиздан севамиз, чунки Унинг қанчалик севгига тўлиб-тошганлигини кўриб турибмиз. Биз энди Худодан ҳайратланамиз, сабаби, Унинг буюклигини кўриб турибмиз. Биз Худога итоат қиламиз, негаки, Унинг Муқаддас Руҳи бизнинг ичимизда яшаяпти. У муқаддас, муқаддас, муқаддасдир…