Узоқ йиллар олдин — 1976 йили ўн иккита ён дафтарча билан қуролланиб, бўш вақтимнинг қирқ саккиз соатидан ва жуда кўп миқдордаги кофедан фойдаланиб, қўлингиздаги “Шунчаки дурадгор эмас” китобини ёзишга ўтирдим. Бу китоб Масиҳ издошларига ёрдам бериб, уларнинг имони ҳақидаги саволларга жавоб беради, Исонинг сўзларини тинимсиз ўрганишга руҳий издошларни илҳомлантиради, деб умид қилдим. Шунингдек, менинг скептизмдан имонга томон борган шахсий ҳаётим тарихи ўн беш миллион нусхада тарқалади, юзлаб тилларга таржима қилинади, бутун оламдаги китобхонларни кўпроқ илҳомлантиради, имон имкониятларини жиддий қараб чиқишларига илҳом беради, деб орзу қилмаган ҳам эдим. Ҳозиргача, кимдир менга, сизнинг китобингиз менинг ҳаётимни ўзгартирди, деб айтганида, ўзимни бахтиёр сезиб, ҳокисорликда мамнун бўлишда давом этаяпман.

Мени шу нарса ҳайратга соладики, “Шунчаки дурадгор эмас” китоби илк бор чоп этилгандан бошлаб қанча воқеалар юз берди. Исо Масиҳнинг тарихий ҳаётини дунёга ёядиган кашфиётлар қилинди (ва қилинмоқда). Оммабоп маданиятда “янги атеистлар” пайдо бўлиб, имоннинг охири ва Худонинг барбод бўлиши тўғрисида айтилаётган китоблар чоп этилди. Гарчи ҳозирги авлод тамомила янги муаммоларга ва танлов имкониятларига дуч келаётган бўлса-да, асрлар давомида қуйидаги саволларни беришда давом этаяптилар: Исо Ким? У — Худонинг Ўғли эканига қандай исботлар бор? Агар шу ҳақиқат бўлса ҳам, бу қандай қилиб менинг ҳаётимни ўзгартира олади?

Шу муносабат билан ХХ1 асрга мувофиқ равишда, “Шунчаки дурадгор эмас” китобимни янгилашга қарор қилдим. Шунинг учун ўғлим Шондан бу китоб устида бирга ишлашни таклиф қилдим. Ўғлим — таниқли лектор, ўқитувчи, апологетик ва Муқаддас Китобларга оид ишлар муаллифи. Шон бой академик билимлари (у фалсафа ва илоҳиёт магистри даражасини олган), ёзувчилик тажрибаси билан ҳозирги постмодернизм даврига имонни тақдим қилишимга ёрдам берди. Биз янги бобларни бирга ёздик, муҳокама учун материал ва саволларни қайта ишладик, мавзуга янги нуқтаи назар билан ёндашдик. Натижада янги таҳрирдаги китоб пайдо бўлди, аммо шу билар бир қаторда, далилларни синчовлик билан қараб чиқиш ва ҳақиқатни беғараз рўйхатини излаш сақланиб қолди.

Мен ва Шон, бу китоб руҳий ёрқинликни излаётган янги авлод одамларига таъсир кўрсатишини истаймиз.

Дж. М.

XIII аср файласуфи фома аквинский шундай деб ёзган: “Ҳар бир қалб бахт ва ҳаёт мазмунига ташна”. Илк бор бундай ташналикни мен ўспиринлигимда ҳис қилдим. Мен бахтли бўлмоқчи эдим. Ҳаётим мазмунга эга бўлишини хоҳладим. Ҳар бир инсонни хавотирга соладиган учта асосий савол, мени ҳам ташвишга солди: мен кимман? Яшашдан мақсад нима? Мен қаерга йўл олаяпман? Ушбу саволларга мен жавоб топишни истадим. Шунинг учун ҳам эндигина талаба бўлишимга қарамай, мен саволларга жавоб излашга тушдим.

Мен имонли ва солиҳ одамлар муҳитида ўсиб — улғайдим, деб ўйлардим. Балки шунинг учун бўлса керак, мен ўз саволларимга жавобларни жамоатдан топсам керак, деб ўйладим. Бошқаларга қараганда, жамоатга мен фаолроқ, тез-тез бора бошладим. Жамоатнинг эшиклари очилиши биланоқ, — хоҳ эрта бўлсин, хоҳ кундузи, хоҳ кеч бўлсин, мен ўша ерда ҳозир-у нозир эдим. Эҳтимол, мен жамоат танлашда адашгандирман, чунки ичкарида мен ўзимни ташқаридагидан ҳам ёмонроқ ҳис қила бошладим. Мен Мичиган штатидаги қишлоқларидан бирида вояга етганман ва шундай тўғри, соғлом фикрни мерос қилиб олдим: агар нимадир ишламаса, ундан дарҳол қутулиш лозим. Шунинг учун ҳам мен эътиқоддан воз кечдим.

Кейин мен, ҳаёт мазмунини топишда менга билим ёрдам беради, деган қарорга келдим ва университетга ўқишга кирдим. Тез орада мен профессор-ўқитувчиларнинг энг ёмон кўрган талабасига айландим. Мен қўққисдан уларнинг кабинетларига кирардим ва улардан менинг саволларимга жавоб беришларини талаб қилардим. Мени бир чақирим узоқда кўрган ўқитувчилар дарров хоналарига кириб эшикларини қулфлаб олишарди, бу ҳам камлик қилгандай, деразаларини ёпиб чироқларни ўчириб олишарди. Университетда кўп нарсаларга ўрганиш мумкин, аммо мен у ерда ҳам саволларимга жавоб топа олмадим. Профессор-ўқитувчиларда ва менинг талаба дўстларимда ҳам меники сингари, ҳафсаласи пир бўлиш, жавобсиз саволлар ва ечимсиз қолган муаммолар тиқилиб ётарди.

Кунларнинг бирида талаблар шаҳарчасида бир йигитни кўриб қолдим. Унинг футболкасида қуйидагича ёзув бор эди: “Менинг ортимдан юрманглар, мен адашиб қолганман”. Ўшанда мен, университетда ҳамма шундай футболкада юриши керак, дей ўйладим. Таълим менга ёрдам бера олмаслигини тушундим.

Эҳтимол, жамиятда обрў-эътибор қозонгач, мен бахт ва ҳаёт мазмунига эга бўларман, деб ўйлай бошладим. Мен бирор-бир олижаноб иш топиб, ўзимни шу ишга бағишламоқчи ва бутун университетга донг таратмоқчи бўлдим. Университетда энг таниқли одамлар — бу раҳнамо талабалар бўлиб, улар молиявий масалаларни бошқариб турардилар. Шундай қилиб, мени талаба ташкилотларидаги турлича лавозимларга сайлашларига муваффақ бўлдим. Бу ниҳоятда завқли эди: талабалар шаҳарчасида ҳаммани билиш, муҳим қарорларни қабул қилиш, ўз хоҳишимга кўра маъруза ва турлича тадбирларни ташкил қилиб, университет ва талаба тўгараклари маблағларини тақсим қилиш.

Аммо мен ҳаммага керакли эканимдан қўвончни ҳис қилиш туйғуси тез орада ўтиб кетди. Ҳар душанба одатда мен кечаги тадбирдан сўнг бош оғриғи билан уйғонардим, қолаверса, янги ҳафтанинг яна беш кунини ўтказиш нақадар машаққат эканини тасаввур қилардим. Ҳафтанинг душанбадан жума кунигача мен машаққатда ҳаёт кечирардим, жума, шанба ва якшанба кунлари эса талабалар ўтиришларида ўзимга келардим. Душанба кунидан эса ўша зерикарли, мақсадсиз ҳаёт кечириш яна бошқатдан бошланар эди.

Менинг бундай ҳаётим маъносиз эканлигини асло тан олгим келмасди; бунинг учун мен ниҳоятда мағрур бўлганман. Қолган талабаларнинг фикрига кўра, мен университетда энг бахтли инсон эдим. Менинг бахтим ҳақиқий эмаслигини улар тасаввур ҳам қилмасдилар. Менинг бахтим турли шарт-шароитларга боғлиқ эди. Агар ҳамма иш жойида бўлса, мен ўзимни ажойиб ҳис қилардим. Агар ишлар кўнгилдагидек бўлмаса, менинг кайфиятим ҳам ёмон бўлиб, ўзимни бениҳоят бахтсиз ҳисоблардим. Аммо бундай ҳолатимни мен бировларга ошкора кўрсатгим келмасди.

Мен тўлқинларнинг ихтиёрига кўра сузаётган океандаги бир кемани эслатардим. Мени бошқарадиган рулим ҳам йўқ, назорат ва йўналишим ҳам йўқ эди. Аммо атрофимда мендан бошқача яшайдиган бирор бир кишини ҳам кўрмадим. Менга бошқача қандай яшаш мумкинлигини ўргатувчи бирорта кимсани ҳам топа олмадим. Мен талофатга учрадим. Йўқ, ундан ҳам баттарроқ; ўшанда мен кечирган ҳаётни тасвирлаш учун янада кучлироқ сўз бор, бу — жаҳаннам.

Тахминан худди шу вақтда, менинг диққатимни кичик бир гуруҳдан иборат одамлар — саккиз талаба ва икки ўқитувчи жалб қилишди. Улар бошқалардан ўзгачалиги билан ажралиб туришарди. Ўйлашимча, улар ўзларининг кимлигини ва қаерга бораётганини билар эдилар. Ва уларда аминлик бор эди. Аминликка эга инсонларни учратиш нақадар ёқимли, улар билан мулоқотда бўлиш менга ёқади. Агар мен улар ишонган нарсага ишонмасам ҳам, улардаги ўз имонларида ортга чекинмасликлари мени ҳайратлантиради.

Менга бир нарса аён бўлди: бу одамларда менда йўқ нимадир бор. Улар бениҳоят бахтли эдилар. Уларнинг бахти университет ҳаётининг турлича вазият ва ҳолатларига боғлиқ эмас, доимий бахтга эга эди. Уларда ички хурсандчилик манбаси борга ўхшарди ва бу манба нима бўлиши мумкинлигини мен ўйлай бошладим.

Бу гуруҳ одамларидаги яна бир хислат менга ниҳоятда ёқарди — эътиборимни уларнинг бир-бирига бўлган муносабатлари ва уларнинг хулқ-атвори ўзига тортарди. Улар чин дилдан нафақат бир-бирларини, балки уларнинг гуруҳига кирмаган атрофдаги бошқа одамларни ҳам севардилар. Йўқ, бу қуруқ сафсата эмас эди; бу одамлар уларнинг ёнидагиларга муаммо ва эҳтиёжларни бартараф этишда сидқидилдан ёрдам бериб, атрофларидаги одамларнинг ҳаётларида фаол иштирок этишарди. Мен учун бундай ҳолат умуман бегона, ёт эди, аммо бу мени кучли тарзда уларга тортарди.

Барча бошқа одамлар сингари, мен хоҳлаган, аммо менда бўлмаган бирор бир нарсани ёки ўзгача бир хислатни бошқаларда кўрганимда, мен шунга қандай етишим мумкинлиги ҳақида тушунишга интиламан. Шунинг учун ҳам мен сирли одамлар гуруҳи билан танишишга ва дўстлашишга қарор қилдим.

Икки ҳафтача ўтгач, мен талабалар кенгашининг навбатдаги йиғилишида ўтириб, бу гуруҳ аъзолари билан суҳбатлашдим. Гап Худо ҳақида борарди. Мен ашаддий ҳар нарсага шубҳа билан қарайдиган бўлганим учун ўзимни қатъиятсиз, ноқулай ҳис қилдим. Креслога суяниб ўтириб олдим ва гўёки, бу гаплар мени қизиқтирмаётгандай, ўзимни бепарволикка солдим.

— Эҳ-ҳа, масиҳийлик! — деб эътироз билдирдим мен. — Бу заковатли инсонлар учун эмас, балки фикр юритишни билмайдиган кучсиз одамлар учун.

Албатта, бу қуруқ мақтаниш замирида менда янги танишларимнинг сирини билиб олиш истаги мужассам эди. Аммо мен нақадар муҳтожлик сезаётганимни уларга билинтиришга ғурурим йўл қўймасди. Бу мавзу мени ниҳоятда қизиқтираётган эди, лекин мен буни тан олгим келмасди. Шунинг учун ҳам чиройликкина (мен ҳар доим ҳамма масиҳийлар хунук бўлишади, деб ўйлардим) бир талаба қиз томонга қайрилдим ва унга дедим:

— Қани менга айт-чи, сизлар университетнинг барча талабалар ва ўқитувчиларидан нималаринг билан фарқ қиласизлар? Сизларнинг ҳаётингизни нима шунчалик ўзгартирди?

Қиз ҳеч иккиланмасдан ва тортинмасдан менинг кўзларимга тикилиб қаради ва талабалар шаҳарчасида ўтган барча заковат суҳбатлари вақтида мен ҳеч эшитишни ҳаёлимга келтирмаган икки сўзни бор овози билан айтди:

— Исо Масиҳ.

— Исо Масиҳ?! — хитоб қилдим мен. — Худо ҳақи, бундай бўлмагур гапни гапирма. Мен бўғзимгача дин билан ҳам, жамоат билан ҳам, Муқаддас Китоб билан ҳам тўйиб кетганман.

Қиз дарров эътироз билдирди:

— Мен дин ҳақида гапирганим йўқ, мен Исо Масиҳ тўғрисида гапиряпман.

Қиз мен ҳеч қачон эшитмаган ва билмаган нарсани менга кўрсатди: масиҳийлик — бу дин эмас. Дин — бу одамларнинг Худо томонга эзгу ишлари туфайли йўл очишларига бўлган уларнинг ҳаракатларидир. Масиҳийлик эса — бу Худонинг Исо Масиҳ орқали одамларга юз тутишидир.

Менинг бунга ишонгим келмасди. Бир лаҳзага ҳам ишонгим келмасди. Бироқ қизнинг қатъийлиги ва жасурлиги менга қандайдир ўзгача таъсир кўрсатди ва мен уларга нисбатан ўзимнинг бўлган муносабатим учун кечирим сўрадим.

— Аммо мен эътиқоддан ва имонлилардан чарчадим, — деб тушунтирдим мен. — Бундай нарсаларга яна аралашмоқчи эмасман, буни истамайман ҳам.

Ана шунда янги дўстларим менга ажойиб таклифни тавсия этдилар. Улар менга Исо Масиҳнинг қуйидаги айтган гаплари устидан мукаммал ва заковат тадқиқоти ўтказишни тавсия қилдилар: Исо Масиҳ — Худонинг Ўғли эканлигини, ҳақиқий инсонлар орасида У одам танасида яшаганини, инсониятнинг гуноҳлари учун хочда ўлганлигини, У дафн этилиб, уч кундан кейин тирилганини ва У олдингидай тирик ва одамларнинг ҳаётини бугунги кунда ҳам ўзгартиришга қодирдир.

Ўшанда, бу ҳазил, деб ўйладим мен. Ақлли-хушли онгим менга, масиҳийлик — афсоналарга асосланган, деб айтарди. Менинг ўйлашимча, фақатгина ақлини еб қўйган ахмоқ, Масиҳ ўликдан тирилгани ҳақидаги чўпчакка ишониши мумкин эди. Одатда, мен масиҳийлар синфда чиқиш қилишларини кутардим, ана шунда мен уларнинг кулини кўкка совурардим. Мен, масиҳийнинг миясида бирор из бўлса ҳам, ана шу из ёлғизликдан тезда ўлиб кетади деб ўйлардим.

Бироқ мен дўстларнинг таклифини қабул қилдим — аслида, мен уларнинг ноҳақлигини исботлаш истагида эдим. Бу масиҳий тарих ўзининг замирида ҳеч қандай асосга эга эмаслигига менинг ишончим комил эди. Мен қонунни ўқиганман ва исботлаш ҳақида маълум бир тасаввурларга эга эдим. Масиҳийлик таълимотини синчиклаб ўрганиб чиқмоқчи, кейин эса қайтиб уларнинг соҳта эътиқодини чилпарчин қилмоқчи бўлдим.

Мен Муқаддас Китобдан бошламоқчи бўлдим. Бир нарсани аниқ билардим: агар мен Муқаддас Китобга ишониб бўлмайдиган ва шак-шубҳага ўрин қолдирмайдиган бирор бир далилни топсам кифоя, ана шунда масиҳийлик тузуми барбод бўлади. Албатта, Муқаддас Китобда нималар ҳақида ёзилганини масиҳийлар менга айтишган: Масиҳ бокира қиздан туғилган, У мўъжизалар кўрсатиб, ўликлардан тирилган. Аммо бундан нима фойда?! Агар мен Муқаддас Китобнинг тарихан ишончсиз эканлигини исботлай олсам, бу билан мен, бутун масиҳийлик — бу диний хаёлпарастларнинг хаёлий тасаввури эканини исботлаб берган бўламан.

Мен бу масалага жиддий ёндашдим. Тадқиқотларим бир ойга эмас, бир неча ойларга чўзилди. Тарихий адабиётларга бой бўлган Европа кутубхоналарида ишлаш учун мен ҳаттоки академик отпуск олдим. Ниҳоят, мен далилларни ахтариб топдим. Улар ниҳоятда кўп эди. Агар мен ўз кўзларим билан кўрмаганимда эди, топган далилларимга ўзим ишонмаган бўлардим. Пировардида, мен ягона хулосага келдим: агар мен интеллектуал ростгўйлигимча қолмоқчи бўлсам, мен шуни тан олишим керакки, Эски ва Янги Аҳд манбалари — қадимги тарихий хужжатлар орасида энг ҳақиқийси экан. Ушбу манбалар ҳаққоний бўлса, унда мен, мамлакатнинг бир бурчагида жойлашган овлоқ шаҳардан чиққан ва оддий дурадгор бўлган, ваҳийлар кўрган ва улуғворлик васвасасига тушган, деб ўйлаган бу Зот, Исо Масиҳ ҳақида нима дейиш мумкин эди?

Мен шуни тан олишим керакки, Исо Масиҳ шунчаки дурадгор эмас. У Ўзини Ким деб атаган бўлса, У худди Ўшанинг Ўзи бўлган.

Бу тадқиқотлар нафақат менинг муносабатларимни ўзгартирди, балки улар учта саволга жавоб топишимга ёрдам берди, чунки бахт ва ҳаёт маъносини топиш айнан ўша уч саволдан бошланган эди. Лекин Пол Харвейнинг айтганидек, “булар ҳақида кейин гаплашамиз”. Булар ҳақида китобнинг сўнгги саҳифаларида сизга ҳикоя қилиб бераман. Масиҳийлик — бу афсона ҳам эмас, хаёлпарастларнинг фантазияси ҳам эмас ва содда қалбларнинг алдови ҳам эмаслигини сиз ҳам тушуниб олишингиз учун, аввалам бор ўз тадқиқотларим пайтида ўзим билиб олган асосий маълумотларни сиз билан ўртоқлашмоқчиман. Бу инкор этиб бўлмас ҳақиқат. Мен кафолат бераманки, сиз бу ҳақиқатни тан олсангиз, қуйидаги асосий саволларга жавоб топишингизга мен кафолат бераман: мен кимман? Менинг вазифам қандай? Менинг нима мақсадим бор?

Муқаддас китоб ва масиҳийлик билан боғлиқ бўлган кашфиётларимдан кейин бироз вақт ўтгач, мен Лондон бўйлаб таксида кетаётиб, Исо ҳақида ҳайдовчига нимадир дедим. У шу заҳотиёқ жавоб қилди:

— Мен дин ҳақида, айниқса Исо Масиҳ ҳақида гаплашишни асло ёқтирмайман.

Ўз вақтида мен ҳам шундай жавоб берганимни таъкидлаб ўтишим лозим. Ўшанда ёшгина масиҳий қиздан, Исо Масиҳ унинг ҳаётини ўзгартирганини эшитганимда, мен ҳам қизнинг айтган гапларига худди шундай муносабат билдирганман. Менимча, Масиҳ исмининг ўзи, одамларни ҳаяжонга солаётганга ўхшайди. Бу исм уларни хижолатга қўяди, ранжитади, мавзуни ўзгартириш истагини уйғотади. Сиз бемалол Худо ҳақида гапиришингиз мумкин, бундан ҳеч ким асабийлашмайди, бироқ Исо исмини тилга олиб кўринг-чи, одамлар шу заҳотиёқ гапни қисқа қилиб, нуқта қўйишни хоҳлаб қоладилар. Нима учун одамлар, Исо исмидан фарқли ўлароқ, Будда, Муҳаммад ёки Конфуций исмини эшитганларида, чўчиб кетмайдилар ёки хавотирга тушмайдилар?

Ўйлашимча, гап шундаки, бу диний пешволар ўзларини худо деб атамаганлар. Исо ва уларнинг ўртасидаги катта фарқ айнан шундадир. Исони билган одамлар, Носира шаҳридан келган бу оддий бир дурадгор Ўзи ҳақида ажабтовур гапларни айтаётганини зудлик билан тушуниб олганлар. Исо Ўзини шунчаки пайғамбар ёки устоз, деб атамагани ҳаммага тушунарли эди. У Илоҳийликка даъвогарлик қилаётгани аниқ эди. У Ўзини қутқарилишга бўлган ягона Йўл ва гуноҳлар кечирилишининг ягона Манбаси, деб тасвирларди, — лекин фақат Худо бунга даъвогар эканини одамлар билишарди.

Кўплаб одамлар учун Исонинг, У — Худонинг Ўғли эканлигини таъкидлаши, бугунги кунда ҳам ниҳоятда қатъий баёнот бўлиб кўринади. Бизнинг плюралистик (ҳақиқат ягона эмас, балки кўплаб ҳақ йўллар бор деб биладиган сохта таълимот) жамияти учун бу жуда тор тушунча бўлиб кўринади ва унда гўёки диний фанатизм руҳи мавжуддай. Бизнинг бунга ишонгимиз келмайди. Аммо гап биз нимага ишонишни хоҳлашимизда эмас, балки Исо Ўзини Ким деб аташида. Унинг қилган баёнотлари ҳақиқатми? Университетдаги биродарларимнинг қилган таклифига рози бўлганимда, мен айнан шуларни аниқлашни мақсад қилиб қўйгандим.

Исо Масиҳ баёнотларининг қай даражада ишончли эканини аниқлаш учун, мен Янги Аҳд ҳужжатлари ҳақидаги маълумотларни йиғиб, манбаларни ўргана бошладим. Энг аввало “Масиҳнинг Илоҳийлиги” иборасини тахлил қилиб чиқдим, чунки мен олдимга қуйидагича мақсадни қўйгандим: Исо Масиҳ — Худо, деган ибора нимага асосланган. Рочестер руҳий семинариясининг собиқ президенти Огастас Х. Стронг ўзининг “Систематик илоҳиёт” китобида Худога, “чек-чегараси йўқ ва мукаммал Руҳ, Унда барча борлиқ ўз ибтидосига эга, шунингдек, ўзининг мавжудлигини Унда ушлаб туради ва Унда барҳам топади”, деб таъриф беради.[1] Худога бундай таъриф бериш нафақат масиҳийларга, балки барча атеистларга, шу жумладан, мусулмон ва яҳудийларга ҳам маъқул келади. Теизмнинг, Худо — бу Шахсдир, У оламни пайдо қилишни ўйлаб топди ва яратди, деб ўргатади. Ҳозирги вақтда Худо оламни асраб келмоқда ва уни бошқармоқда. Аммо масиҳий теизмда бу таърифга яна бир жиҳат қўшилади: Худо Насролик Исо қиёфасида намоён бўлади.

Исо Масиҳ — исм ҳам, шариф ҳам эмас, аслида бу ном ва унвон. “Исо” исми юнонча Jeshua, Ёшуъа исмининг бир формасидан келиб чиққан бўлиб, у “Яҳве-Қутқарувчи”, ёки “Раббий қутқаради” маъносини англатади. “Масиҳ” унвони эса юнончадан келиб чиққан ва маъноси “Масиҳ” (ибронийча Mashiach, қаранг: Дониёр 9:26), яъни “мойланган” демакдир. “Масиҳ” унвони иккита мансабни — подшоҳ ва руҳонийни билдиради. Бошқача сўзлар билан айтганда, Исо — Эски Аҳд башоратларида ваъда қилинган улуғ Нажоткор ва Шоҳдир. Бундай нуқтаи назар Исонинг Шахси ва масиҳийликнинг асл маъносини тўғри тушуниш учун ниҳоятда муҳим маълумот.

Янги Аҳдда Масиҳ — Худо экани аниқ айтилган. Исо ҳақида сўз кетган оятларнинг кўп қисми фақат Худога тааллуқли бўлиши мумкин. Масалан, баъзи бир жойларда Исо тўғридан-тўғри Худо деб аталган: “…буюк Худо ва Қутқарувчимиз Исо Масиҳнинг улуғворлик билан осмондан тушиб зоҳир бўлишига ва муборак умидимиз амалга ошишига кўз тикиб юрибмиз” (Тит. 2:13; шунингдек қаранг: Юҳ. 1:1; Рим. 9:5; Ибр. 1:8; 1 Юҳ. 5:20–21). Муқаддас Ёзувларда фақат Худога хос бўлган хусусият ва таърифлар Исога нисбатан қўлланилади. Исо азалдан Худо ҳузурида бўлгани (қаранг: Юҳ. 1:2; 8:58; 17:5,24;); ҳар ерда У ҳозир-у нозир (Мат. 18:20; 28:20 га қаранг); У ҳамма нарсадан хабардор (Мат. 17:22–27; Юҳ. 4:16–18; 6:64 га қаранг); У ҳар нарсага қодир (қаранг: 8:26–27; Лк. 4:38–41; 7:14–15; 8:24–25; Ваҳ. 1:8); У абадий ҳаётга эга (қаранг: 1 Юҳ. 5:11–12, 20) экани айтилган.

Исо фақат Худога кўрсатилиши лозим бўлган иззат-ҳурматга ва саждага эга бўлди. Исо иблис билан бахслашаётганда, унга деди: “Тавротда: Эганг Худовандга сажда қил, биргина Унга итоатда бўл, деб ёзилган” (Матто 4:10). У Худо каби саждаларни қабул қиларди (қаранг: Мат. 14:33; 28:9), баъзида эса Худога ўхшаб Унга сажда қилишларини Исонинг Ўзи талаб қиларди (қаранг: Юҳ. 5:23; Ибр. 1:6; Ваҳ. 5:8–14). Исонинг илк шогирдларидан кўпчилиги имонли яҳудийлар бўлиб, улар ягона ҳақиқий Худога эътиқод қилишар эди. Улар суяк-суякларигача монотеист (Ягона Худога ишониш) бўлганлар, бироқ кейинги мисоллардан кўриниб турибдики, улар Исони Худо тимсолида тан олишган.

Ҳаворий Павлус пухта раввинистик таълимотга эга бўлган, аслида, у бундай таълимотга асосланган ҳолда Исога Илоҳийликни раво кўрмаслиги, Носира шаҳридан чиққан одамга сажда қилмаслиги ва Уни Раббий деб атамаслиги лозим эди. Аммо Павлус айнан шундай қилди. У Исони Раббий деб тан олди ва деди: “Ўзингизни ва Муқаддас Руҳ сизларни назоратчи қилиб тайинлаган барча жамоатни кўз-қулоқ бўлиб эҳтиётланглар. Сизлар чўпонлик қилаётган ушбу сурувни Раббимиз Исо Ўз Қони эвазига сотиб олган” (Ҳаворийлар 20:28).

Исо Ўз шогирдларидан, сизларнинг фикрингизча, Мен Кимман, деб сўраганида, Симун Пётъор жавоб бериб деди: “Сен барҳаёт Худонинг Ўғли — Масиҳсан!” (Матто 16:16). Пётъорнинг айтган гапларига ва Исони Масиҳ сифатида тан олишига У қаршилик қилмади, аксинча, Исо бу сўзларни ҳақиқат деб тан олиб, уларнинг келиб чиқиш манбасини кўрсатди ва Пётъорга жавобан деди: “Сен бахтиёрсан, эй Юнус ўғли Симун! Бу сирни сенга қон ва тана эмас, балки осмондаги Отам сенга очиб берди” (Матто 16:17).

Исонинг яқин дўсти Марта Унга деди: “Ҳа, Раббим! Сен оламга келадиган Масиҳ, Худонинг Ўғлисан, деб ишонаман” (Юҳанно 11:27). Натанъил Носира шаҳридан бирон бир яхшилик чиқмаслигига ишонган бўлса-да, аммо Исони Худонинг Ўғли сифатида тан олди ва деди: “Устоз, Сен Худонинг Ўғлисан, Сен Исроилнинг Подшоҳисан!” (Юҳанно 1:49). Масиҳийликдаги биринчи Масиҳ учун азобланган Стефан, тошбўрон қилишаётганида, ибодат қилиб, баланд овоз билан хитоб қилди: “Ё Раббим Исо, руҳимни қабул қилгин!” (Ҳаворийлар 7:59). Ибронийларга мактубнинг муаллифи Масиҳни Худо деб атаб, дейди: “Ўғилга эса бундай дейилган: Эй Худо, Сенинг тахтинг доимий ва абадийдир” (Ибронийларга 1:8).

Бизда Исонинг ўн икки шогирдидан бири бўлган Тўманинг ҳам гувоҳлиги бор. Тўмани кўпинча “ишончсиз”, деб ҳам аташади (эҳтимол, у талаба бўлгандир). Бошқа шогирдлар унга Раббийни кўрдик, деб айтишганида, Тўма шундай деди: “Мен Унинг қўлларидаги мих чандиқларини кўрмагунимча, Унинг мих чандиқларига ўз бармоғимни тегизмагунимча, қўлимни Унинг биқинига қўймагунимча, ишонмайман” (Юҳанно 20:25). Мен уни тушунаман. Тўма шундай демоқчи бўлган: “Менга қулоқ солинглар, ҳар куни ҳам кимдир ўликдан тирилиб, Ўзини танада келган Худо деб атайвермайди. Агар сиз мени бу гапларга ишонишимни истасангиз, бу ҳолда менга далил-исботлар келтиринг”. Тўма бошқа шогирдларга Исо Масиҳ борасидаги ўзининг шубҳаланишлари ҳақида айтганидан саккиз кун ўтгач, шогирдлар яна тўпланиб, эшикни қулф билан беркитиб ўтирганларида, “Исо келди ва ўрталарида туриб деди: сизларга тинчлик бўлсин! Кейин Тўмага қараб деди: бармоғингни бу ёққа текиз! Менинг қўлларимни кўр, қўлингни чўзиб биқинимга қўй ва имонсиз бўлма, ишон! Тўма Исога деди: эй, менинг Раббим ва Худойим! Исо унга шундай деди: сен Мени кўрганинг учун ишондинг. Кўрмай ишонганлар қандай бахтлидирлар!” (Юҳанно 20:26–29). Исо Тўма Уни Худо деб тан олганига қарши бўлмади. Тўма кўрмай туриб эмас, кўриб ишонганлиги учун, Исо унга танбеҳ берди.

Зеро, Масиҳнинг Илоҳийлиги ҳақидаги бу барча баёнотлар Унинг Ўзидан эмас, бошқа одамлардан келиб чиқмоқда деб, шу ерда танқидчилар менга эътироз билдиришлари мумкин. Масиҳ даврида яшаган одамлар, ҳозирда бизга ўхшаб, У ҳақида нотўғри тасаввурга эга бўлганлар. Шуни таъкидлаш керакки, одамларнинг ўзлари Исога Илоҳийликни рўкач қилганлар, лекин Исонинг Ўзи Илоҳийликка даъвогарлик қилмаган.

Бироқ, агар биз Янги Аҳдни синчиклаб ўрганадиган бўлсак, Масиҳнинг Ўзи ҳам шундай баёнотлар қилганининг гувоҳи бўламиз. Бундай ҳолатлар кўп учрайди, уларнинг аҳамияти асло шубҳа туғдирмайди. Бир тадбиркор, Исо Масиҳ Ўзини Худо деб айтганини билиш учун, Муқаддас Ёзувни ўрганиб чиқди ва шундай хулосага келди: “Муқаддас Китобни ўқиб чиқиб, Масиҳ Ўзини Худо деб атаган, деган хулосага келмаслик, бу — ёруғ ва равшан куни кўчада турган одам, қуёшни кўрмаяпман, дейиши билан баробардир”.

Юҳанно баён этган муқаддас Хушхабарда биз Исо ва бир гуруҳ яҳудийлар ўртасидаги баҳс ҳақида ўқиймиз. Исо дам олиш куни бир шолни соғайтирган эди, бахс айнан мана шундан келиб чиқди. (Яҳудийларга дам олиш кунлари ишлаш таъқиқланган эди.)“Яҳудий мансабдорлар эса, дам олиш кунида Исо бундай ишлар қилиб юрибди, деб Исонинг жонига қасд қилиш мақсадида, Уни қувғин қила бошладилар. Аммо Исо уларга шундай деди: Менинг Отам шу кунгача Ўз ишини қилиб келяпти, Мен ҳам Ўз ишимни қиляпман, деди. Ана шу сўзи учун яҳудийлар Исони ўлдиришга яна кўпроқ ҳаракат қилишди. Чунки У дам олиш кунини бузибгина қолмай, балки Худони Отам деб, Ўзини Худога тенглаштирган эди” (Юҳанно 5:16–18).

Сиз шундай деб эътироз билдиришингиз мумкин: “Қулоқ солинг, Джош, мен ҳали бирор бир далил-исбот кўрмадим. Исо Худони Ўзининг Отаси, деб атайди. Хўш, нима бўпти? Ҳамма масиҳийлар Худони ўзларининг Оталари деб атайдилар, аммо бу — улар Худонинг унвонига талабгорлар, деган гап эмас-ку. Аммо Исо давридаги яҳудийлар, бизнинг назаримиздан четда қолаётган Унинг сўзлари маъносини тушунганлар. Биз бирор бир ҳужжатни ўрганаётганимизда, биз тилни, маданиятни ва айниқса, бу ҳужжат қандай одамга ёки кимларга қарата айтилганини инобатга олишимиз керак. Айни пайтда гап яҳудийлар маданияти ҳақида кетяпти, бу сўзлар эса яҳудийларнинг диний етакчиларига қаратилган эди. Исонинг сўзларида чиндан ҳам норозилик ва ғазаб келтириб чиқарадиган нимадир бор эди. “Ана шу сўзи учун яҳудийлар Исони ўлдиришга яна кўпроқ қилишди. Чунки У дам олиш кунини бузибгина қолмай, балки Худони Отам деб, Ўзини Худога тенглаштирган эди” (Юҳанно 5:18). Исонинг сўзларидаги нима бунчалик адоватни келтириб чиқарди? Келинг, ушбу парчани батафсил кўриб чиқайлик ва 2000 йил олдин яҳудийларнинг маданияти шароитида яҳудийлар Исонинг сўзларини қандай тушунганларини ўйлаб кўрайлик.

Ҳамма гап шундаки, Исо “бизнинг Отамиз” деб эмас, балки “Менинг Отам”, деб айтди. Яҳудийларнинг тили қонун-қоидасига кўра, Исонинг гапи, У Ўзини Худо билан тенглаштиришга даъвогарлик қилаётганини англатарди. Яҳудийлар Худони “Менинг Отам”, деб айтмаганлар. Мабодо шундай дейишган тақдирда ҳам, улар албатта, “Самовий” сўзини қўшиб қўйган бўлар эдилар. Аммо Исо “Самовий” сўзини қўшмади. Бу билан У барча яҳудийларга мутлақо тушунарли қилиб, Худони “Менинг Отам”, деб айтди.

Қолаверса, уларнинг кўз олдида энг ёмони — бу Исонинг қуйидагича сўзлари эди: “Менинг Отам шу кунгача Ўз ишини қилиб келяпти, Мен ҳам Ўз ишимни қиляпман”. Ушбу сўзлар орқали Исо Ўзининг фаолиятини Худонинг фаолияти билан бир қаторга қўйди. Бу эса — Исо Худонинг Ўғли унвонига даъвогарлик қилаётганини тасдиқлар эди. Ўз навбатида, бунинг натижасида яҳудий дин арбобларининг Исога бўлган адовати янада кучайди. Олдинига дин етакчилари Исони қувғин қилган бўлсалар, бу сўзлардан сўнг Уни ўлдиришга ҳаракат қилдилар.

Исо нафақат Худо билан Ўз Отаси каби тенг ҳуқуқликка даъвогарлик қилган, балки У Ота билан бир бутун эканлигини тасдиқлаган. Қуддусда Маъбадни Янгилаш байрами қутланаётганда, баъзи бир яҳудий дин арбоблари Исонинг олдига келиб Ундан сўрадилар: “Сен чиндан ҳам Масиҳмисан?” Исо уларга жавоб берди ва Ўз нутқини қуйидаги сўзлар билан тугатди: “Мен ва Отам — бирмиз” (Юҳанно 10:30). “Шунда яҳудий дин арбоблари яна Исони тошбўрон қилмоқчи бўлиб, тош ола бошладилар. Исо улардан сўради: Мен сизларга Отам номидан кўп хайрли ишлар кўрсатдим, уларнинг қайси бири учун Мени тошбўрон қилмоқчисизлар?” (Юҳанно 10:31–32).

Нима учун яҳудийлар Исонинг, У Отаси билан бир экани ҳақидаги гапларига бунчалик жўшиб таъсирланиб кетганларига сизлар ажабланишларинг мумкин. Бу гапнинг юнон тилида тузилиши, юқоридаги саволга жавоб беради. Ўз даврида юнон тилининг энг зўр билимдони А. Т. Робертсон ёзган эди, “бир” сўзи юнон тилида средний роддадир, шундай қилиб, бу ўринда гап шахснинг ёки мақсаднинг битталиги тўғрисида кетмаяпти, балки “борлиқ ёки табиатнинг” ягоналиги тўғрисида кетяпти. Робертсон шунингдек, қуйидагиларни қўшимча қилади: “Бу узил-кесил ва қатъий даъво — Масиҳнинг Ота ва Унинг Ўзи (Ўғил) билан ўртадаги ўзгача муносабатларга даъво қилишининг энг чўққиси эди. Бундай даъво фарзийларда бошқариб бўлмас ғазабни келтириб чиқарди”.[2]

Ушбу иборада, яҳудийлар Исонинг Илоҳийликка бўлган арзини аниқ ва равон эшитганлари кўриниб турибди. Мелбурндаги Ридли колледжининг собиқ директори Леон Моррис шундай ёзади:

Яҳудийлар Исонинг сўзларини куфрлик, деб баҳоладилар ва Уни куфрликда айблаб ҳукм қилмоқчи бўлдилар. Қонунда ёзилишича, куфрликка йўл қўйган кимса тошбўрон қилиниши даркор (қаранг: Лев. 24:16). Аммо бу дин арбоблари қонунга кўра иш кўрмоқчи эмасдилар. Ҳукумат бирор бир чорани кўриши учун улар айбловга тайёргарлик кўрмадилар. Ғазабланган яҳудийлар бир вақтнинг ўзида ҳам ҳакам, ҳам жаллод бўлмоқчи эдилар.[3]

Яҳудийлар Исони “куфрлиги” учун тошбўрон қилмоқчи эдилар, бу эса — Исо Ўзини Худо деб атаганини аниқ тушуниб етганларидан дарак беради. Аммо шу ерда биз бир савол бермоқчимиз: нима учун улар тўхтаб, Исонинг сўзлари ҳақиқат бўлиши мумкинми, деб обдон ўйлаб кўрмадилар?

Исо мунтазам равишда, У Худо билан борлиқ ва табиатда ягона эканини гапириб келган. У қатъий равишда шундай дейди: “Сизлар на Мени, на Отамни танийсизлар. Агар Мени таниганингизда, Отамни ҳам таниган бўлар эдингизлар” (Юҳанно 8:19). “Мени кўрган одам Мени Юборганни кўрган бўлади” (Юҳанно 12:45). “Мендан нафратланган Отамдан ҳам нафратланган бўлади” (Юҳанно 15:23). “Токи ҳамма Отани қандай ҳурмат қилса, Ўғлини ҳам шундай ҳурмат қилсинлар. Ким Ўғилни ҳурмат қилмаса, Уни юборган Отани ҳам ҳурмат қилмаган бўлади” (Юҳанно 5:23). Келтирилган парчалардан шу нарса кўриниб турибдики, Исо Ўзини шунчаки одам деб ҳисобламаган; У Худо билан тенг эканлигини билдирган. Ким Исони шунчаки Худога яқин бўлган ёки Уни яхши билган, деб ҳисобласа, қуйидаги сўзлар устида жиддий мулоҳаза юритиб кўриши даркор: “Ким Ўғилни ҳурмат қилмаса, Уни юборган Отани ҳам ҳурмат қилмаган бўлади”.

Ғарбий Виргиния университетларининг бирида адабиёт дарсида маъруза ўқиётганимда, бир профессор менинг гапимни бўлди ва Исо Ўзини Худо деб атаган ягона Хушхабар — бу Юҳанно баён этган муқаддас Хушхабар бўлиб, у энг охирида ёзилган, деди. Сўнгра, аслида қадимда ёзилган Хушхабарда, яъни Марк баён этган муқаддас Хушхабарда Исо бирор марта ҳам Ўзини Худо деб атамаган, дея қўшимча қилди. Бу профессорнинг ўзи Марк баён этган Хушхабарни диққат билан ўқимаган.

Профессорга жавобан мен Марк баён этган Хушхабардан бир парча келтирдим. Ушбу парчада Исо гуноҳларни кечиришга қодир эканини айтади. “Исо уларнинг ишончини кўриб, шолга: болам, гуноҳларинг кечирилди, деди” (Марк 2:5; яна қаранг: Луқо 7:48–50). Яҳудийлар илоҳиётига кўра, фақатгина Худо бундай дейиши мумкин эди; Ишаёда 43:25 гуноҳларни кечириш ҳуқуқига фақатгина Худо эга, деб айтилган. Исо шолнинг гуноҳларини кечираётганини баъзи уламолар эшитиб қолдилар ва Ундан ғазабландилар: “Нега У бундай шаккоклик қиляпти? Гуноҳларни ёлғиз Худодан бошқа ким ҳам кечира олади?” (Марк 2:7). Исо шунда уламоларнинг мулоҳазаларини руҳан пайқаб, улардан сўради: “Нима осонроқ? Шолга: “Гуноҳларинг кечирилди”, деб айтишми, ёки: “Ўрнингдан тур, тўшагингни олиб юр”, деб айтишми?”

“Виклиф Муқаддас Китоб шарҳи”га кўра, бу —

жавоб бериб бўлмайдиган савол. Бу иккала жумлани ҳам айтиш бир хил осон; аммо унисини ҳам, бунисини ҳам бажариш учун илоҳий куч зарур. Албатта, сири фош бўлиб қолишини истамаган қаллоб, биринчиси осонроқ, деб ҳисоблайди. Исо шолни соғайтирганининг сабаби, Унда зарур бўлган ҳокимият борлигини ҳамма билиб олиши эди.[4]

Ва уламолар Исони шаккокликда айбладилар. Даллас Руҳий семинариясининг асосчиси ва биринчи президенти Льюис Сперри Чэфер шундай ёзади:

Бу ер-у заминда ҳеч бир инсон гуноҳларни кечириш ҳуқуқига ёки ҳокимиятига эга эмас. Биз ҳаммамиз кимга қарши гуноҳ қилган бўлсак, фақат Ўша Зотдан ташқари бошқа ҳеч ким гуноҳларни кечира олмайди. Масиҳ гуноҳларни кечираётганда, У шундай қилган ҳам, У ноинсоний ҳуқуқлардан фойдаланган. Зеро Худодан бошқа ҳеч ким гуноҳларни кечира олмас экан, демак, гуноҳларни кечирувчи Масиҳ ҳақиқатдан ҳам Худо эканини англатади.[5]

Маълум бир вақт мен гуноҳларни кечириш тушунчаси устида мулоҳазалар юритдим, аммо бу тушунча мен учун жумбоқлигича қолаверди. Кунларнинг бирида фалсафа дарсида, Масиҳнинг Илоҳийлиги ҳақидаги саволга жавоб бераётиб, мен Марк баён этган Муқаддас Хушхабардаги 2:5 дан парча келтирдим. Тингловчилардан бири, Масиҳнинг гуноҳларни кечириши асло Унинг Илоҳийлигидан дарак бермайди, деб менга эътироз билдирди. Тингловчининг фикрига кўра, Масиҳ одамларнинг гуноҳларини кечириши мумкин, лекин У Худо билан тенг бўлишга ҳеч даъвогарлик қилмаган экан. Одамлар ҳар доим бир-бирларини кечирадилар. Бу одамнинг сўзларини ўйлар эканман, мен тўсатдан саволга жавоб ҳам топдим. Масиҳ Ўзини шундай тутишига нима учун уламолар бунчалик таъсирланганини мен тушундим. Тўғри, агар бир одам иккинчисига қарши гуноҳ қилган бўлса, иккинчиси: “Мен сени кечирдим”, дейиши мумкин. Агар сиз менга қарши гуноҳ қилган бўлсангиз, мен сизни кечиришга ҳаққим бор. Мабодо сиз бошқа одамга қарши гуноҳ қилган бўлсангиз, сизни кечиришга менинг асло ҳаққим йўқ. Шу сингари, шол одам ҳеч қачон инсон қиёфасидаги Исога қарши гуноҳ қилмаган, улар олдин ҳаттоки ҳеч учрашмаган ҳам. Шол одам Худога қарши гуноҳ қилган. Кейин эса Исо келади ва Ўз ҳокимиятига кўра: “Сенинг гуноҳларинг кечирилди”, деди. Тўғри, бизга қарши қилинган гуноҳларни биз кечиришимиз мумкин, аммо Худога қарши қилинган гуноҳларни Худонинг Ўзидан бошқа ҳеч бир кимса кечирмайди, кечира олмайди ҳам. Исо эса бунга даъвогарлик қилган.

Яҳудийлар Носира шаҳридан келган дурадгорнинг дадиллик билан қилган даъвосига бунчалик шиддатли муносабатда бўлганлари, ажаб эмас. Гуноҳларни кечириши мумкинлиги ҳақидаги Исонинг баёноти фақат Худога хос бўлган ҳуқуққа даъвогарлик қилиш эди.

Исо Ўзини Худонинг Ўғли, деб атаган яна бир вазият —  бу Унинг ҳукм қилинишидир (қаранг: Марк 14:60–64). Исо яҳудийларнинг Олий Кенгаши олдида Ўзининг Илоҳийлиги ҳақида бир нечта аниқ маълумотлар келтирди. “Бундан кейин бош олий руҳоний ўртага чиқиб Исодан сўради: Сен нега ҳеч жавоб қайтармаяпсан? Уларнинг Сенга қўйган айбларига нима дейсан? Исо эса индамади, жавоб қайтармади. Бош олий руҳоний яна Ундан сўради: Муборак Худонинг Ўғли — Масиҳ Сенмисан? Исо деди: Мен Ўшаман ва сиз Инсон Ўғлини қодир Тангрининг ўнг томонида ўтириб, осмон булутлари билан келаётганини кўрасизлар” (Марк 14:60–62).

Олдинига Исо жавоб беришни хоҳламади, шунинг учун ҳам қасам ичишга Уни мажбур қилдилар. Исо жавоб қайтаришга мажбур бўлди (ва У шундай қилганидан мен хурсандман!). “Муборак Худонинг Ўғли — Масиҳ Сенмисан?” деган саволга, У ижобий жавоб берди.

Исонинг “Инсон Ўғли”, “осмон булутлари билан келаётгани” ҳақида эслаш Дониёр 7:13–14 да ёзилганига нисбатан ишора эди:

Мен тундаги ваҳийларимда, мана само булутлари билан келаётган инсон ўғлидек бир зотни кўрдим. У кунлари билан қадимги Бўлганнинг олдига етиб борди ва Унинг ёнига олиб келтирилди. Ўшанда барча халқлар, қабилалар ва миллатлар Унга хизмат қилишлари учун Унга ҳокимият, шон-шухрат ва подшоҳлик берилди. Унинг ҳукмронлиги — мангу, ҳеч ўтиб кетмайдиган ҳукмронликдир; Унинг подшоҳлиги абадий бузилмайди.

Кенг тарқалган хато фикрларга қарамасдан, “Инсон Ўғли” ибораси Исонинг инсоний табиати ҳақида эмас, балки Унинг Илоҳийлиги ҳақида гапиради. Исо Ўзини Инсон Ўғли, деб атаганда, У Ўзининг Илоҳийлиги тўғрисида гапирган. “Исога Унинг ўрнини беринглар” номли китобда, Роб Боумен ва Эд Коможевскилар бу ҳолат Дониёрнинг кўрган ваҳийига қай тарзда дахлдор бўлганини тушунтирадилар:

Дониёрнинг тунда кўрган ваҳийида, инсон қиёфасида келаётган шахс ҳукмронлик ҳокимиятига эга ва абадий шоҳликни бошқариб келмоқда. Бу ерда фонийлик ва тобелик ҳақида ҳеч нарса дейилмаган. Осмон булутларида келаётган шахсни тасвирлаш, шунингдек, унинг Илоҳийлигини кўрсатади, чунки Эски Аҳднинг бошқа оятларида осмон булутларида юрган сиймо фақат илоҳий шахсларни тасвирлашда қўлланилади.[6]

Шундай қилиб, Дониёр Китобининг 7-боб 13-оятини далил сифатида кўрсатиб, Исо Ўзини осмон булутларида келадиган сиймо эканини айтади ва Илоҳийликка даъво қилади, Худонинг ўнг томонида ўтириб олиб, бутун инсоният устидан абадий ҳукмронлик қилишини таъкидлайди. Табиийки, яҳудий олий руҳонийлар бундан ниҳоятда ғазабландилар: Исо Ўзини Худо деб атаб, шаккоклик қилди! Исо Ўзини Худо деб англаши кўриниб турибди.

Масиҳ гувоҳликларининг таҳлили У Ўзини қуйидагича деб атаганини кўрсатади: 1) Барҳаёт Худонинг Ўғли; 2) Қодир Худонинг ўнг томонида ўтирадиган ва 3) Осмон булутлари билан келаётган Инсон Ўғли. Бу баёнатларнинг ҳар бири Масиҳга тааллуқли экани кўриниб турибди. Бу учаласи бирлашишидан келиб чиқадиган таассурот жуда муҳим аҳамият касб этади. Яҳудийларнинг Олий Кенгаши учала ҳолатни тушунгач, бош олий руҳоний ўз кийимларини йиртиб, деди: “Бизга яна гувоҳларнинг нима кераги бор?” (Марк 14:63). Улар ҳаммасини Исонинг Ўзидан эшитдилар. Исо Ўзини Ўзи ҳукм қилди.

Скотланд-Ярдда жиноий тергов бўлимини бошқарган жаноб Роберт Андерсон шундай дейди:

Бирор бир гувоҳлик душманларча муносабатдан кучлироқ таъсир қилмайди ва ишонтирмайди ва Раббийнинг Илоҳийликка даъвогарлик қилишининг далили, шубҳасиз, Унинг душманларининг ҳаракатларидан яққол кўриниб турибди. Биз, яҳудийлар жоҳил ваҳший бўлмаган, аксинча, улар ўқимишли ва имон-эътиқодли халқ бўлганини унутмаслигимиз керак; мана шу айбловга асосланиб, ҳеч бир қаршиликсиз, олий руҳоний Исони ўлимга ҳукм қилади, — модомики, яҳудийларнинг Олий Кенгаши буюк эътиқодли инсонлардан ташкил топган, шу жумладан, уларнинг орасида I асрнинг атоқли яҳудий файласуфи Гамалил ва унинг машҳур шогирди, Тирсадан келган Шоул сингарилар бўлган.[7]

Шундай қилиб, Исо Ўзи ҳақида айнан нимани тасдиқламоқчи бўлгани тушунарли. Ва яҳудийлар Унинг жавобини Илоҳийликка бўлган даъват сингари қабул қилганларини биз кўриб турибмиз. Уларнинг икки йўли бўлган: ёки Унинг сўзларини фарёд чекиш даражасида бўлган куфрликда айблаш ёки Унинг Илоҳийлигини тан олиш. Руҳонийларга ҳаммаси тушунарли эди, шунчалик тушунарли эдики, улар Исони хочга тортдилар ва У: “Мен Худонинг Ўғлиман, деб Худога умид қилиши” (Матто 27:43) учун Унинг устидан кулдилар.

Кембридж университетининг илоҳиёт профессори Г. Б. Свит олий руҳоний кийимларини йиртганининг маъносини қуйидагича тушунтиради:

Шахсий кўнгилсизлик пайтида қонун олий руҳонийларга кийимларини йиртишни таъқиқлаган (Лев. 10:6; 21:10), аммо олий руҳоний ҳакам сифатида иш кўрганда, унинг ҳузурида қилинган шаккокликка у кийимини йиртиб, шу тарзда ўзининг норозилигини намоён қилади. Саросимага тушган ҳакамнинг шундан кейин енгил тортгани яққол кўриниб турибди. Бошқа ишончли гувоҳликларни келтиришнинг зарурати йўқ: айбланувчининг Ўзи Ўзини айблаб бўлди.[8]

Бу ўзгача суд жараёни эканини биз тушуна бошлаймиз. Ҳуқуқшунос Ирвин Линтон шундай дейди:

Айбланувчининг хулқи эмас, балки шахси кўриладиган суд жараёни ниҳоятда ноёб, кам учрайдиган ҳолатдир. Масиҳни айблаш, Кенгаш олдида Унинг айтган гапларини, шунингдек, келтирган гувоҳликларини қабул қилиш ва шунинг асосида Уни ҳукм қилиш, рим ҳокими томонидан сўроқ қилиниш, ҳукмни амалга ошириш пайтида Унинг боши узра тахтачага ёзиб қўйиш, — буларнинг ҳаммаси Масиҳнинг Шахсияти ва Унинг унвони билан боғлиқ бўлган масалалардир. “Масиҳ ҳақида сиз нима деб ўйлайсиз? У Кимнинг Ўғли?” [9]

Нью-Йорк Олий судининг собиқ ходими Уильям Джей Гэйнор Исонинг ҳукмига бағишланган нутқида, олий кенгаш томонидан Исога чиқарилган ҳукм У куфрлик қилгани учун Унга қарши қаратилган ягона айбловдир, деб айтади. Гэйнор Юҳанно баён этган Хушхабарнинг 10-боб 33-оятини далил қилиб кўрсатиб, дейди: “Фақат куфрлиги учун Исога ҳукм чиқарилиб, Унга жазо тайинлангани хушхабардан кўриниб турибди… Исо ғайритабиий кучларга даъвогарлик қилган, бу эса ўз навбатида, инсонлар учун куфрлик ҳисобланган”.[10]

Кўплаб суд жараёнларида айбланувчини қилган иши учун айблашган ва ҳукм чиқаришган, Исо Масиҳ эса бундан мустасно бўлган. Зеро, Исо Ўзининг Ким эканини айтгани учунгина, Уни ҳукм қилганлар.

Бизни ишонтириш учун Исони бир марта ҳукм қилишнинг ўзи кифоя: У Ўзини Худо, деб атагани учун. Исонинг бундай даъвосини ҳакамлар эшитдилар. Исони хочга михлаш куни ҳам Унинг душманлари, Исо Ўзини Худо, деб атганини рўкач қилиб, Уни роса ҳақоратлашди.

“Олий руҳонийлар, уламолар ва оқсоқолларнинг ҳам барчаси бунга қўшилишиб, Уни масхаралай кетдилар: бошқаларни қутқарди, Ўзини эса қутқара олмайди! Агар У Исроилнинг Подшоҳи бўлса, энди хочдан тушиб кўрсин, шунда биз Унга ишонамиз. У Худога ишонарди-ку. Агар У Худога маъқул бўлса, ҳозир қутқариб олсин-чи! Чунки У: Мен Худонинг Ўғлиман, — деган” (Матто 27:41–43).

Агар сиз бугунги кунда интернетда Исо исмини ахтаргудай бўлсангиз, шу заҳотиёқ 181 миллион изоҳни топасиз. Агар Исо исмини Amazon.com. сайтида терадиган бўлсангиз, сиз У ҳақида 261 474 та китоб топасиз. Биз У ҳақда турли туман фикрларга эгамиз, шундай бўлса-да, тарихий Масиҳга ишонишни давом эттиришимиз мумкинми? Кўпчилик одамлар Исо ҳақида Худо сифатида эмас, балки яхши фазилатли, хуш ахлоқ инсон ва кўплаб ҳақиқатларни очган ўзига хос пайғамбар сифатида ўйлашни хоҳлайдилар. Олимларнинг кўпинча ҳисоблашича, заковатли фикр юритиш натижасида ва ёрдамида фақат шундай ягона хулосага келиш мумкин. Яна бошқалар эса, шунчаки розилик билдирган ҳолда, бу фикр нақадар нотўғри эканини тушунишни ҳам хоҳламайдилар.

Исо Ўзини Худо, деб атади, У Ўзини Ким деб атаган бўлса, одамлар шунга ишонишлари У учун жуда муҳим эди. Биз Унга тамомила ёки ишонамиз, ёки бўлмаса, умуман ишонмаймиз. У бизга ўртани танлашни ёки учинчи имкониятни қолдирмайди. Ўзини Худо деб атаган Шахс, шунчаки яхши фазилатли инсон ёки шунчаки ҳақиқатгўй пайғамбарлардан бири бўла олмайди. Уни шундай деб ҳисоблашга бизнинг имкониятимиз йўқ, қолаверса, Исо бизга бундай имкониятни беришни ҳам хоҳламаган.

Кембридж университетининг профессори ва қачонлардир агностизм тарафдори бўлган К. С. Льюис буни жуда яхши тушунган. У шундай ёзади:

Мен бу ерда одамларнинг турлича нотўғри фикрлашларининг олдини олишга интиламан. Баъзида улар ўзларидан ўзлари Исо ҳақида шундай дейдилар: “Мен Исони ахлоқ-одобнинг буюк устози сифатида қабул қилишга тайёрман, аммо Унинг Илоҳийликка бўлган даъвогарлигини мен қабул қилмайман”. Биз айнан шуни айтмаслигимиз керак. Оддий инсон бўла туриб, шу билан бирга, Исонинг сўзларидай сўзларни айтган одам, ахлоқ-одобнинг буюк устози бўла олмайди. У ёки телба бўлиши мумкин — ўзини пиширилган тухум деб атаган одамдай, ёки қиёматдаги шайтон бўлиши мумкин. Сиз иккисидан бирини танлашингиз керак, ёки бу одам — Худонинг Ўғли бўлган ва ҳозирда ҳам шундай, ёки У — телба ёки ундан ҳам баттарроқ.

Льюис яна қўшимча қилиб, шундай дейди:

Сиз Уни телба сифатида ҳайдаб юборишингиз мумкин, сиз Уни иблис сифатида юзига тупуришингиз ва Уни ўлдиришингиз мумкин, ёки бўлмаса, Унинг оёқларига тиз чўкиб, Уни Раббий ва Худо, деб аташингиз мумкин. Аммо У оддий одам бўлган — ахлоқ-одобнинг буюк устози бўлган, деган бемаъни гапларни гапиришни бас қилайлик ва бундай фикрларга чек қўяйлик. У бизга бундай имкониятни бермайди. Негаки, У бундай имкониятни бизга беришни ўйлаб ҳам кўрмаган.[11]

Кембридж университетининг профессори Ф. Дж. А. Хорт саккиз йил давомида Янги Аҳд матнларини синчиклаб ўрганди ва шундай хулосага келди:

Исонинг айтганлари шунчалик даражада Унинг Ўзининг бир қисми ва зоҳири эди, улар Худонинг иродасини биладиган башоратчи ёки пайғамбари сифатида айтилган мавҳум ҳақиқатлар сифатидаги маънога эга бўлмаган. Агар Уни Ўзини бирламчи (гарчанд ягона бўлмаса ҳам) субъект сифатида ҳар бир мулоҳазадан чиқариб ташланса, барча фикрлар қисм-қисмларга бўлиниб кетади.[12]

Йельск университетининг масиҳийлик тарихчиси Кеннет Скотт Латуретт бу масалада мана нималар дейди:

Исо Масиҳнинг машҳур бўлиб кетишида таълимотлар бунчалик катта ўрин тутмаган, гарчанд Уни буюк қилиб юборишга Унинг таълимотлари етарлича даражада кўп бўлган. Гап таълимотларнинг Шахсиятнинг Ўзи билан бирлашганидадир. Улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва уларни бир-биридан ажратиб бўлмайди.

Латуретт шундай хулосага келади:

Муқаддас Китобни диққат билан ўқиган ҳар бир киши учун, Исо Ўзини ва Ўз мактубларини чамбарчас боғлиқ ҳисоблагани аниқ ва равшан бўлади. У фақат буюк Устоз бўлмаган. Худонинг Шоҳлиги, инсоннинг хулқ-атвори ва Худо ҳақидаги Унинг таълимотлари ниҳоятда муҳимдир, аммо уларнинг моҳиятини бузмасдан туриб, Унинг Ўзидан ажратиб бўлмайди.[13]

Исо Ўзини Худо, деб атаган. Унинг гаплари ёки ҳақиқат бўлиши, ёки ёлғон бўлиши керак. Бу сўзларга барча У Ўзининг шогирдларидан кутгани сингари, диққат ва эътиборли муносабатда бўлиш талаб этилади. Чунки У шогирдларидан: “Сизлар-чи, Мени ким деб ҳисоблайсизлар?” (Матто 16:15) деб сўраб, улардан Ўзини тан олишларини кутган. Ушбу саволга бир нечта жавоб вариантлари мавжуд.

Биринчидан, айтайлик, Илоҳийликка қилган Унинг даъволари сохта бўлса, у ҳолда, бизда фақат иккита вариантимиз бор. Исо уларнинг сохталигини ё билган, ёки буни билмаган. Келинг, имкониятларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқайлик ва буни қўллаб-қувватлаш учун бизда қандай далиллар борлигини таҳлил қилиб кўрамиз.

Кўплаб одамлар ҳақиқат — фақатгина илмий исботланишига асосланган одамлар Масиҳга бўлган шахсий имонларидан воз кечаяптилар. Модомики, инсоният Исонинг Илоҳий эканини ёки Унинг қайта тирилишга қодирлигини илмий жиҳатдан исботлаб бера олмас экан, демак, XXI аср донишмандлари Уни Қутқарувчи сифатида қабул қилишни хоҳламайдилар.

Фалсафа ёки тарих дарсларида кўпинча менга қуйидагича саволни берадилар: “Сиз мана шу муаммони илмий жиҳатдан исботлаб бера оласизми?”. Одатда мен шундай жавоб бераман: “Йўқ, мен олим эмасман”. Ана шунда мен аудиториянинг кулганини ва кимнингдир минғирлаб гапирганини эшитаман: “Унда бу тўғрида гапиришни нима кераги бор?!” ёки: “Бу ҳолда ҳаммасига ишонишимизга тўғри келар экан-да!” (улар кўр-кўрона ишонишни назарда тутадилар).

Кунларнинг бирида мен Бостонга учиб кетаётган эдим. Самолётда ёнимда ўтирган йўловчига, шахсан мен нима учун Масиҳнинг Илоҳийлигига ишонишимизни айтдим. Йўловчиларни олқишлаш учун чиққан пилот ёнимиздан ўтиб кетаётиб, тасодифан бизнинг суҳбатимизни эшитиб қолди. “Сизнинг эътиқодингизда бир камчилик бор”, — деди пилот. “Қандай камчилик?” — сўрадим мен. “Сиз уни илмий жиҳатдан тасдиқлаб беролмайсиз”, — жавоб берди у.

Ҳозирги замон одамларининг бемантиқ фикрлашлари мени ҳайрон қолдиради. Бу пилот ўз даврининг кўплаб намоёндаларига ўхшайди, чунки у ҳам ўшалар каби фикр юритади: агар ниманидир илмий жиҳатдан исботлаб бўлмаса, демак, у ёлғон ҳисобланади. Бироқ биз ҳақиқат сифатида қабул қилаётган кўплаб далиллар илмий методлар орқали тасдиқланмайди. Бирор бир тарихий персонажни ёки ҳодисанинг реаллигини биз илмий жиҳатдан тасдиқлаб беролмаймиз, аммо бу тасдиқлашнинг иложи йўқлигини англатмайди. Бироқ илмий исбот ва мен айтаётган, судга оид тарихий исботлар ўртасидаги фарқни биз тушунишимиз керак. Сизга тушунтириб беришимга менга ижозат беринг.

Илмий тасдиқ қандайдир бир далилни унинг ҳақиқий эмаслигига гумон ёки шубҳа қилувчи одамнинг иштирокида, бирор бир ҳодисани қайтариб, уни тасдиқлашга асосланган. Буларнинг ҳаммаси назорат қилиниб турган муҳитда бўлиб ўтади, маълумотлар қайд этилади ва тахминлар тажриба ўтказиш йўли билан тасдиқланади.

“Илмий метод ҳодиса, тажрибаларни тадқиқ этиш ёки бир неча бор назорат қилиш билан боғлиқдир”.[28] Гарварднинг собиқ президенти, доктор Джемс Б. Коунэнт шундай ёзади:

Илм-фан — бу қатор тушунчаларнинг ва концептуал схемаларнинг ўзаро боғлиқлигидир. Улар тажрибалар ва кузатишлар орқали ишлаб чиқилган ва навбатдаги тажриба ва кузатишлар томон етаклайдилар.[29]

Тахминларнинг ҳақиқатлигини тажриба орқали текшириш — асосий техникавий ва ҳозирги замон илмий методлардан бири ҳисобланади. Масалан, кимдир, совун сувнинг бетига қалқиб чиқолмайди ва суза олмайди, дейиши мумкин. Мен эса, совун сувнинг бетига қалқиб чиқиб сузади, деб таъкидлайман ва ўзимнинг ҳақ эканимни исботлаш учун, шубҳаланган одамни ошхонага етаклаб кираман. Бир тоғорага 20 сантиметр баландликда 28 даражали илиқ сув қуяман ва сувга совун ташлайман. Шалоп! Биз кузатамиз, берилганларни текшириб, тажриба йўли билан тажрибада тарзда менинг тахминимни тасдиқлаймиз: совун сувнинг бетига қалқиб чиқиб, сузиб юрибди.

Агар илмий метод далилларни тасдиқлашнинг ягона усули ҳисобланганида эди, кеча кечқурун телевизор томоша қилганингизни ёки бугун тушлик қилганингизни сиз исботлаб бера олмас эдингиз. Сиз бу ҳодисаларни назорат қилиниб турувчи муҳитда қайтадан кўрсатиб бера олмайсиз.

Бу ерда гап тарихий-сул исботлар, қандайдир фактларнинг реаллигига шубҳаланишга ҳеч қандай сабаб ҳам, асос ҳам йўқлигини кўрсатувчи далиллар ҳақида боради. Бошқача қилиб айтганда, биз исбот-далилларни тарозига солиб кўрамиз ва уларнинг тўғрилигига шубҳаланишга ҳеч қандай сабаб йўқлигини англаб етамиз. Тарихий-cуд далиллар гувоҳликларнинг уч турига асосланган бўлади: оғзаки кўрсатма, ёзма кўрсатма ва далил (масалан, қурол, ўқ ёки ён дафтарча кабилар). Ана шу усуллар ёрдамида сиз бугун тушлик қилганингизни эътирозсиз исботлаб берасиз. Тушлик қилаётганингизни дўстларингиз кўришган, кафедаги официант эслаб қолган, қолаверса, қўлингизда чекингиз бор.

Илмий усул фақатгина қайтарилиши мумкин бўлган ҳодисаларни исботлаш учун қўлланилиши мумкин. Бу усул шахсларни аниқлигини ёки тарихдаги ҳодисаларнинг ишончли эканини исботлаш ёки инкор этиш учун қўл келмайди. Илмий усул қуйидагича саволларга жавоб топишингизда сизга ёрдам бермайди: Джордж Вашингтон чиндан ҳам яшаганми? Мартин Лютер Кинг одамларнинг ҳақ-ҳуқуқлари учун курашганми? Носиралик Исо ким бўлган? Барри Бонд баскетболда рекорд ўрнатганми? Исо Масиҳ хочда ўлганидан кейин яна қайта тирилганми? Бу масалалар илмий усул соҳасидан ташқарида ҳал қилинади, биз уларнинг ҳақиқатлигини тарих нуқтаи назаридан исботлашимиз лозим. Бошқача қилиб айтганда, кузатувга, маълумотларни тўплашга, тахминларга, хусусий хулоса ва тажриба орқали тасдиқлашга, табиатда қайтарилиб турадиган ҳодисаларни топиб, тушунтиришга асосланган илмий усул қуйидагича саволларга тўлиқ жавоб бера олмайди: қайта туғилишни исботлаш мумкинми? Илм-фан эътиқодга қарши чиқадими? Худонинг мавжудлигини фан инкор эта оладими? Кейинги бобда менинг ўғлим Шон, сўнгги саволга жавоб беришнинг имкони борлигини тасдиқловчи “янги атеистларнинг” даъволарини ўрганиб чиқади.

Мен (Шон) қахвахонада ўтирганимча, сутли ванил коктейл ичардим. Шу вақт номи кишини жалб қиладиган китоб ўқиб ўтирган ёш қизга кўзим тушиб қолди. Сариқ фонда кумушранг харфлар билан китобнинг номи ёзилган: “Худо буюк эмас: дин ҳамма нарсани заҳарлайди”, муаллиф Кристофер Хитченс. Китобнинг қўпол сарлавҳаси мени қизиқтириб қўйди, мен бу китоб нима ҳақида эканини аёлдан сўрашга қарор қилдим. Аёл катта ғайрат ва зўр қизиқиш билан, дунё тарихида эътиқод ашаддий ёвузлик эканини, илм-фан имон-эътиқоднинг тамомила бемаънилигини исботлаб берганини, шунингдек, одамлар Худосиз ҳам яхши яшашлари мумкинлигини сўзлаб, менга узундан-узун лекция ўқиб берди.

Бу ёшгина аёл ҳақми? Эҳтимол, эътиқод чиндан ҳам инсониятга яшашга ҳалақит бераётгандир? Илм-фан Худонинг мавжудлигини инкор этдими? Агар ҳамма атеистга айланиб кетса, ҳаёт яхши бўлиб, яшнаб кетармикан?

Албатта, атеизм янгилик эмас. Масиҳ келишидан тахминан 1000 йилча олдин шоҳ Довуд бир одамни тасвирлаб берган. Ўша ахмоқ ўз кўнглида “Худо йўқ” (Забур 13:1), деб айтган. Худонинг мавжудлигини инкор этиб келувчилар олдин ҳам бўлган, бундан кейин ҳам бўлади. Атеистлар кўпинча ўзларининг фикрлари ҳақида жар солиб келганлар, аммо жамият фикрига уларнинг таъсири ҳозирги вақтгача энг паст даражада.

Яқиндагина жамият саҳнасига бир гуруҳ иқтидорли, куч-ғайратга тўла ва шижоатли атеистлар чиқдилар. Атеизм тарихида уларнинг таъсири бениҳоят мислсиз воқеа бўлди. Бир йил ичида бу мавзуга бағишланган учта китоб бестселлерга айланди. Ҳужумни Сэм Харриснинг ўзи “Масиҳий халққа мактуб” (2006) номли китоби билан бошлади, ундан кейин Ричард Даукинснинг “Худонинг сохта тасаввури” (2006) номли китоби чиқди ва ниҳоят, Кристофер Хитченснинг “Худо буюк эмас” (2007) номли китоби кенг омманинг бутун диққатини ўзига тортди. Учала китобга ҳам талаб жуда катта, харидоргир чиқди, бундан ташқари, ҳафталаб эмас, бир неча ойдан бери бу китоблар бестселлерлар рўйхатида юқори ўринларни эгаллаб келмоқда. Масалан, “Худо буюк эмас” китоби чиққанидан сўнг бир ойдан кейин “Нью-Йорк Таймс” бестселлерлари рўйхатида энг юқори — биринчи ўринни эгаллади. Китоб нашрдан чиққанидан кейин етти ҳафта ичида 300 000 дан ортиқ нусҳаси тарқалиб кетди.

Янги атеистлар деб аталмиш кимсалар нафақат матбуот дунёсига ўз таъсирини кўрсатдилар. Улар мақолалар ёзишарди, талабалар олдида чиқишлар қилишарди, мунозараларда иштирок этишарди, радио ва ойнаи жаҳонга интервьюлар беришарди, YouTubeга беҳисоб миқдорда видеолар жойлаштиришар эди. Янги атеистлар кўплаб изланувчиларни боши берк кўчага олиб киришди ва кўплаб имонлиларнинг ишончларига путур етказдилар. Яқиндагина бу борада жамият фикрини билиш ниятида сўроқ ўтказилди. Сўроқдан шу нарса маълум бўлдики, америкаликларнинг кўпчилиги ўзларини атеист ва агностиклар, деб аташар экан. Янги атеистларнинг вазифаси оддий: ишонч-эътиқоднинг асосларини барбод қилиш ва теистларни ундан воз кечишга ишонтириш. Янги атеистлар бирор бир янгилик топишдими? Улар Худонинг мавжуд эмаслигига бирор бир янги тасдиқ намоён қилдиларми? Янги атеизм нимани янги қилаяпти?

Янги Аҳд — Исо ҳақида маълумот берувчи биринчи даражали тарихий манба. Шунинг учун ҳам сўнгги икки аср давомида кўплаб танқидчилар Муқаддас Китоб маълумотларини ишончлилиги борасида баҳслашиб келмоқдалар. Муқаддас Китобда ёзилганлар ишонарли эмаслигини, шунингдек, археологик қазилмалар ва тадқиқотлар уларнинг асоссизлигини исботлаганини улар доимо таъкидлаб келадилар.

Мен (Джош) Аризона давлат университетида лекция ўқиб бўлганимдан кейин, менинг олдимга адабиёт бўйича бир профессор келиб деди:

— Жаноб Макдауэлл, сиз Масиҳ ҳақидаги барча қарашларингизни аллақачон эскириб кетган II аср маълумотларига асосламоқдасиз. Мен эса бугун ўз машғулотларимда Янги Аҳд Масиҳнинг ҳаётидан анча кейин ёзилганини исботлаб бердим. Шунинг учун ҳам у аниқ ва ишончли бўла олмайди.

Менинг жавобим қуйидагича бўлди:

— Жаноб, мен сизнинг нуқтаи назарингизни тушунаман ва сиз қандай манбаларга асосланаётганингизни ҳам биламан. Аслида эса, яқиндагина топилган ҳужжатлар Янги Аҳд Масиҳдан кейин яшаган авлоднинг даврида ёзилганлигини аниқ кўрсатмоқда.

Бу профессор ўз фикрларини немис танқидчиси Фердинанд Кристиан Баур асарларига асослаган. Ф. К. Баурнинг таъкидлашича, Янги Аҳднинг кўп қисми II асрнинг охирида уйдирма ва афсоналарга асосланиб ёзилган. Бу уйдирма ва афсоналар Исо яшаган давр ва улар битилган узоқ вақт оралиғида шаклланган.

Аммо ХХ аср археологик топилмалари Янги Аҳд қўлёзмаларининг ишончли эканини тасдиқлади. Қадимий папирус қўлёзмалар (Джон Райландснинг қўлёзмаси, Масиҳ Туғилганидан сўнг 130-йил; Честер Битти қўлёзмаси, 155йил; Бодмер II қўлёзмаси, 200-йил) Масиҳ даври ва кейинроқ сақланиб қолган қадимги қўлёзмалар даври оралиғидаги бўшлиқни тўлдирди.

Йель илоҳиёт мактабида узоқ йиллар давомида Муқаддас Китоб илоҳиётидан сабоқ бериб келган Миллар Барроуз шундай дейди:

Грекча Янги Аҳдни (топилган) қўлёзмалар тили билан солиштиришнинг яна бир натижаси — бу Янги Аҳднинг матни тўппа тўғри берилганига бўлган ишончнинг янада мустаҳкамланишидир.[63]

Шунга ўхшаш топилмалар олимларнинг Муқаддас Китобга бўлган ишончини мустаҳкамлади.

Бутун оламга машҳур Муқаддас Китоб археологи Уильям Ф. Олбрайт шундай ёзади:

Биз энди ишонч билан қуйидагиларни таъкидлашимиз мумкин: Янги Аҳднинг бирор бир китоби Масиҳ Туғилганидан сўнг 80-йиллардан кейинроқ ёзилган, деб ҳисоблаш учун энди бизда ҳеч қандай асос йўқ. Янги Аҳднинг энг радикал танқидчилари уларни 130 ва 150-йиллар, икки авлод оралиғидаги давргача бўлган вақтга тааллуқли дейдилар.[64]

Уильям Ф. Олбрайт “Масиҳийлик бугунги кунда” нашриётига берган интервьюсида ҳам буни такрорлайди:

Менинг фикримча, Янги Аҳднинг барча китоблари имонга келган яҳудийлар томонидан I асрнинг Масиҳ Туғилганидан сўнг қирқинчи ва саксонинчи йиллар оралиғида ёзилган (аниқроғи, тахминан Масиҳ Туғилuганидан 50 ва 75-йиллар оралиғида).[65]

Ер юзида қачонлардир яшаб ўтган буюк археологлардан бири, жаноб Уильям Рэмси немис тарих мактабидан чиққан. Бу мактаб, Ҳаворийлар Китоби М. Т. I асрда эмас, II асрнинг ўрталарида яратилган, деб таълим берган. Янги Аҳд борасида ҳозирги замон танқидчилиги билан танишган Рэмсининг фикрига кўра, унда ўша даврнинг (М. Т. 50-йиллар) ҳодисалари аниқ ва равшан акс эттирилган, яъни у тарихчининг эътиборига лойиқ эмас. Шунинг учун Кичик Осиёнинг тарихини Рэмси ўрганар экан, у Янги Аҳдга унчалик эътибор қаратмаган. Аммо ўтказилаётган тадқиқотлар вақт ўтиши мобайнида уни Ҳаворийлар Фаолияти китоби муаллифи Луқо асарларига мурожаат қилишга мажбур этди. Луқо ўта аниқлиқ билан тарихий тафсилотларни нақадар тўла баён этганини археолог кўрди, Ҳаворийлар Фаолияти китобига бўлган унинг қарашлари ўзгара бошлади. Шундан кейин Рэмси қуйидагича хулоса чиқаришга мажбур бўлади:

Луқо чиндан ҳам юқори мартабали тарихчи… Бу асар муаллифини буюк тарихчилар қаторига қўйиш керак.[66]

Ушбу китобдаги ҳаттоки кичкинагина деталлари ҳам тўғри экани туфайли Рэмси, Ҳаворийлар Фаолияти — II асрнинг эмас, балки I асрнинг ўрталарига тегишли бўлган ҳужжат эканига, ниҳоят, розилик билдирди.

Кўплаб либерал олимлар Янги Аҳднинг янада эрта санада ёзилганини тан олишга мажбур бўлдилар. Марҳум англикан епископи Джон А. Т. Робинсон ўзининг “Янги Аҳд саналарини кўриб чиқиш” номли китобида ниҳоятда кескин хулосаларга келади. Унинг ўтказган тадқиқотлари, Янги Аҳднинг бари М. Т. 70-йилларда, яъни Қуддуснинг қулашигача бўлган даврда ёзилган, деган аминликка олиб келди.[67]

Муқаддас Ёзувлар ортида турган қадимий адабий шаклларни ва оғзаки ривоятларни тахлил қилаётган танқидчиларнинг бугунги кунда айтишларига кўра, бу маълумотлар то хушхабар шаклида ёзилмагунича, оғиздан-оғизга ўтиб келаверган. Гарчанд оғиздан-оғизга ўтиш муддати улар ўйлаганидан қисқароқ бўлганини тан олсалар-да, бироқ улар, хушхабарларни халқ адабиётининг турли хил кўриниши деб ҳисоблайдилар (афсоналар, эртаклар, мифлар, ҳикматлар).

Оғзаки анъаналарнинг ривожи назариясига қарши билдирилаётган асосий эътирозлардан бири шундаки, Янги Аҳд ҳодисалари ва уларни ёзиш ўртасидаги давр танқидчилар томонидан тахмин қилинаётган далилларни нотўғри, яъни бузиб кўрсатиш учун етарлича даражада узун бўлмаган. Бу даврнинг қисқалиги ҳақида сўз юритар экан, Реформат илоҳиёт семинариясининг Янги Аҳд бўйича профессори Симон Кистмэйкер шундай ёзади:

Одатда оддий маданият вакиллари орасида фольклорни тўплаш учун кўплаб авлод намояндаларининг хизмати керак бўлади; бу асрлар ўтишини талаб этадиган тадрижий (аста-секинлик билан кечадиган) жараён. Агар биз танқидчиларнинг фикрларига қўшиладиган бўлсак, унда хушхабарларда тасвирланганлар бир авлод ҳаёти давомида, эҳтимол, ундан ҳам камроқ вақт мобайнида ўйлаб топилган ва тўплаб ёзиб олинган бўлади, деган хулосага келишимиз лозим. Агар биз муаммога шакл танқиди нуқтаи назаридан ёндашадиган бўлсак, унда баъзи бир хушхабарларнинг шаклланишини тезлаштирилган ҳаракатларнинг телескопик проекцияси сифатида тушунишимиз керак бўлади.[68]

Дублин университетида узоқ йиллар мобайнида илоҳиёт профессори бўлган А. Х. Макнил танқидчиларнинг оғзаки ривоятлар ҳақидаги фикрлари борасида улар билан баҳслашади. У, танқидчилар Исонинг сўзларини етарлича даражада эътибор бериб ўрганмаяптилар, деб таъкидлайди. Яҳудийлар маданиятида устознинг сўзларини астойдил асраб-авайлаб, мерос сифатида қолдириш жуда муҳим ҳисобланган. Масалан, Биринчи Коринфликларга мактубдан 7:10, 12, 25 шу нарса аён бўладики, ниҳоятда авайлаб сақланган ривоят бўлган экан. Одатда яҳудий шогирдлар раввинларнинг таълимотларини хотираларида эслаб қолардилар. Қобилиятли шогирд “бирор бир томчи сув тўкилмайдиган, яхшилаб беркитилган идиш” (Мишна, Авот, ii, 8) сингари бўлиши керак эди. “Раббимизнинг поэзияси” номли асарда баён этилган Муқаддас Китобнинг англикан тадқиқотчиси Ч. Ф. Бернининг назариясига агар ишонадиган бўлсак, унда биз Раббий таълимотининг кўп қисми орамийчада осонгина эслаб қолиш учун шеърий жанрда бўлган, деган тахмин қилишимиз мумкин.[69] Бундай маданиятда бўлиб ўтган ҳақиқатларга асосланмасдан, бунинг устига ниҳоятда қисқа вақт ичида, афсоналарнинг пайдо бўлиши асло мумкин эмас.

Бошқа олимлар эса бунга ижобий муносабатда бўлдилар. Ғарбий Мичиган университетининг қадимий тарих профессори Пол Л. Мэйер шундай ёзади: “Масиҳийлик ўзининг пасхал оламини узоқ вақт мобайнида яратганлиги ёки манбалар ҳодисалар юз берганидан сўнг кўп йиллар ўтгандан кейингина ёзилгани ҳақидаги далил-исботлар ҳақиқатга асло мос келмайди”.[70] Олбрат қуйидагиларни ёзади: “Тарихий услуб ва истиқболларни писанд қилмаган ўша замонавий олимларгина, танқидчилар хушхабар ривоятларини инканжага олганлари сингари, шундай уйдирма хаёлларни яратишлари мумкин”. Машҳур археолог шундай хулосага келади: “Хушхабарларнинг мазмунини ниҳоятда бузиб кўрсатиш ва ҳаттоки, Исо сўзларининг аниқ ифодаларини нотўғри талқин қилиш учун йигирма — эллик йил орасидаги давр бениҳоят қисқа вақт ҳисобланади”.[71]  Джеффри Л. Шелер, US News & World Report учун ёзилган диний мақолаларнинг муаллифи қуйидагича фикр юритади: “Муқаддас Китоб ва унинг манбалари мустаҳкам тарихий пойдеворга асосланган”.[72]

Масиҳийкни қабул қилмаган одамлар кўпинча бир гувоҳликка эътибор қаратмайдилар — бу Исо ҳаворийларининг ўзгаргани. Бу одамларнинг ҳаёти тубдан ўзгаргани, Унинг фикрлари ҳақиқатлигининг яққол намунасидир.

Масиҳийлик эътиқоди — бу тарихий факт бўлгани учун, биз ёзма ва оғзаки гувоҳликларга, яъни исбот-далилларга таянишимиз керак. Бундай гувоҳликларсиз биз тарихий, масиҳий ёки ҳар қандай бошқа ҳодисаларни тасаввур қила олмаймиз. Ҳақиқатдан дунёнинг бутун тарихи — бу аслида, исбот-далилларга асосланган ўтмиш ҳақидаги билимларимиздир. Агар бу гувоҳликларга бўлган ишончингиз сизга ниҳоятда беқарор асос бўлиб кўринса, унда ўтмиш ҳақида биз қаердан ҳам билишимиз мумкин? Наполеон яшаб ўтганини сиз қаердан биласиз? Бизлардан ҳеч биримиз ўша вақтда яшамаганмиз. Биз уни ҳеч кўрмаганмиз ва учратмаганмиз. Биз гувоҳликларга ва исбот-далилларга таянишимиз керак.

Биз тарих ҳақидаги билимларимиз билан бир муҳим муаммо боғлиқ: гувоҳликлар ишончлими? Модомики, масиҳийлик ҳақидаги бизнинг билимларимиз қадимда берилган гувоҳликларга асосланган экан, улар қанчалик аниқ, деган саволни беришга мажбурмиз. Исо ҳақидаги илк оғзаки гувоҳликлар ростми? Исонинг айтган гаплари ва қилган ишлари уларда рўйирост тасвирлаб берилганига биз ишонсак бўладими? Менинг ўйлашимча, ҳа, бўлади.

Мен ҳаворийларнинг гувоҳликларига ишонаман, чунки уша ўн икки ҳаворийлардан ўн биттаси икки ҳақиқат учун: Масиҳнинг Илоҳийлиги ва Унинг қайта тирилиши учун қатъий туриб, азоб-уқубатда вафот этдилар. Уларни қийноқ азобига солиб, калтаклашган, кейин эса ҳаммага маълум бўлган энг қаҳрли усуллар билан шафқатсизларча қатл этишган.[106]

1. Олдинлари Шимўн деб аталган Пётъор хочга тортилган.

2. Идриснинг қўл-оёқлари ёғочга тортиб михланган.

3. Забадийнинг ўғли Ёқуб, қилич билан ўлдирилган.

4. Забадийнинг ўғли Юҳанно, ўз ўлими билан вафот этган.

5. Филипп ҳам хочга тортилган.

6. Барталомей хочга тортилган.

7. Тўма найза билан ўлдирилган.

8. Алтейнинг ўғли Ёқуб хочга тортилган.

9. Тадий найзалар билан ўлдирилган.

10. Ватанпарвар Симон хочга тортилган.

Кўпинча менга жавобан шундай дейдилар: “Хўп, нима бўлибди, улар ноҳақлик учун ҳам ўлишлари мумкин эди. Кўплаб одамлар ноҳақлик учун қурбон бўладилар, хўш, бу нимани исботлайди?”

Ҳа, кўплаб одамлар ноҳақликдан вафот этганлар, аммо улар буни ҳақиқат, деб ишонганлар. Шогирдлар билан эса бирозгина бошқа вазият юз берди. Агар қайта тирилиш бўлмаганида эди, сўзсиз, шогирдлар бу ҳақда билган бўлишарди. Бу одамлар чин ҳақиқатни билмасликларини, мен ҳаттоки, тасаввур ҳам қила олмайман. Демак, улар шунчаки ёлғон учун жон бермаганлар, бу жуда муҳим — гўёки, улар бу ёлғон эканини била туриб, жон берган экан-да. Тарихнинг маълум бир пайтларида, ўн битта одам, ёлғон учун жонини берётганини била туриб, ўлимга борган кишиларни тассаввур қилиш жуда қийин.

Ҳаворийларнинг ишончлари қатъий эканини бизга тушунишга ёрдам бериши учун, келинглар, бир нечта омилларни кўриб чиқамиз.

Кўплаб одамлар ўзлари ишонган нарсалар учун жон берганлар. Жануби-шарқий Осиёдаги ноҳақликларга оламнинг эътиборини жалб қилиш учун 1960-йилларда кўплаб буддистлар ўзларини ўзлари ёқиб юбордилар. 70-йилларнинг бошида эса Сан-Диегодан бир талаба Вьетнамдаги урушларга қарши норозилик тариқасида ўзини ёқиб юборди. 2001-йилнинг сентябрь ойида мусулмон экстремистлари самолётни қўлга оладилар ва ўз эътиқодларининг душмани ҳисобланган мамлакатга зарар етказиш мақсадида, Жаҳон савдо марказининг минорасини ва Пентагонни портлатишади.

Ҳаворийлар эзгу ишларни қўллаб-қувватлаяпмиз, деб ҳисоблардилар, аммо уларнинг Устози хочда ўлганида, улар изтиробга тушдилар ва уларнинг хафсаласи пир бўлди. Унинг — Масиҳ эканига улар ишонардилар. Ҳаворийлар Уни ўлади, деб ўйлашмаганди. Улар, Исо Масиҳ Худонинг Шоҳлигини ўрнатишига ва Исроил халқини бошқаришига ишонган эдилар. Унинг ўлими эса ҳаворийларни кўзланган мақсаддан жудо қилди.

Ҳаворийларнинг Масиҳга нисбатан муносабатларини англаш ва нима учун Унинг хочга тортилиши, шогирдларга тасаввур қилиб бўлмайдиган ҳолат бўлиб кўринганини тушуниш мақсадида, аввалам бор сиз Масиҳ даврида Масиҳга нисбатан бўлган яҳудий халқининг муносабатини тушунишингиз керак. Ўша вақтда Исонинг ҳаёти ва таълимоти яҳудийлар тушунадиган Масиҳга ниҳоятда зид бўлган. Яҳудийни болалигидан, бўлажак Масиҳ сиёсий йўлбошчи, ҳукмдор бўлиб етишишини ўргатишган. У яҳудийларни римликларнинг зулмидан қутқаради ва Исроилга мустақил халқнинг қонуний ўрнини эгаллашга ёрдам беради, пировардида, бу халқ бутун дунё учун машъал бўлади, деб уқтиришган. Азоб тортувчи Масиҳ — “яҳудийча Масиҳ тушунчасига мутлақо бегона” тимсолдир.[127]

Руҳий семинария иттифоқининг профессори Э. Ф. Скотт Масиҳ даврида яшаганларнинг ишончи ҳақида шундай ҳикоя қилади:

Бу ҳаяжонли ва тўлқинланиб кутиш вақти бўлган. Олий руҳонийлар Нажоткорни интизорлик билан кутаётган, ўртанган халқнинг жўшқинлигини аранг босиб туришарди. Бу зорланиб кутишлар, шубҳасиз, сўнгги тарихий ҳодисалардан сўнг кучайиб кетди.

Мана, римликларнинг бир неча авлоди яҳудийларга ҳамон зулм ўтказиб келмоқда, яҳудийларнинг жазо чоралари ватанпарварларни фаоллаштирди. Ўша кескин ўзгаришлар пайтида мўъжизавий қутқарилиш ва уни олиб келадиган Масиҳ Шоҳ ҳақидаги орзу-умидлар янги маънога эга бўлди; гарчанд у ўз-ўзидан янги эмас эди. Хушхабарларда биз учратган ҳаяжонлар ортида узоқ кутиш даври турарди.

Умуман халқ учун, Ишаё ва унинг замондошлари учун Масиҳ олдин қандай бўлган бўлса, шундайлигича қоларди, яъни яҳудий халқига ғалаба ва равнақ олиб келадиган Довуднинг Ўғли келиши керак эди. Хушхабарлар нуқтаи назаридан, Масиҳ ҳақидаги оммабоп тасаввур асосан миллий ва сиёсий эканидан шубҳа қилмаса ҳам бўлади.[128]

Яҳудий олим Иосиф Клаузнер шундай ёзади: “Масиҳ борган сари янада кўпроқ нафақат сиёсий йўлбошчи, балки ғоят ахлоқий ҳислатларга бойиб бораётган инсон сифатида бошқалардан ажралиб турарди”.[129]

Яҳудий миссиялар Ҳалқаро кенгашининг асосчиси Якоб Гартенхаус, Исо давридаги яҳудий эътиқодлар ҳақида шундай дейди: “Яҳудийлар Масиҳни, уларни рим зулмидан озод этувчи сифатида кутганлар… Унга бўлган умид-ишонч асосан миллатнинг халос бўлиши билан боғлиқ эди”.[130]

Яҳудий энциклопедиясида қуйидагилар мопиш мумкин:

Яҳудийлар ваъда қилинган қутқарувчини Довуднинг хонадонидан кутганлар, у яҳудийларни чет эл босқинчилари зулмидан озод этиб ва ниҳоят римликларнинг нопок бошқарувига чек қўйишини ва унинг ўрнига тинчлик, адолат ҳукм сурадиган шахсий шоҳликни ўрнатишини хоҳлар эдилар.[131]

Ўша вақтда яҳудийлар ваъда қилинган Масиҳга ишонч боғлаганлар. Ҳаворийлар ҳам уларнинг атрофидаги одамларнинг имон эътиқодларини қўллаб-қувватлаганлар. Миллар Барроуз дейди: “Исо Довуднинг Ўғлига, барча яҳудийлар кутган Зотга шунчалик ўхшамас эдики, ҳаттоки Унинг шогирдлари ҳам Масиҳ ҳақидаги тасаввурларни Унинг шахси билан боғлашлари ниҳоятда қийин бўлди”.[132] Исо Ўз ўлими ҳақида гапирганида, шогирдлар Унинг башоратини қабул қилмаганлар (қаранг: Луқо 9:22). Шотландиялик Янги Аҳд тадқиқотчиси А. Б. Брюс шундай таъкидлайди:

Ҳаворийлар, У вазиятни ниҳоятда қайғули қабул қиляпти, Унинг ўлими ҳақидаги гаплар асоссиз бўлса керак, деб умид қилганлар… Масиҳнинг ўлими ҳаворийлар учун ёмон зиддиятларнинг сабабчиси бўлди; Раббий шон-шуҳратга кўтарилгандан кейин ҳам, кўпгина яҳудий халқи учун шундайлигича қолди.[133]

Оксфорд университетида қачонлардир Септуагинт (грек тилига таржима қилинган Қадимги Аҳд) ҳақида маърузалар ўқиган Альфред Эдерсгейм қуйидагича адолатли хулоса чиқаради: “Масиҳни Унинг шахсий даврида жуда ёмон қабул қилганлар”.[134] Агар кутилган орзу-умид ҳақиқатга мос келмаса, одамлар уни қабул қилишлари ниҳоятда қийин.

Ҳаворийларнинг Масиҳга муносабатлари қандай бўлганини биз Янги Аҳддан яхши билиб турибмиз. Ундаги бор нарсаларни ва ўз имонларини, ҳукмронлик қиладиган Масиҳ билан боғлаганлар. Исо Қуддусга бориб, у ерда Инсон Ўғли олий руҳонийлар ва уламолар қўлига тутиб берилиб, Уни ўлимга маҳкум қилишларини айтганидан сўнг, Ёқуб билан Юҳанно Унинг аянчли кароматларига эътибор бермадилар. Унинг улуғвор Шоҳлигида бири Унинг ўнг томонида, бошқаси эса Унинг чап томонида ўтиришга ижозат сўрадилар (қаранг: Марк 10:32–38). Шу пайтда улар Масиҳ азоб чекувчи ва хочга тортилиши ҳақида ўйлаганмилар? Йўқ. Улар Исони сиёсий даҳо сифатида тасаввур қилганлар. Ҳаворийлар Исонинг мақсадини нотўғри тушунганларини Исо уларга кўрсатди; улар нима сўраётганларини билмас эдилар. Гарчанд Исо Ўзининг қайғу-аламга ботишини, Ўзининг ўлишини гапирган бўлса ҳам, бу ғоя ҳаворийлар учун шунчалик ёт эдики, улар Исо Масиҳнинг айтган сўзларининг маъносини тушунмадилар (қаранг: Луқо 18:31–34). Ўзларининг олган тарбиясига ва кенг тарқалган масиҳийча ишончга кўра, шогирдлар, бизни фақат яхшиликлар кутмоқда, деб ўйлардилар. Аммо уларни Гўлгота кутарди. Исо — уларнинг Масиҳ эканига бўлган ҳамма ишонч, хочда ўлди. Исо билан бирга ўтказилган йиллар, бефойда ўтган вақт эканига ишонган шогирдлар, уй-уйларига қайтиб кетишди.

Фуллер руҳий семинариясида Янги Аҳд профессори, доктор Джордж Элдон Лэдд шундай ёзади:

Исони қўлга олишганида, мана яна нима учун Уни шогирдлари ташлаб кетишган. Уларнинг тасаввуридаги Масиҳнинг мақсади — душманларни бўйсундириши керак эди. Шогирдлар тасаввурларидаги Масиҳ билан шунчалик қизиқиб кетган эдиларки, калтакланган, зарбалардан қон оқиб турган, ҳоким Пилатнинг асири бўлган Устозларини кўрганларида, оддий қароқчи сингари Уни хочга тортишаётганига гувоҳ бўлганларида, шогирдларнинг Исога бўлган барча ишончлари чилпарчин бўлди. Исботланган психологик далил: биз тинглашни истаган ёки эшитишни хоҳлаган нарсани тинглаймиз. Исо Ўзининг азоб-уқубатлари ва ўлими ҳақида гапирганлари, улар томонидан қабул қилинмади. Исонинг огоҳлантиришларига қарамай, шогирдлар бундай ҳолатга тайёр эмас эдилар…[135]

Бироқ Исонинг ўлимидан бир неча ҳафта ўтгач, аввалги шубҳа-гумонларга қарамасдан, шогирдлар Қуддусга келадилар ва Исони Нажоткор ва Раббий, яҳудийларнинг Масиҳи сифатида эълон қилдилар. Бундай ўзгаришга ягона мантиқий тушунтиришни мен Коринфликларга биринчи мактубнинг 15-боб 5-оятида ўқийман: “Аввал У Кифага, сўнгра ўн икки шогирдига кўринди”. Бундан бошқа яна нима ҳам ҳафсаласи пир бўлган шогирдларни, хочга тортилган Масиҳ учун жонларини беришга мажбур қила оларди? Исо “уларга Ўз азоб-уқубатидан кейин Ўзини тирик кўрсатди. У қирқ кун давомида кўп аниқ далиллар билан ҳаворийларга зоҳир бўлиб, уларга Худонинг Шоҳлиги ҳақида сўзлар эди” (Ҳаворийлар 1:3).

Бу одамлар Исонинг халоскорлик ҳақидаги ҳақиқатни билиб олдилар. Яҳудийлар эса Уни нотўғри тушундилар. Уларнинг миллий ватанпарварлиги фақатгина ўз халқини зулмдан қутқарадиган Масиҳни кутишга даъват этди. Аммо Масиҳ дунёга келди, У фақатгина бир халқни сиёсий зулмдан озод этиш учун эмас, балки бутун инсониятни абадий гуноҳларнинг оқибатларидан қутқариш учун келди. Шогирдларнинг буни ҳис этиши ниҳоятда тор эди. Ва бирданига улар бор ҳақиқатни бутунлигича кўрдилар

Ҳа, кўплаб одамлар эзгу иш учун жон фидо қилганлар, аммо ҳаворийларнинг эзгу ишлари хочда қолиб кетди. Ҳеч бўлмаганда, улар аввалида шундай, деб ўйлаганлар. Тирилгандан кейингина, Исо улар билан учрашди ва У чиндан ҳам Масиҳ эканига одамларни ишонтирди. Бу ҳақда шогирдлар нафақат ўз ҳаётлари ва сўзлари орқали, балки ўз ўлимлари орқали ҳам гувоҳлик бердилар.

Кўплаб университетларда чиқишлар қилган менинг масиҳий дўстим Джек кунларнинг бирида эрталаб университетларнинг бирига боради ва талабалар у учун “университет атеисти” билан кечки учрашув ташкил қилишганини билиб қолади. Унга нисбатан қарши чиқадиган киши гапга чечан фалсафа профессори ва масиҳийликнинг ашаддий рақиби экан. Джек биринчи бўлиб чиқиш қилиши керак эди. У Исонинг тирилганига бир нечта далиллар кўрсатади ва ҳаворий Павлуснинг мурожаатини келтиради, кейин эса, у, яъни Джек университет талабаси бўлганида, Масиҳ қандай қилиб шахсан унинг ҳаётини ўзгартириб юборгани ҳақижа гувоҳлик беради.

Профессор гапира бошлаганида эса, унинг асабийлашаётгани яққол сезилиб турарди. У тирилиш борасидаги на бирор бир гувоҳликни, на Джекнинг шахсий гувоҳлигини инкор эта олди, шунинг учун у ўз эътирозларини ва ғазабини ҳаворий Павлуснинг масиҳийликка қилган кескин мурожаатига қаратди. Профессорнинг таъкидлашича, “одамлар қарши курашаётган ишга психологик нуқтаи назардан шунчалик киришиб кетишлари мумкинки, натижада унинг томонига осонгина ўтиб кетадилар”.

Менинг дўстим мулойимгина жилмайди ва деди: “Сиз эҳтиёт бўлганингиз маъқул, акс ҳолда, қарабсизки, масиҳий бўлиб кетишингиз ҳеч гап эмас”.

Ҳаворий Павлуснинг тарихи — масиҳийликнинг ҳақиқийлигини исботлаб берувчи ёрқин далиллардан биридир. Тарслик Шоул, эҳтимол, илк масиҳийликнинг энг ашаддий душмани бўлган, кейинчалик эса ҳаворий Павлус, янги ҳаракатнинг шижоатли ва эътиборли ҳимоячисига айланди. Павлус жонкуяр яҳудий, эътиқодли йўлбошчи бўлган. У Тарсда туғилган ва ўша даврга мос бўлган энг яхши таълимот олиш имкониятига эга бўлган. Тарс — олимлар ва ўқимишлилар шаҳри, ўзининг стоицизм руҳидаги фалсафасига ва маданиятига эга. Шаҳар аҳолиси билим олишга ва фалсафага бўлган катта қизиқиши учун, грек географи Страбон Тарсни мақтайди ва кўкларга кўтаради.[136]

Павлус, худди отаси сингари, рим фуқаролигига эга бўлган, бу эса унга кўплаб имкониятларни яратиб берган. Эллинистик маданият ва қарашлар унга яхши маълум бўлганга ўхшайди. Юнон тилини у ниҳоятда яхши билган ва ажойиб диалектик заковатини намойиш қилган. У кўпинча унчалик машҳур бўлмаган шоир ва файласуфлардан парчалар келтирган. Ўзининг ваъзларидан бирида Павлус Епименида, Арата ва Клеанфа шеърларидан фойдаланган: «Чунки биз Унда яшаймиз, ҳаракат қиламиз ва мавжудмиз. Сизларнинг шоирларингиздан бири айтганидек: “Биз Унинг авлоди ҳаммиз”» (Ҳаворийлар 17:28). Мактубда Павлус Менандрадан парча келтиради: «Лекин адашманглар: “Ёмон одамлар тўдаси яхши ахлоқни бузар экан”» (1 Коринфликларга 15:33). Кейинроқ Титусга йўлланган мактубда Павлус яна Епименидадан цитаталар келтиради: «Мана, улардан чиққан бир шоир: “Критийлар доимо ёлғончи, золим йиртқичлар, еб-тўймас танбаллардир”» (Титусга 1:12).

Павлуснинг маълумоти яҳудийча бўлган, унга мустаҳкам фарзий таълимини беришган. Тахминан ўн тўрт ёшга кирганида, уни ўша даврнинг буюк ва машҳур раввинларидан бири бўлмиш Гиллейнинг набираси, Гамалиилнинг ҳузурига ўқишга юборишди. Павлуснинг таъкидлашича, у — нафақат фарзий, балки фарзийнинг ўғли ҳам бўлган (Ҳаворийлар 23:6). У шундай деб мақтанарди: “Қавмимдан бўлган кўп тенгдошларимга қараганда, яҳудийликда хийла муваффақият қозонган эдим, ота-боболарим урф-одатларига ўта жонкуяр эдим” (Галатияликларга 1:14).

Павлуснинг мурожаатини тушуниш учун, аввалам бор, нима учун у масиҳийликка қатъий қарши турганини билиш керак. Унинг яҳудий қонунларига содиқлиги Масиҳдан ва илк жамоатдан нафратланишининг асосий сабабларидан бири бўлган. Француз илоҳиётчиси Жак Дюпон шундай деб ёзади: Павлусни

хафа қилган нарса, масиҳий мактубларидаги Исонинг Масиҳликка бўлган давоъгарлиги эмас, балки… Исони Қўтқарувчи деб атаб, қонунни қўтқарувчи кучдан маҳрум қилаётгани эди… Павлус масиҳийлик эътиқодига қатъий қарши бўлган, чунки қутқарилишда асосий вазифани қонунга қаратган, яъни қонунни устун қўйган.[137]

Британия энциклопедиясида, ўзларини масиҳий деб атаган иудаизмнинг янги сектаси таълимоти, яҳудийча тарбиянинг моҳиятига ва Павлуснинг раввинистик таълим олишига путур етказарди, дейилган.[138] Унинг мақсади — бу сектани вайрон қилиш эди (қаранг: Галатияликларга 1:13). Шунинг учун ҳам Павлус Исо номига қарши кўп хилоф амалларни қилди ва бир қанча муқаддас кишиларни зиндонларга ташлаб, уларни ўлдиришларини ёқлади (қаранг: Ҳаворийлар 26:9–11). У, Шоул, имонлилар жамоатини талон-тарож қилди (қаранг: Ҳаворийлар 8:3). Дамашққа у бир қанча ҳужжатлар билан йўл олди, бу ҳужжатлар унга Исонинг шогирдларини тутиш ва уларни жазолаш ҳуқуқини берарди.

Ва шу ерда Павлусга нимадир бўлди.

Шоул эса ҳали Раббийнинг шогирдларига қарши таҳдид ва қотиллик билан нафас олиб юриб, олийруҳонийнинг олдига келди-да, Дамашқ шаҳридаги синагогалар учун мактублар сўради, токи бу йўлдан бораётган кимни топса, у эркакми ёки аёлми кишанлаб, Иерусалимга олиб келсин.

У кетаётиб Дамашққа яқинлашганида, тўсатдан уни осмондан нур ёритди. У эса ерга йиқилиб: “Шоул, Шоул! Нега Мени қувғин қиляпсан?” — деган овозни эшитди.

“Сен кимсан, ё, Раббий?” — деди у.

Раббий эса: “Мен сен —қувғин қилаётган Исоман. Нишга қарши тепишинг қийин,” — деди.

Шунда Шоул даҳшатга тушиб, титроқ билан деди: “Ё, Раббий, нима қилишимни буюрасан?” Раббий унга: “Ўрнингдан туриб шаҳарга бор ва сенга нима қилишинг кераклиги айтилади,” — деди.

У билан бирга сафар қилаётган одамлар эса овозни эшитиб, лекин ҳеч кимни кўрмасдан гунгдек турар эдилар. Шоул ердан турди. Унинг кўзлари очиқ бўлса ҳам, ҳеч кимни кўрмас эди. Шундай қилиб, уни қўлидан ўшлаб, Дамашқ шаҳрига олиб келдилар. У уч кун давомида кўр бўлиб, овқат ҳам емади, сув ҳам ичмади.

Дамашқ шаҳрида Ҳанания исмли бир шогирд бор эди. Раббий унга ваҳий кўринишида мурожаат қилди: “Ҳанания!” У эса: “Мана, мен, Раббим!” — деди.

Раббий унга айтди: “Ўрнингдан туриб, “Туғри” деб аталган кўчага боргин ва Яҳудонинг уйидаги тарслик Шоул исмли одамни сўрагин. У ҳозир ибодат қилмоқда ва

ваҳий кўринишида унинг ёнига келган ва кўзлари очилиши учун қўлини унинг бошига қўйган Ҳанания исмли бир одамни кўрди”. (Ҳаворийлар 9:1–12).

Кейинги оятларни ўқир экансиз, нима учун масиҳийлар Павлусдан қўрқишганини тушуна бошлайсиз.

Ўшанда Ҳанания жавобан деди: “Ё, Раббим, бу одам Иерусалимда Сенинг муқаддасларингга қанча ёмонлик қилгани ҳақида кўплардан эшитдим. Бу ерда ҳам Сенинг исмингни чақирувчиларнинг ҳаммасини боғлаш учун олийруҳонийлардан ҳокимият олган,” — деди.

Бироқ Раббий унга: “Бор, чунки у Менинг исмимни турли халқлар, подшоҳлар ва Исроил ўғилларига олиб бориш учун танланган идишимдир. Зеро Мен унга Менинг исмим учун у қанча азоб чекиши кераклигини кўрсатаман,” — деди.

Шунда Ҳанания бориб, ўша уйга кирди ва қўлларини Шоулнинг бошига қўйиб деди: “Биродарим Шоул! Сен келаётган йўлда сенга зоҳир бўлган Раббий Исо, кўзларинг яна кўриши ва Муқаддас Руҳга тўлишинг учун мени юборди”. Шу лаҳзада унинг кўзларидан балиқ тангачалари тушгандай бўлиб, у кўра бошлади. Ўрнидан туриб сувга чўмдирилди. Сўнгра овқат еб, қувватга кирди ва бир неча кун шогирдлар билан бирга Дамашқда бўлди. (Ҳаворийлар 9:13–19).

Ана шундан кейин Павлус ўзини тирилган Масиҳнинг гувоҳи, деб ҳисоблай бошлади. Кейинроқ у шундай ёзган: “Раббимиз Исо Масиҳни кўрмаганманми?” (1 Коринфликларга 9:1). Павлус Масиҳнинг унга намоён бўлишини, тирилганидан сўнг ҳаворийларга Исонинг кўрингани билан таққослади. “Ҳаммадан кейин эса чала туғилган болага ўхшайдиган менга ҳам кўринди” (1 Коринфликларга 15:8).

Павлус нафақат Раббимиз Исони ўз йўлида кўрди, балки у бундай ҳолатни инкор этолмасди ҳам. У шундай қарорга келгани учун эмас, балки энди бошқача йўл тута олмаслиги учун Хушхабарни тарғиб қила бошлади. “Агар мен Инжилни тарғиб этаётган бўлсам, бу билан фахрланишга ҳақим йўқ, чунки бу менинг зиммамдаги вазифамдир” (1 Коринфликларга 9:16).

Эътибор беринг-а, Павлуснинг Исо билан учрашуви ва унинг ўзгариши бирданига ва кутилмаганда юз берди. “…Тўсатдан осмондан тушган кучли бир нур атрофимни порлатиб юборди” (Ҳаворийлар 22:6). Павлус бу самовий мавжудот нималиги ҳақида, тасаввурга ҳам эга эмас эди. Овоз бу носиралик Исо эканини эълон қилганида, Павлус ҳайратга тушди ва қалтираб кетди.

Дамашқ йўлида Павлусга нима бўлганини икир-чикирларини ёки психологик нозик тафсилотларини аниқ билмаймиз, аммо бизнинг бир нарсага ишончимиз комил: бу ҳис-ҳаяжон унинг ҳаётини тамомила ўзгартириб юборди.

Биринчидан, Павлуснинг табиати кескин ўзгарди. Британия энциклопедиясида Павлус имон келтирмасдан олдин у Исо Масиҳнинг шогирдларига қарши, умуман олганда, масиҳийликка қарши қатл-у қирғин таҳдидларнинг ташкилотчиси, каландимоғ ва ўзини тута олмайдиган диндор мутаассиб сифатида тасвирланган. Имон келтирганидан кейин эса у сабр-тоқатли, меҳрибон, вазмин ва ўз жонини қурбон қилишга тайёр бўлган фидойи сифатида тасвирланган.[139] Кеннет Скотт Латуретт шундай дейди: “Павлуснинг ҳаётида юз берган ҳодиса, қандайдир тарзда унинг қайсар табиатига қатъийликни ва обрў-эътиборни бахш этди ва бу чуқур ва ўзгартирувчи диний тажриба эди”.[140] Иккинчидан, Павлуснинг Исо шогирдларига бўлган муносабатлари ўзгарди. Исонинг издошлари энди ундан чўчимас эдилар. “Шоул бир неча кун Дамашқдаги Исо шогирдлари билан бирга бўлди” (Ҳаворийлар 9:19). Шундан сўнг у ҳаворийларни учратганида, улар Павлусга биродарлик қўлларини узатадиган бўлдилар (қаранг: Ҳаворийлар 9:27–28).

Учинчидан, Павлуснинг мактублари ўзгарди. Гарчанд у ҳамон яҳудийлар меросини ҳурмат қилиб, яхши кўришни давом эттирса-да, лекин масиҳий эътиқоднинг ашаддий душманидан у масиҳий эътиқоднинг оташин ҳимоячисига айланди. “У дарҳол Исо Худонинг Ўғли экани ҳақида яҳудий ибодатхоналарида тарғибот қила бошлади” (Ҳаворийлар 9:20).

Павлуснинг заковат соҳасидаги билганлари ўзгарди. Бўлиб ўтган воқеа фарзийларнинг барча Масиҳ ҳақидаги тасаввурига хилоф равишда, Исо — Масиҳ эканини уни тан олишга мажбурлади. Масиҳ ҳақида янгича тасаввурга эга бўлиш, Павлус тафаккурининг тўлиқ инқилобини англатарди.[141]Жак Дюпон, олдинлари Павлус “хочга тортилган Масиҳ бўлиши мумкинлигини қатъиян рад этарди, эндиликда эса, Исо — ҳақиқий Масиҳ эканини тушуниб етди, демак, бу Павлуснинг Масиҳ ҳақидаги тасаввурини бутунлай ўзгартириб юборди”.[142]

Худонинг жазоси бўлиб кўринган ва ҳаётнинг мусибатли якун топишини англатган Масиҳнинг хочдаги ўлими, аслида, Худовандни дунё билан Масиҳ орқали яраштирганини, Павлус энди тушуниши мумкин эди. Хочга осилиши туфайли, Масиҳ биз учун лаънатланиб, бизни Қонун лаънатидан халос қилганини (қаранг: Галатияликларга 3:13) ва “Худо бизни Ўзига маъқул, солиҳ деб билиши учун, гуноҳни ҳеч билмаган Масиҳни биз учун гуноҳга айлантирганини” (2 Коринфликларга 5:21) Павлус англаб етди. Масиҳнинг ўлими Павлус учун мағлубият эмас, тирилиши қўшимча қилиб тасдиқлаган буюк ғалабага айланди. Хоч эндиликда тўсиқ эмас, балки Худонинг Масиҳдаги нажоти эди. Павлуснинг ҳаворийлик ваъзларининг моҳиятини қуйидагича янгилик сифатида ифодалаб, тасдиқлаб бериш мумкин: “Сизларга мен эълон қилаётган Исо — бу Масиҳдир”, — деб айтар, Масиҳнинг азоб билан ўлиб тирилиши кераклигини ишонтирарли исботлар билан баён этар эди” (Ҳаворийлар 17:3).

Тўртинчидан, Павлуснинг вазифаси ўзгарди. У мажусийлардан нафратланадиган одамдан, энди мажусийларнинг ҳаворийсига айланди. Яҳудий ватанпарвардан, у бошқа халқларнинг хушхабарчисига айланди. Яҳудий ва фарзий сифатида, Павлус манфур бутпарастларга, Худонинг танлаб олган халқи билан солиштирганда, иккинчи поғанадаги одамларига тепадан пастга қарагандай боқарди. Дамашқ йўлида содир бўлган ҳодиса уни, ҳаётининг мақсади маъжусийларга ёрдам беришдан иборат бўлган Шоулни, содиқ ҳаворийга айлантирди. Унга намоён бўлган Масиҳда, Павлус барча халқларнинг Нажоткорини кўрди. Вазифаси қатъий иудаизмни сақлашдан иборат бўлган тақводор фарзийдан, Павлус олдинлари унинг ашаддий душмани бўлган ва унга қарши чиққан, масиҳийлик деб аталмиш янги, кескин сектанинг, яъни Худонинг Ўғли Исонинг тарғиботчисига айланди. Ундаги ўзгариш шу қадар сезиларли эдики, у ҳақида «эшитганлар ҳайратда қолиб: “Қуддусда бу исмни айтганларни қириб ташлаган, кишанлаб олий руҳонийларга олиб бориш учун бу ерга келган унинг ўзи эмасми?” — деб айтишарди. Шоул эса тобора нуфузини ошириб борарди. Исонинг Масиҳлигига доир ишонарли далилларни олға суриб, Дамашқда яшаган яҳудийларни довдиратиб қўярди» (Ҳаворийлар 9:21–22).

Тарихчи Филип Шафф шундай дейди:

Павлуснинг имон келтириши — унинг шахсий тарихидаги нафақат кескин ўзгариш, балки ҳаворийлар жамоати тарихида янги муҳим даврнинг бошланиши бўлди, шу жумладан, бутун инсоният тарихида ҳам. Бу Эллигинчилар мўъжизасидан сўнг энг самарали ҳодиса бўлган ва масиҳийликнинг умумий ғалабасини таъминлаб берган.[143]

Хьюстон университетида тушлик қилаётганимда, мен бир талаба билан ёнма-ён ўтирдим. Биз масиҳийликни муҳокама қилаётган эдик ва у, бизда масиҳийликни ҳақиқий эканига ва Масиҳнинг мавжудлигига тарихий исботлар йўқ, деб айтиб қолди. Талаба нега бундай ўйлашини мен ундан қизиқиб сўрадим. У тарихни ўқиган, унинг китобларидан бири Рим тарихига бағишланган бўлиб, китобда ҳаворий Павлус ва масиҳийликка бағишланган алоҳида боб бўлган. Талаба Тарслик Шоулнинг ҳаётини тасвирлаш билан бошланган ва ҳаворий Павлуснинг ҳаётини тасвирлаш билан тугатилган бобни яхшилаб ўқиб чиққан. Китобда айтилишича, бу икки давр оралиғида нима юз бергани ва бунчалик тез ўзгаришга нима сабабчи бўлгани номаълум. Мен Ҳаворийлар Фаолияти китобини очдим ва Павлусга тирилган Исо қандай намоён бўлганини унга тушунтирдим. Павлуснинг кескин ўзгаришига бу мантиқан энг тўғри изоҳ эканини талаба тушунди. Бу ёшгина йигит учун ушбу бошқотирманинг етишмаган лавҳаси ўз ўрнини эгаллади. Сал кейинроқ талаба йигит масиҳийликни қабул қилди.

Квинс Илоҳиёт колледжининг собиқ директори Элиас Эндрюс шундай тушунтиради:

Кўпчилик “фарзийларнинг фарзийсини” бундай кескин ўзгариши, у имон келтирган масиҳийлик эътиқодининг ҳақиқий ва кучли эканига, шунингдек, Масиҳ Шахсиятининг бебаҳолиги ва ноёб мавқега эгалигининг энг ишончли далилидир, деб ҳисоблайдилар.[144]

Абердин университетининг профессори Арчибальд Макбрайт Павлус ҳақида шундай ёзади: “Унинг эришган муваффақиятлари солиштирилганда… Искандар ва Наполеоннинг эришган зафарлари арзимасдай бўлиб, хиралашиб кўринади”.[145] Илк жамоат олими Климент Александрийски: Павлус “етти марта занжирбанд қилинган; ҳам Шарқ, ҳам Ғарбда Хушхабарни тарғиб қилган; Ғарб чегараларигача борган ва ҳукмдорларнинг зулмидан азоб чекиб ўлган” дейди.[146]

Тирилган Исо уни ниҳоятда ўзгартириб юборгани ҳақида Павлус қайта-қайта гапиради. Масиҳнинг ўликлар ичидан тирилганига Павлус шунчалик ишонган эдики, ўз ишончи учун у ҳам азоб-уқубат тортиб ўлди.

Оксфорддан икки ўқимишли дўст, ёзувчи Джилберт Уэст ва давлат арбоби лорд Джордж Литтлтон масиҳий эътиқод асосига путур етказмоқчи бўлишди. Уэст тирилиш мумкин эмаслигини, Литтлтон эса — Тарслик Шоул масиҳийликни қабул қилмаганлигини исботламоқчи бўлдилар. Иккаласи ҳам, аксинча хулосалар чиқардилар ва Исонинг содиқ издошларига айландилар. Лорд Литтлтон шундай ёзади: “Муқаддас Павлуснинг ўзгариши ва ҳаворийликни қабул қилишининг ўзи, агар диққат билан ўрганилиб чиқилса, масиҳийлик — илоҳий ваҳий эканининг яққол исботи бўлиб хизмат қилади”.[147] У қуйидагича хулосага келади: агар Павлуснинг йигирма беш йиллик азоб-уқубати ва Исога қилган хизмати ҳақиқат бўлса, демак, унинг масиҳийликни қабул қилгани ҳам рост бўлади, чунки унинг барча қилган ишлари бирданига ўзгаришдан бошланди. Агар масиҳийликни қабул қилгани ҳақиқат бўлса, демак, Исо Масиҳ ҳам ўлиб тирилган, чунки Павлус ўзининг ким бўлганини ва нималар қилганини, айнан тирилган Масиҳни кўргани туфайли юз берганини унинг ўзи тушунтиради.

Уругвай университетидан бир талаба мендан шундай деб сўради: “Профессор Макдауэлл, нима учун сиз масиҳийликни инкор қилиш усулини топмадингиз?”

Мен шундай жавоб бердим: “Оддий бир сабаб туфайли. Исо Масиҳнинг тирилиши — бу тарихда бўлмаган ҳодиса эканини мен исботлаб бера олмадим”.

Ушбу мавзуни яқиндан ўрганиш учун мен 700 соатдан ортиқроқ вақтимни сарфладим, бунинг асосларини синчиклаб ўрганиб чиқдим ва қуйидагича хулосага келдим: Исо Масиҳнинг тирилиши — бу ёки инсоният тарихидаги гуноҳли, ахлоқсиз ва шафқатсиз ёлғонлардан бири, ёки бу тарихнинг энг муҳим далили.

Тирилиш, масиҳийлик бирор маънога эгами, деган саволни фалсафа соҳасидан олиб чиқиб, уни тарихий саволга айлантиради. Масиҳийликнинг мустаҳкам тарихий асоси борми? Тирилишга ишониш учун бизда гувоҳликлар етарли даражадами?

Мана, ушбу савол билан боғлиқ бўлган муаммолардан ва турлича фикрлардан баъзи бирлари: Носиралик Исо, яҳудийларнинг Пайғамбари, яҳудий Ёзувларда башорат қилинган ва Ўзини Масиҳ деб атаган Зот, хибсга олинган ва сиёсий қотил сифатида ҳукм қилиниб, хочга михланган. У ўлиб, қабрга қўйилганидан кейин уч кун ўтгач, бир нечта аёллар Унинг қабрига боришади ва у ерда Исонинг жасадини топа олмайдилар. Масиҳ шогирдларининг айтишларича, Худованд Уни ўликдан тирилтиради ва У самоларга кўтарилишдан олдин, издошларига бир неча бор кўринади.

Ана шу асосда масиҳийлик бутун Рим империяси бўйлаб тарқалади ва кейинги асрлар давомида оламга улкан таъсир кўрсатишни давом эттиради.

Мана энг муҳим савол: ҳақиқатдан ҳам тирилиш мавжуд бўлганми?

Одамлар исонинг гапларини тасдиқланиши ҳақида, яъни, У — Масиҳ ва Худонинг Ўғли экани тўғрисидаги Унинг эътирозларини муҳокама қилганларида, кўпинча энг муҳим нарсалардан бирини эсдан чиқариб қўядилар: Унинг ҳаётида кўплаб қадимий башоратлар амалга ошган. Ушбу бобда мен ана шу ажойиб далилни кўриб чиқаман.

Исо Ўзининг даъволарини тасдиқлаш учун, У яна ва яна Қадимги Аҳд башоратларига мурожаат қилган. Галатияликларга мактуб 4:4 да шундай дейилган: “Лекин замона охирлаб қолганда, Худо Ўз Ўғлини юборди. У хотиндан туғилиб, Қонунга бўйсуниб юрди”. Биз бу оятда қилинган башоратлар Исо Масиҳ орқали амалга ошган далилни кўрамиз. “Шундай қилиб, Исо Мусо пайғамбардан тортиб, барча пайғамбарлар китобларида Ўзи ҳақида ёзилган оятларнинг ҳаммасини уларга тушунтириб бера бошлади” (Луқо 24:27). Исо деди: “Мен ҳали сизлар билан бирга бўлганимда, Мен ҳақимда Мусо Қонунида, Пайғамбарлар ва Забур китобларида ҳамма ёзилган башоратлар бажо келиши керак, деб айтган эдим-ку. Мана шу бўлиб-ўтганларга тўғри келади” (Луқо 24:44). У яна деди: “Агар Мусога ишонганингизда эди, Менга ҳам ишонар эдингизлар; у Мен ҳақимда ёзган эди” (Юҳанно 5:46). Исо яна деди: “Отангиз Иброҳим Менинг кунимни кўришдан, шод-хуррам бўлган бўлар эди” (Юҳанно 8:56).

Ҳаворийлар ва Янги Аҳд муаллифлари доим Исо сўзларининг бажо бўлганига, яъни У — Худонинг Ўғли, Қутқарувчи ва Масиҳ эканини тасдиқловчи далилларга мурожаат қиладилар. “Худо-ку барча пайғамбарлар оғзи ила Масиҳнинг азоб чекишини олдиндан хабар қилган эди ва Ўз сўзини ана шу йўсинда бажо келтирди” (Ҳаворийлар 3:18). “Павлус ўзининг одатидай яҳудийларнинг олдига кириб, сурункасига уч шанба куни улар билан муқаддас ёзувлар борасида мунозара қилди. “Сизларга мен эълон қилаётган бу Исо — Масиҳдир”, — деб айтар, Масиҳнинг азоб билан ўлиб тирилиши кераклигини ишонтирарли исботлар билан баён этар эди” (Ҳаворийлар 17:2–3). “Мен Худодан қабул қилганимни дастлаб сизларга топширган эдим, яъни Муқаддас Битикларга мувофиқ Масиҳ гуноҳларимиз учун ўлди, яна Муқаддас Битикларга мувофиқ У кўмилди ва учинчи куни тирилди” (1 Коринфликларга 15:3–4).

Эски Аҳд ўзида олтмишта асосий Масиҳ ҳақидаги башоратларни ва тахминан икки юз етмишта унча кам аҳамиятга эга бўлган башоратларни ўзида мужассам этган, уларнинг ҳаммаси бир Шахс — Исо Масиҳ туфайли амалга ошган. Қандай қилиб бу барча башоратлар ўзининг “манзилида”, Масиҳда бажо бўлганини ўрганиш ниҳоятда фойдали. Буни сизга тушунтириб беришимга ижозат беринг. Эҳтимол, сиз ҳеч қачон ўз шахсий исмингиз ва манзилингизнинг нақадар муҳим эканини ўйлаб кўрмаган бўлишингиз мумкин, бироқ айнан исмингиз ва манзилингиз бу сайёрада яшовчи миллиард бошқа одамлардан сизни ажратиб туради.

Мен Техас университетида маърузалар курсини ўқиганимда, менинг олдимга бир талаба келди ва шундай савол берди: “Нима учун Исо — Худо билан бўлган муносабатларимизда ягона йўл ҳисобланади?” Исо Ўзини Худога бўлган ягона йўл, деб атаганини, Муқаддас Ёзувлар ва ҳаворийларнинг гувоҳликларига кўра бунга ишониш мумкинлигини ва Исони Қутқарувчи ва Раббий сифатида қабул қилишимиз учун бизда етарлича даражада исбот-далиллар борлигини унга тушунтирдим. Аммо талаба ҳамон тушунмай ҳайрон бўлиб турарди: “Нима учун фақат Исо? Наҳотки Худога бориш учун бошқа йўллар мавжуд бўлмаса?” Қизиқ, кўп одамлар бу ёш йигит каби доим бошқа имкониятларни излайдилар. “Хўп, Буддани олсак-чи? Муҳаммад-чи? Наҳотки инсон шунчаки мўмин, диёнатли яшай олмайди? Агар Худо Шунчалик севувчи бўлса, нима учун У одамларни улар қандай бўлишса, шундайлигича қабул қилмайди?”

Шунга ўхшаш саволларни мен жуда кўп эшитаман. Ҳозирги замон ошкоралик даврида Исо Ўзини Худога боришга ягона йўл, шунингдек, гуноҳларнинг кечирилишида ва нажот топишда Ўзини ягона манба, деб ҳисоблаши кўпчиликка ёқмайди. Бундай муносабат, одамлар Худонинг табиатини умуман тушунмаганликларидан дарак беради. Тушунмасликнинг моҳияти аксарият ҳолларда, улар берган саволда мужассам бўлади: “Севувчи Худо, нега кимнингдир дўзахга тушишига йўл қўяди?” Одатда мен саволга савол билан жавоб бераман: “Муқаддас, солиҳ ва адолатли Худо нима сабабдан гуноҳкор одамни Ўзи қабул қилади?” Кўплаб одамлар Худони — севувчи, деб биладилар, холос, шу билан Худо ҳақидаги тасаввурлари барҳам топади. Бироқ У нафақат севги Худоси, балки шу билан бирга муқаддас, солиҳ ва адолатли Худодир. Сиз ўз уйингизда ифлос, сассиқ ва касалманд итни сақламаганингиз сингари, У ҳам самода гуноҳ ҳукм суришига тоқат қила олмайди. Худонинг бундай табиатини ва моҳиятини тушунмаслик — кўплаб илоҳий ва ахлоқий муаммоларнинг сабабидир.

Биз Худони асосан Унинг сифатларидан биламиз. Бинобарин, бизнинг сифатларимиз — бизнинг бир бўлагимиз ҳисобланади, Худонинг сифатлари — Унинг бир бўлаги ҳисобланмайди. Биз, хушмуомала бўлиш яхши фазилат эканини тушунамиз ва бу фазилатни биз ўз ҳаётимизнинг бир бўлагига айлантиришга интиламиз. Худо эса ўзгача. Худонинг сифатлари Унинг моҳиятининг ўзгинаси, у муқаддасликни, севгини, солиҳликни, адолатликни ва х. к. ўз ичига олади. Масалан, мурувват — Худонинг бир бўлаги эмас, аксинча, у Худонинг табиатига кўра Унга хос бўлган сифат. Худо сифатларининг манбаи — Худонинг Кимлигидадир. Худо уларни Ўз табиатининг бир бўлаги қилиш учун танламаган; улар Унинг табиатидан келиб чиқади. Худо — бу севги ва муҳаббатдир деб айтганимизда, биз Худонинг бир бўлаги севги ёки муҳаббат эканини тасаввур қилмаймиз, балки севги-муҳаббат Худога хос бўлган сифат эканини назарда тутамиз. Худо севганида, У шундай қарорга келмайди, У шунчаки Ўзлигича қолади.

Бу ерда бизга хос бўлган муаммо бор: агар Худонинг табиати — севги бўлса, У қандай қилиб кимнидир дўзахга жўнатади? Қисқа қилиб бунга шундай жавоб бериш мумкин: Худо одамларни дўзахга юбормайди, улар ўз истакларига кўра у ерга равона бўладилар. Буни тушунтириб бериш учун биз дунёнинг яратилишига қайтишимиз керак бўлади. Муқаддас Китобда, Худо Ўз севгиси ва шон-шуҳратини баҳам кўриш учун эркак ва хотинни яратди, деб ёзилган. Аммо Одам Ато ва Момо Ҳаво исён кўтаришни ва ўз йўлларидан боришни афзал кўрдилар. Улар Худонинг севгиси ва ҳимоясидан бош тортдилар, биз гуноҳ деб атовчи мағрур, ҳирс қўйган ва ўзбошимча табиат билан ўзларини булғадилар. Худо эркак ва аёлни ниҳоятда яхши кўргани учун, гарчанд улар Худони инкор қилган бўлсалар-да, — У эркак ва аёлни улар танлаган гуноҳкор йўлдан қайтариб, қутқармоқчи бўлди. Аммо эндиликда Худонинг олдида зиддиятлик турарди. У нафақат севги Худоси, балки муқаддас, солиҳ ва адолатли Худодир, бинобарин, У гуноҳга ҳеч тоқат қила олмайди. Унинг муқаддас, солиҳ ва адолатли табиати гуноҳкорона иллатларни йўқ қилиб юборган бўларди. Мана шунинг учун Муқаддас Китобда шундай дейилган: “Гуноҳнинг эвази — ўлим” (Римликларга 6:23). Худо қандай қилиб зиддиятни хал қилиши ва эркак билан аёлни қутқариши мумкин бўлди?

Худо — Ота Худо, Ўғил Худо ва Муқаддас Руҳ Худо — ажойиб қарор қабул қилди. Исо, Ўғил Худо, инсон қиёфасида туғилади. У Инсон ва Худо бўлади. Биз бу ҳақда Юҳанно баён этган муқаддас Хушхабарнинг биринчи қаторларида ўқиймиз. Унда шундай дейилган: “Калом инсон қиёфасига кирди ва биз аро маскан қилди” (Юҳанно 1:14). Филиппиликларга мактубда ҳам, Исо Масиҳ Ўз улуғлигидан кечди ва қул қиёфасига кириб, У кўринишда инсонлар сингари бўлди, дейилган (қаранг: Филиппиликларга 2:6–7).

Исо Инсон ва Худо бўлган. У шунчалик Инсон эдики, гўёки У худди ҳеч қачон Худо бўлмагандай ва У шунчалик Худо эдики, гўёки У худди ҳеч қачон Инсон бўлмагандай эди. Ўз танловига кўра У гуноҳсиз яшаган ва ҳар нарсада Отага бўйсунган. Муқаддас Китобдаги “гуноҳнинг эвази — ўлим”, деган сўзлар Унга тааллуқли бўлмаган. У нафақат Инсон, балки қудратли Худо бўлгани учун ҳам бутун дунё гуноҳларини Ўз зиммасига олиш қобилиятига эга бўлган. 2000 йил илгари Исо хочда қатл қилинганида, Худо Унинг ўлимини бизнинг ўлимимиз эвазига қабул қилган. Бу билан Худонинг солиҳ ва адолатли табиати қондирилган. Адолат қарор топди, қотил жазоланди. Эндиликда Худонинг севгиси адолат чегарасидан озод бўлди, У бизни яна қайта қабул қила олди, биз Адан боғида қўлдан бой берган ва Унинг севгисини ва шон-шуҳратини яна қайтадан қабул қила олишимиз учун, У ўша аввалги илк муносабатларни қайта тиклашни бизга таклиф қилди.

Мен кўпинча одамлардан шундай деб сўрайман: “Исо ким учун ўлди?” Одатда улар қуйидагича жавоб берадилар: “Мен учун” ёки “бутун дунё учун”. Шунда мен дейман: “Бу тўғри, аммо Масиҳ яна ким учун ўлди?” Одатда одамлар бу саволга жавоб топа олмайдилар. Мен жавоб бераман: “Ота Худо учун”. Кўряпсизми, Масиҳ фақатгина биз учун эмас, балки Ота учун ҳам ўлди. Бу ҳақда Римликларга мактубнинг 3-бобида айтилган, Муқаддас Китобнинг баъзи бир таржималарида Исонинг ўлими “адолатли ҳукм”, деб аталган (қаранг: Римликларга 3:25). Аслида бу, Исо бошқалар учун талабни қондирганини англатади. Исо хочда жон берганида, У нафақат биз учун ўлди, балки Худонинг табиатига хос бўлган муқаддас ва адолатли талабларни бажариш учун жонини қурбон қилди. Ярамас иллатлар йўқ қилинди, биз энди Унинг ҳузурига покланиб борамиз.

Бир неча йил илгари мен бўлиб ўтган ҳақиқий бир воқеани эшитдим. Бизнинг гуноҳларимиз билан боғлиқ бўлган Худонинг муаммосини ҳал этиш учун, Исо нималар қилгани унда тасвирланган эжи. Машина рулини бошқариб бораётган ёшгина аёлни тезликни ниҳоятда оширгани учун тўхтатишди. Навбатчи йўл назорат ходими унга судга келиш учун қоғоз берди, аёл судга келди. Судья айблов қарорини ўқиди ва аёлдан, у гуноҳкорми, деб сўради. Аёл ўз гуноҳини тан олганини айтди. Судья столни болғачаси билан урди ва ҳукмни ўқиб эшиттирди: юз доллар жарима ёки ўн кун қамоқ жазоси. Сўнгра судья одамни ҳайрон қолдирадиган бир иш қилди. У ўрнидан турди ва эгнидаги судьяга тегишли бўлган кийимини ечди, кейин ҳамёнидан пул олиб аёл учун жарима тўлади. Нима учун? Судья бу аёлнинг отаси эди. У қизини яхши кўрган, аммо шу билан бир қаторда, у адолатли судья бўлган. Аёл қонунни бузди ва судья қизига шунчаки шундай деб айтмади: “Мен сени яхши кўраман, шунинг учун сени кечираман. Сен озодсан”. Агар судья шундай йўл тутганида эди, у адолатли судья бўлмасди. У қонунни ўзи бузган бўлар эди. У қизини яхши кўргани учун, судьялик кийимларини ечишга, ўз касбидан воз кечиб, ота ўрнида қизи учун жарима тўлашга рози бўлди.

Ушбу қисқагина ҳикоя, Худо биз учун Исо Масиҳ орқали нималар қилганини кўрсатади. Биз гуноҳ қилдик, Муқаддас Китобда эса шундай дейилган: “Гуноҳнинг эвази — ўлим”. Бизга нисбатан Ўзининг улкан севгисига қарамасдан, Худо столга болға билан уриб: ўлим, дейиши керак, чунки У — солиҳ ва адолатли Худо. Бироқ, У яна севгувчи Худо бўлгани учун, У бизни шунчалик қаттиқ севди ва самодаги Ўзининг тахтидан Инсон Исо Масиҳ қиёфасида тушишга ва хочдаги Ўз ўлими орқали биз учун тўлов беришга тайёр эди.

Шунда кўплаб одамлар ўринли савол берадилар: “Худо нима учун қарзни тўлатмай туриб, шунчаки кечириб қўя қолмайди?”. Йирик корпорация директори менга деди: “Менинг қўл остимдаги ишчилар кўпинча асбоб-ускуналарни ишдан чиқарадилар, хом ашёларни бекордан бекорга исроф қиладилар, нималарнидир синдирадилар, мен ҳар гал уларни кечириб келаман. Наҳотки мен Худо қилолмаган ишни қилсам?”. Директорнинг бошқаларни кечириши, унга беҳудага тушмаётганини директор тушунмас эди. Ходимларнинг хатоси туфайли унинг компанияси кўплаб маблағлар сарфлаб, бузуқ асбоб-ускуналарни тузатади, ишдан чиққанларини эса янгилайди. Қаерда кечириш бўлса, ўша ерда зарар бўлади. Масалан, фараз қилайлик, менинг қизим лампани синдириб қўйди. Мен меҳрибон ва кечирувчи ота, уни тиззамга ўтиргизиб, уни қучоқлаб ўпаман ва дейман: “Қизим, йиғлама. Даданг сени яхши кўради ва кечиради”. Бундай воқеани эшитган ҳар қандай одам: “Худо ҳам худди шундай йўл тутиши керак эди”, дейди. Бироқ бундан яна бир савол келиб чиқади: “Янги лампа сотиб олиш учун ким пул беради?”. Аслида, мен бераман. Кечириш ҳар доим ниманидир талаб қилади. Масалан, кимдир сизни бошқа одамлар ҳузурида ҳақоратлади, сиз эса марҳамат қилиб: “Мен сизни кечирдим”, деб айтасиз. Сизни у ҳақорат қилгани учун ким товон тўлайди? Сиз. Сиз гувоҳлар кўз олдида туҳматга қоласиз ва сизнинг обрўингизга путар етади. Сиз ҳақингизда ижобий фикрда бўлганлар энди нима деб ўйлашлари мумкин?

Худо биз учун мана шундай қилган. “Мен сизларни кечирдим”, — деди У. Аммо бунинг эвазига Унинг Ўзи хочда қурбон бўлди. Бу шундай тўловки, уни на Будда, на Муҳаммад, на Конфуций, на бирор бир дин арбоби таклиф қила олади. Шунчаки “солиҳ ҳаёт кечириб”, ҳеч ким товон тўлай олмайди. Бу ниҳоятда қатъий эшитилиши мумкин, аммо биз бу шунчаки айтишимиз лозим, чунки бу ҳақиқат: Исодан бўлак бошқа йўл йўқ.

Ушбу китобда мен сизларга айтганларини, университетдаги дўстларим мени, масиҳийлик фойдасига исбот-далилларни ўрганиб чиққашга ундаганидан кейингина билиб олдим. Эҳтимол сиз, камина шундай исбот-далилларни ахтариб топишим биланоқ, шу заҳоти мени масиҳий бўлиб қолиши керак, деб ўйлагандирсиз. Бироқ, гувоҳликларнинг кўплигига қарамасдан, мен бундай қадамни қўйишни хоҳламасдим. Менинг онгим масиҳийликнинг ҳақиқийлигига ишонарди. Исо Масиҳ — У Ўзини Ким деб атаётган бўлса, Уни айнан Ўшандай эканлигича мен тан олишга мажбур эдим. Масиҳийлик — афсона эмас, хаёлпарастларнинг ҳаваси ҳам эмас, кўнгилчан одамларнинг алдови ҳам эмас, балки қояга асосланган ҳақиқат эканини мен аниқ ва равшан кўришим мумкин эди. Мен ҳақиқатни билардим, аммо иродам мени бошқа томонга тортарди.

Менинг эътирозларим икки сабаб туфайли эди: ҳузур-ҳаловатга чанқоқлигим ва манманлик. Менинг тасаввуримда масиҳий бўлиш, демак, ҳаётнинг хурсандчиликларидан воз кечиш ва уни бошқариш назоратидан айрилиш. Исо Масиҳ менинг қалбим эшиги олдида туриб, шундай деб айтаётганини мен ҳис қилардим: “Мен сенинг эшигинг олдида туриб, тақиллатяпман. Агар Менинг овозимни эшитаётган бўлсанг, эшикни оч ва Мен кираман” (Ваҳий 3:20 — бир оз ўзгартириб ифода қилингани). Аммо мен эшикларни тамбалаб қўйдим. Сувнинг бетида Унинг юриши, сувни шаробга айлантириши мени қизиқтирмас эди, кимдир менинг ҳаётимни ўзгартиришини хоҳламасдим. Ҳаётимнинг барбод бўлишига бошқача усулларни ўйлаб топа олмадим. Мен шуни ҳаёт дердим, аслида эса мен ниҳоятда бахтсиз эдим. Мен ҳақиқий жанг майдони эдим. Онгим, масиҳийлик — бу ҳақиқат, деб айтса, хоҳиш-иродам бўлса имкон қадар бутун куч-қуввати билан унга қарши чиқишга интиларди.

Яна бир муаммо — мағрурлик бор эди. Масиҳийликни қабул қилишим кераклиги ҳақидаги фикрни менинг худбинлигим барбод қиларди. Менинг аввалги барча ғояларим нотўғри, дўстларим эса ҳақ эканини ҳис қилардим. Ҳар гал мен бу ташаббус билан тўлган масиҳийларга дуч келганимда, менинг вужудимда ички кураш бошланарди. Сиз бахтсиз бўла туриб, қачонлардир бахтлилар даврасига тушиб қоладиган бўлсангиз, уларнинг хурсандчилиги сизни нақадар ғашингизга тегишини ўзингиз биласиз. Баъзида мен шундоқ туриб, талабалар йиғинидан чиқиб кетардим. Ҳаттоки шунгача бордики, мен кечаси соат ўнда ухлашга ётардим, аммо тонг соат тўртгача ухлай олмасдим. Мен бу муаммонинг ечимини топа олмасдим. Мен жинни бўлиб қолмасимдан нимадир қилишим керак эди.

Мен ҳар доим ақлимни очиқ тутишга ҳаракат қилардим, лекин мияларим сиртга чиқиб қолгудек даржада эмас. Дж. К. Честертон шундай деган: “Ақлни худди оғиз сингари очиш керак, — токи бирор бир соғлом фикрда уни ёпиш мумкин бўлсин”. Мен ниҳоят ақлимни очдим ва ҳеч қачон ақлимга келмаган соғлом фикр ва ниҳоят миямга келди. 1959 йилнинг 19 декабрида кечқурун соат 8:30да, университетнинг иккинчи курсида ўқиётганимда, мен масиҳий бўлдим.

Менга шундай савол беришди: “Сиз масиҳий бўлиб қолганингизни қандай билдингиз?”. Менинг жавобим жуда оддий эди: “Бу менинг ҳаётимни ўзгартириб юборди”. Бу ўзгариш масиҳийликни тўғри қабул қилганимни тасдиқлади. Ўша кеча тирилган Масиҳ билан муносабатларимизни ўрнатиш учун мен тўрт нарса ҳақида ибодат қилдим ва қилган ибодатимга жавоб олганим учун ниҳоятда миннатдор бўлдим.

Биринчидан, мен дедим: “Раббий Исо, Сен мен учун хочда ўлганлигингга миннатдорчилик билдираман”. Иккинчидан: “Ўз ҳаётимда Сенга маъқул келмайдиган ишларни бажарганим учун тавба қиламан, Сенинг кечиришингни ва мени поклашингни Сендан илтижо қиламан”. Худованд бизга шундай дейди: “Қани энди биргалашиб ўйлайлик: гуноҳларингиз қизил рангга ўхшаса ҳам, сизлар қордай оппоқ бўласиз, гуноҳларингиз қирмизи рангга ўхшаса ҳам, сизлар момиқдай оппоқ бўласиз” (Ишаё 1:18). Учинчидан, мен дедим: “Мен ҳозирнинг ўзида ўзим билганимча ўз ҳаётимнинг ва қалбимнинг эшигини очаман ва Сени Ўз Қутқарувчим ва Раббим сифатида қабул қиламан. Менинг ҳаётимни Ўзинг бошқар. Уни ичкаридан ўзгартир. Сен мени қандай қилиб яратган бўлсанг, мени ўшандай қил”. Ибодатимнинг сўнггида шундай дедим: “Менинг ҳаётимга имон кириб келганинг учун Сендан миннатдорман”. Бу нодонликка, билимсизликка асосланган ишонч эмас, балки тарихий фактларга ва Худонинг Каломига асосланган имон эди.

Одамлар ўзларининг илк эътиқод тажрибаларини синаётганларида, уларни урган “чақмоқ” ҳақида айтган гапларини сиз эшитганингизга ишончим комил. Менда эса ҳаммаси бундай мушкул тарзда бўлиб ўтмаган. Мен ибодат қилиб бўлганимдан кейин, ҳеч нарса юз бермади. Умуман ҳеч нарса маъносида. Менда қанотлар ҳам ўсиб чиқмади, нур чамбари ҳам пайдо бўлгани йўқ. Аслида, шундай қарор қабул қилганимдан сўнг, мен ўзимни янада ёмон ҳис қила бошладим. Кўнглим айниди. “Ана шу менга керакмиди?” — деб ўйлардим мен. Мен жуда оғир аҳволга тушиб қолгандай эдим (ишончим комилки, кўпчилик шундай фикрга келса керак!).

Ўзгаришлар бирданига юз бермади, аммо улар аниқ эди. Олти ой ўтди, кейин ўн саккиз ва мен ниҳоятда оғир аҳволга тушмаганимни билардим. Менинг ҳаётим ўзгарди. Ўша пайтда мен Ғарбдаги бир университетнинг тарих бўлими бошлиғи билан мунозараларда иштирок этаётган эдим. Мен унга ўз ҳаётим ҳақида сўзлаб бердим, у эса менинг гапимни бўлди ва шундай савол берди: “Макдауэлл, Худо чиндан ҳам сизнинг ҳаётингизни ўзгартирганини айтмоқчимисиз? Мисоллар келтиринг”. Тахминан қирқ беш дақиқа у мени тинглади ва ниҳоят деди: “Бўлди, бўлди, етарли!”.

Мен унга ҳикоя қилиб берган ўзгаришлардан бири, — бу хавотирланишдан қутулишимдир. Олдинлари мен доимо ўзимни нима биландир овутишимга тўғри келарди. Бу қизлар билан учрашувларга бориш, турли кечаларда қатнашиш, талабалар йиғинини ўтказиш, дўстлар билан дийдорлашиш. Мен талабалар шаҳарчаси бўйлаб югуриб-елиб юрардим, калламда эса алғов-далғов фикрлар. Асло тиним билмасдим. Мен бафуржа ўтириб, яхшилаб ўйлаб кўришим керак эди, аммо бунинг иложини тополмасдим. Ҳаётимга Исо Масиҳ кириб келганидан кейин эса, мени ақлий хотиржамлик қамраб олди. Мени тўғри тушунинг: барча муаммолар ҳал қилинди, деб айта олмайман. Исога юз тутганимдан сўнг мен можаролардан халос бўлмадим, аксинча, ҳар қандай жанжал-низоларнинг ечимини топиш қобилиятига эга бўлдим. Мен буни дунёдаги ҳеч нарсага алмашмайман.

Ҳаётимда ўзгарган яна бир соҳа, — менинг мураккаб табиатим. Агар кимда ким мени сал бўлса-да, асабимга тегадиган бўлса, мен шу заҳотиёқ қутуриб кетардим. Биринчи босқич талабаси бўлганимда, бир болани уриб ўлдириб қўйишимга сал қолган эди. Ҳалигача баданимда ўша муштлашишдан қолган чандиқлар бор. Феъл-атворим менинг бир бўлагим эди ва мен ҳаттоки, уни ўзгартиришга ҳам уринмаганман. Лекин кунларнинг бирида мен бир қалтис, жанжалли вазиятга дуч келиб қолдим, қоним қайнаб жаҳлим чиқиб кетса керак, деб ўйладим. Бироқ мен тинч ва хотиржам эдим. Қутурган феъл-атвор, исёнкорлик руҳи мени тарк этганди! Бунга менинг ўзим эришмадим: олдин айтиб ўтганимдек, Исо менинг ҳаётимни ўзгартирди. Мен мукаммал бўлганимни назарда тутганим йўқ. Мен ўн тўрт йилдан бери сабр-бардошли бўлиб юрибман, аммо барибир баъзида жаҳлим чиққанида, менимча, қўлдан бой берган тўс-тўполон кўтариш имкониятларининг ўрнини тўлдираётгандай бўламан.

Исо Масиҳ менинг ҳаётимдаги ўзгартирган яна бир соҳа бор. Мен бу билан фаҳрланмайман, аммо бундай ўзгариш бошқа одамларга ҳам кераклигини англаб уни эслаб ўтяпман ва мен одамларга унинг манбасини — тирилган Масиҳ билан муносабатлар. Бу муаммо — нафрат. Нафрат юки мени ерга босарди. Ташқаридан буни билинтирмасликка ҳаракат қилардим, аммо адоват ичимни емириб ташларди. Одамларга, турли нарсаларга, ҳар хил муаммоларга менинг жаҳлим чиқарди. Мен ўзимдаги ишончсизликдан дарғазаб бўлардим. Ҳар гал ўзимга ўхшамаган одамни учратганимда, мен уни таҳдид сифатида қабул қилардим ва адоватли муносабатда бўлардим.

Дунёда бир одамни мен ҳаммадан ҳам ёмон кўрардим — ўз отамни. Қалбимнинг туб-тубигача ундан нафратланардим. Отам бутун шаҳарга маълум ва машхур пиёниста эканидан азоб тортардим. Агар сиз бирор бир кичкинагина шаҳарда туғилган бўлсангиз, ота-онангиздан бири пиёниста бўлса, сиз мени тушунасиз деб ўйлайман. Бу ҳақида ҳамма билади. Мактабдаги синфдош дўстларим доимо отамнинг ичувчи эканини юзимга солиб, устимдан кулишарди. Улар менга азоб бераётганларини тушунмасдилар, чунки мен ўзимни хурсанд қилиб кўрсатардим, уларнинг қилган ҳазилига мен ҳам қўшилишиб кулардим. Сиртимдан мен кулардим, аммо биласизми, ичимдан аччиқ фарёд қилардим. Кўчадан келгач омборхонага кирардим, у ерда боғланган сигирларнинг ёнида ўларча калтакланган, туришга холи йўқ онам ётарди. Уйимизга дўстларимиз келишганида, мен отамни омборхонага олиб кириб боғлаб қўярдим, машинасини эса четроққа яшириб қўярдик. Отамни иш билан бошқа жойга кетган, деб меҳмонларни алдардик. Бирор кимса қачонлардир кимнидир, мен ўз отамни ёмон кўрганчалик, ёмон кўрмаган бўлса керак, деб ўйлайман.

Мен Масиҳни қабул қилганимдан кейин беш ой ўтгач, Парвардигорнинг севгиси менинг ҳаётимга шунчалик шиддатли оқим билан кириб келдики, шу йўсинда у қалбимдаги нафратни ювиб кетди. Мен отамнинг кўзларига қараганимча, шундай дея олдим: “Отажон, мен сизни яхши кўраман”. Мен чиндан ҳам яхши кўришимни назарда тутгандим. Бир неча бор қилган ҳаракатларим ўз натижасини кўрсатди, отам бундан ниҳоятда ҳайратда қолди.

Мен хусусий университетга ўтганимда, автомашина халокатига учрадим ва шифохонага тушиб қолдим. Ҳали соғлиғим унчалик тикланмаган бўлса ҳам шифокорлар мени уйга кетишимга розилик билдиришди. Отам уйда мени кўргани келди. Ичмаган, ақли-хуши жойида. Аммо отам нимадандир хавотирда эди, у хонада тинмай у ёқдан бу ёққа юрарди. Ва ниҳоят отам чидай олмай сўради: “Ўғлим, мендай отани сен қандай қилиб яхши кўрасан?”. Шундан сўнг мен унга Исо Масиҳ борасида ўтказган тадқиқотларим ва қилган хулосаларим ҳақида сўзлаб бердим. Мен дедим: “Мен Масиҳга ишондим ва Худонинг кечиримига сазовор бўлдим, Уни ўз ҳаётимга таклиф қилдим ва У мени ўзгартирди. Дадажон, мен ҳозир сизга ҳаммасини тушунтириб беролмайман, лекин шуни аниқ айтаманки, Худо мени нафратдан халос қилди ва севиш қобилиятини берди. Сиз қандай бўлсангиз, мен сизни шундай яхши кўраман ва шундайлигингизча ота сифатида қабул қиламан”.

Биз иккимиз бир соатдан ошиқроқ суҳбатлашиб ўтирдик, кейин эса ҳаётимдаги энг ҳаяжонли дақиқалардан бирини бошимдан кечирдим. Ушбу инсон, менинг отам, мени қандайлигимни ва уни алдай олмаслигимни жуда яхши биларди. У кўзларимга тикилиб қаради ва меҳрибонлик билан секингина деди: “Ўғлим, агар Худо сенинг ҳаётингда қилган ўзгаришларни менинг ҳаётимда ҳам амалга оширадиган бўлса, мен Унга шундай имкониятни бермоқчиман. Мен Унга ўзимнинг Нажоткорим ва Раббим сифатида ишонмоқчиман”. Бундан ортиқ мўъжизани мен тасаввур ҳам қила олмасдим.

Бирор бир инсон Масиҳни қабул қилганида, одатда, унинг ҳаётидаги ўзгаришлар бир неча кунлар, ҳафталар, ойлар ва ҳаттоки йиллар мобайнида рўй беради. Менинг шахсий ҳаётимда ўзгариш жараёни учун олти ойдан то ўн саккиз ойгача вақт керак бўлди. Аммо отамнинг ҳаёти бизнинг кўз ўнгимизда ўзгарди қолди. Худо унинг ҳаёт йўлини худди тамомила бошқа томонга буриб қўйгандай эди. Ҳеч қачон, олдин ҳам, кейин ҳам мен бундай ибратомуз ҳодисанинг юз беришини кўрмаганман. Ана шу ҳодисадан сўнг отам фақатгина бир марта ичкиликни қўлига олди. У пиёлани лабларига теккизди-да, сўнгра улоқтирди. Батамом. Шу йўсинда отам ичкиликдан тамомила қутулди. Мен фақатгина бир хулосага келаман: Исо Масиҳ билан бўлган муносабатлар ҳаётни ўзгартиради.

Менинг ҳаётимда кечиришим керак бўлган яна бир одам бор эди. Унинг исми Уэйн бўлиб мен фермада яшаганимда, у ота-онам билан ишлаган. Онам бирор нима билан машғул бўлганида, ёки бирор бир юмуш билан бошқа жойга кетганида, Уэйн менга қараши керак эди. Онам мени Уэйннинг ҳузурига олиб келиб, менга шундай дерди: “Уэйннинг гапига қулоқ сол, у нима деса, ҳаммасини бажар. Ўғлим, агар сен унинг айтганларини қилмасанг, келганимдан кейин сени жазолайман”. Менга ишонинг, онам мени жазолашини асло хоҳламаганман.

Агарда мени нималар кутаётганини билганимда эди, хурсандчилик билан жазо олишга рози бўлардим. Олти ёшдан то ўн уч ёшимгача бу одам менга зўрлик қилиб, шаҳвоний хирсини қондириб келган. Ҳар гал мен онамга бу ҳақида гапирганимда, онам гапларимга ишонмасди. Ўн уч ёшга кирганимда мен Уэйнга пўписа қилиб, уни қўрқитиб қўйдим: “Агар яна бирор марта менга қўлингни теккизсанг, сени ўлдираман!”. Мен жиддий гапираётганимни Уэйн тушунди шекилли, шундан сўнг мени тинч қўядиган бўлди.

Уэйн дўзахда куйиб ёнишини жуда хоҳлардим ва шахсан ўзим уни жаҳаннамга юборишга тайёр эдим. Шаҳвоний хирс ҳақидаги ўйлардан мен чўчирдим. Бироқ, мен Масиҳга юз тутганимдан кейин, отамни кечирганим сингари, мен Уэйнни кечиришим кераклигини тушундим. Мен Уэйннинг ёнига бордим ва дедим: “Уэйн, сиз менга нисбатан ёмон иш қилдингиз. Аммо мен Исо Масиҳга Нажоткор ва Раббий сифатида ишондим ва масиҳий бўлдим. Исо мен учун ўлгани сингари, сиз учун ҳам ўлган. Мен сизни кечирдим”. Бу иш мен умримда қилган ишлардан энг мушкули эди. Агар сиз ҳам шунга ўхшаш ҳолатни бошингиздан кечирган бўлсангиз, ишончингиз комил бўлсин: шундан сўнг жинлар сизни бошқа таъқиб қилмайдилар. Сизнинг ўтмишингиз Худонинг ёрдамида таслим бўлади.

Сиз масиҳийлик устидан кулишингиз, ҳазил қилиб мазаҳлашингиз мумкин. Бироқ у ҳаракат қилмоқда. У ҳаётларни ўзгартирмоқда. Янада аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, Исо Масиҳ ҳаётларни ўзгартираяпти. У дин эмас, тузум ҳам эмас, этик ғоя ҳам эмас, психологик ҳодиса ҳам эмас. Бу Шахс. Агар сиз Масиҳга ишонсангиз, ўз муомала ва муносабатларингизга эътибор қилинг, чунки Исо Масиҳ сизнинг ҳаётингизни ўзгартириб, ҳаракат қилаяпти.

Шунинг учун кўриб турганингиздай, Масиҳда эга бўлган имоним, тадқиқот ишларидан ҳаётни ўзгартиришга олиб келган жароён бўлди. Бугунги кунда кўплаб одамлар буни бошдан кечиришга тайёрлар — улар мен топган янгиланган ҳаётни хоҳлайдилар, — аммо масиҳийликни онг ва исбот-далилларнинг асосига қўйишни истамайдилар. Эҳтимол, ҳозирги плюрализм (дунёнинг яралишида битта эмас, бир неча ҳақиқатлар борлигига ишонадиган философия йўналиши) ва бепарво қарашлик асрида ягона ҳақиқатнинг мавжудлигини улар тан олишни хоҳламаслар. Ёки яна бошқа бир сабаб бордир: балки тадқиқот уларда Масиҳ айтганларининг ҳақиқийлигини тасдиқлаш ўрнига, шубҳа-гумонлар уйғотиши мумкиндир.

Илмий тадқиқотлар одамларнинг Масиҳга ишонишларига тўсқинлик қиладими? Агар дунёдаги қадимги тарих етакчи мутахассисларидан бири, доктор Эдвин Йамаучига ишонадиган бўлсак, йўқ. Брандейс университетининг бир нечта илмий даражалар соҳиби Йамаучи қатъиятлик билан шундай дейди: “Тарихий исбот-далиллар Худо Ўғли сифатида Исо Масиҳга бўлган менинг ишончимни мустаҳкамлади. У бизни севган, биз учун ўлган ва яна қайта тирилган. Бу чиндан ҳам ҳақиқат”.[179]

Қадимги қўлёзмалар мутахассиси доктор Брюс Метцгердан мен, Янги Аҳд хушхабрларини ўрганиш унинг ишончини сусайтирмадими, деб сўраганимда, у дарҳол шундай жавоб берди: “Аксинча, мустаҳкамлади. Мен бутун ҳаётим давомида саволлар бердим. Матнларни тадқиқ қилдим, уларни синчиклаб ўргандим ва эндиликда қатъий ишонч билан айта оламанки, менинг Исога бўлган ишончим асосланган… ниҳоятда пухта асосланган”.[180]Бу икки ҳурматга сазовор бўлган олимларнинг бундай сўзлари менинг фикрларимни мустаҳкамлайди. Ушбу китобнинг яратилишида мен ўшандай фикрларга таянганман. Масиҳнинг барча айтганлари тасдиқланган тарихий далиллар эканини, шунингдек, тарих, башорат ва онг уларнинг ишончли эканини намоён этишини мен сизга кўрсатишга ҳаракат қилдим. Исбот-далилларни тўғри идрок этиш, Масиҳ Ўзи ҳақида айтганларига ишонишингиз учун, қолаверса, мен ва бошқа миллионлаб масиҳийлар ўз ҳаёти ўзгарганига ишонч хосил қилишингиз учун пухта ва мустаҳкам асос бўлади.

Бироқ, исбот-далилларнинг ишончли ва тажрибанинг ҳақиқий эканига қарамасдан, масиҳийлик бирор бир кимсага мажбуран қабул қилдирилмайди. Сиз Масиҳни қабул қилишга ҳеч кимни мажбур эта олмайсиз. Сиз ўз ҳаётингиз билан яшаяпсиз, мен эса — ўз ҳаётим билан. Биз ҳаммамиз танлаш имкониятига эгамиз. Мен фақатгина ўзим билиб олган нарсаларни сизларга ҳикоя қилиб бера оламан. Қолгани эса ўз ихтиёрингизда.

Балки, сизга менинг ибодатим ёрдам берар: “Раббим Исо, Сен менга кераксан. Мени деб хочда ўлганинг учун, Сенга миннатдорчилик билдираман. Мени кечир ва мени Ўзинг покла. Ҳозирнинг ўзида мен Сенга Нажоткор ва Раббий сифатида ишонаман. Сен мени қандай яратган бўлсанг, шундай инсон қил. Исо Масиҳ номи билан, омин!”.

Augustus H. Strong, (Philadelphia: Judson Press, 1907), 1:52.

Archibald Thomas Robertson, (New York: Harper & Brothers, 1932), 5:186.

Leon Morris, “The Gospel According to John”, (Crand Rapids, MI: Eerdmans, 1971), 524.

Charles F. Pfeiffer and Everett F. Harrison, eds., (Chicago: Mody Press, 1962), 943–944.

Lewis Sperry Chafer, (Dallas: Dallas Theologycal Seminary Press, 1947), 5:21.

Robert M. Bowman and J. Ed Komoszewski, (Grand Rapids, MI: Kregel, 2007), 246–247.

Robert Anderson, (London: James Nisbet, 1910), 5.

Henry Barclay Swete, (London: Macmillan, 1898), 339.

Irwin H. Linton, (New York: Loizeaux Bros., 1943), 7.

Charles Edmund Deland, (Boston: Richard G. Badger, 1914), 118–119.

C. S. Lewis, (New York: Macmillan, 1960), 40–41.

F. J. A. Hort, (New York: Macmillan, 1894), 207.

Kenneth Scott Latourette, (New York: Harper and Row, 1953), 44, 48.

William E. Lecky, (New York: D. Appleton, 1903), 2:8–9.

Philip Shaff, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1962), 109.

Philip Shaff, (New York: American Tract Society, 1913), 94–95.

Clark H. Pinnock, (Nutley, NJ: Craig Press, 1967), 62.

Gary L. Collins, Lee Strobelда цитата келтирилган, (Grand Rapids, Michigan: Zondervan, 1998), 147.

James T. Fisher and Lowell S. Hawley, (Philadelphia: Lippincott, 1951), 273.

C. S. Lewis, (New York: The Macmillan Company, 1947), 113.

Schaff, 97.

Dan Brown, (New York: Doubleday, 2003), 233.

James A. Kliest, “To the Ephesians” (Ramsey, NJ: Paulist Press, 1978).

Alexander Roberts, vol. 1 (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1993), 184.

Joseph P. Smith, (Ramsey, NJ: Paulist Press, 1978), chap. 47.

Pliny, trans. Betty Radice, Loeb Classical Library (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1969): 10.96 (2.289).

J. Ed Komoszewski, M. James Sawyer, Daniel B. Wallace, (Grand Rapids, MI: Kregel, 2006), 215.

15 ed., s. v. “scientific method”.

James B. Conant, (New Haven, CT: Yale University Press, 1951), 25.

John F. Haught, (Louisville, KY: Westminster John Knox Press, 2008), 22.

Sam Harris, (New York: Vintage Books, 2006), ix.

Richard Dawkins, 2 ed. with Preface (New York: Mariner Books, 2008), 58.

Christopher Hitchens, (New York: Twelve, 2007), 122, 5.

У. Грэмга аталган хатдан (3 июль 1881), да цитата келтирилган (1892; reprint, New York: Dover, 1958).

Paul Davies, “What Happened Before the Big Bang?” in ed. Russell Stannard (Philadelphia; Templeton Foundation Press, 2000), 12.

John C. Lennox, (Oxford, England: Lion Hudson, 2007), 12.

Alfred North Whitehead, (New York: The Macmillan Company, 1925), 17.

John C. Lennoxда цитата келтирилган, 20.

Hitchens, 63–67.

Harris, 72.

Hitchens, 151.

William A. Dembski and Sean McDowell, (Eugene, OR: Harvest House, 2008).

Antony Flew and Roy Abraham Varghese, (New York: HarperCollins, 2007), 88.

Georges M. Whitesides, “Revolutions in Chemistry” (Priestly Medalist address), 85 (13) (26 March 2007): 12–17, ушбу сайтда ўқиш мумкин (2007 23 апрелдаги).

Harris, 71.

Richard Dawkins, (New York: Norton, 1987), 17–18.

Bill Gates, (Boulder, CO: Blue Penguin, 1996), 228.

Dawkins, 168.

Flew and Varghese, 132.

Freeman J. Dyson, (New York: Harper & Row, 1979), 250.

Paul Daviesда цитата келтирилган, (Cambridge: Cambridge University Press, 1982), 118.

Paul Davies, (New York: Simon and Schuster, 1984), 242.

Stephen Hawking, (New York: Bantam Books, 1996), 126.

Walter L. Bradley, “The ‘Just So’ Universe”, in ed. William A. Dembski and James M. Kushiner (Grand Rapids, MI: Brazos Press, 2001), 169.

Roger Penrose, (New York: Oxford, 1989), 344.

Paul Davies, (New York: Houghtom Mifflin, 2007), 149.

Dawkins, 258.

Dawkins, 5.

Sam Harris, (New York: W. W. Norton, 2005), 35.

Dinesh D’Souza, (Washington, DC: Regnery, 2007), 207.

Dinesh D’Souza, (Washington, DC: Regnery, 2007), 214.

David Berlinski, (New York: Crown Forum, 2008), 26.

Millar Burrows, (New York: Meridian Books, 1956), 52.

William F. Albright, (New York: Funk and Wagnalls, 1955), 136.

William F. Albright, no. 7 (18 January 18 1963): 3.

Sir William Ramsay, (London: Hodder and Stoughton, 1915), 222.

John A. T. Robinson, (London: SCM Press, 1976).

Simon Kistemaker, (Grand Rapids, MI: Baker, 1972), 48–49.

A. H. McNeile, (London: Oxford University Press, 1953), 54.

Paul L. Maier, (New York: Harper & Row, 1973), 122.

William F. Albright, 2 ed. (Baltimore: John Hopkins Press, 1946), 297–298.

Jeffery L. Sheler, (New York: HarperCollins Publishers, 1999), 41.

Dan Brown, 231.

Philip Jenkins, (New York: Oxford University Press, 2001),83.

Philip Jenkinsда цитата келтирилган, 98–99.

Chauncey Sanders, (New York: Macmillan, 1952), 143 ff.

F. F. Bruce, (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1964), 16.

Bruce Metzger, Lee Strobelда цитата келтирилган, (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1998), 60.

Шахсий хат ёзишув, Dan Wallace, 6 январь 2003.

Jacob Klausner, Will Durantда цитата келтирилган, pt. 3 (New York: Simon and Schuster, 1944), 557.

Sir Frederic Kenyon, (New York: Harper & Row, 1940), 288–289.

Stephen Neill, (London: Oxford University Press, 1964), 78.

Craig L. Blomberg, “The Historical Reliability of the New Testament”, William Lane Craig, (Wheaton, IL: Crossway, 1994), 226.

J. Harold Greenle,(Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1954), 16.

J. Ed Komoszewskiда цитата келтирилган, M. James Sawyer, Daniel B. Wallace, 215.

J. Ed Komoszewskiда цитата келтирилган, M. James Sawyer, Daniel B. Wallace, .

John Warwick Montgomery, (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1969), 46.

Louis R. Gottschalk, (New York: Knopf, 1969), 150.

John McRay, Strobelда цитата келтирилган, 97.

Lynn Gardner, (Joplin, MO: College Press, 194), 40.

Norman L. Geisler, (Grand Rapids, MI: Baker, 1988), 316.

F. F. Bruce, 33.

Lawrence J. McGinley, (Woodstock, MD: Woodstock College Press, 1944), 25.

David Hackett Fischer, Norman L. Geislerда цитата келтирилган, (Grand Rapids, MI: Baker, 2001), 152.

Robert Grant, (New York: Harper & Row, 1963), 302.

Will Durant, 557.

Gottschalk, 161.

Eusebius, bk. 3, chap. 39.

Irenaeus, 3.1.1.

Gary Habermas, (Joplin, MO: College Press, 1997), 224.

Joseph Free, (Wheaton, IL: Scripture Press, 1964), 1.

F. F. Bruce, “Archaeological Confirmation of the New Testament”, ed. Carl Henry (Grand Rapids, MI: Baker, 1969), 331.

A. N. Sherwin-White, (Oxford: Clarendon Press, 1963), 189.

Clark H. Pinnock, (Nutley, NJ: Craig Press, 1968), 58.

Douglas R. Groothuis, (Eugene, OR: Harvest House, 1996), 39.

Гарчанд Янги Аҳднинг ўзида бу одамдарнинг ўлими тўғрисида ҳикоя қилинмаган бўлса-да, бошқа тарихий манбаларда ва афсоналарда бу ҳақда айтилган.

Richard Bauckham, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 2006).

Flavius Josephus, xx, 9:1.

J. P. Moreland, Lee Strobelда цитата келтирилган, (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1998), 248.

Edward Gibbon, Philip Schaffда цитата келтирилган, (Peabody, MA: Hendrickson Publishers, 1996), chap. 3.

Michael Green, “Editor’s Preface” George Eldon Laddа, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1975), vii.

Blaise Pascal, Robert W. Gleasonда цитата келтирилган, ed., trans. G. F. Pullen (New York: Mentor-Omega Books, 1966), 187.

J. P. Moreland, Strobelда цитата келтирилган, 246–247.

Michael Green, (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1968), 23–24.

J. N. D. Andersonда цитата келтирилган, “The Resurrection of Chirst”, (29 March 1968).

Kenneth Scott Latourette, (New York: Harper & Brothers Publishers, 1937), 1:59.

N. T. Wright, Ушбу видеонинг матнинини ахтариб топиб, ўқиш мумкинАнкенберг Илоҳиёт тадқиқот институтининг сайтида .

Paul Little, (Wheaton, IL: Scripture Press, 1971), 63.

Herbert B. Workman, (London: Edward Arnold Publishers, 1967), 226.

Harold Mattingly, (London: Edward Arnold Publishers. 1967), 226.

Тертуллиан, Gaston Footeда цитата келтирилган, (Nashville: Abingdon, 1958), 12.

Simon Greenleaf, (Grand Rapids, MI: Baker, 1965), 29.

Lynn Gardner, (Joplin, MO: College Press, 1994), 30.

Том Андерсоннинг Джош Макдауэлл билан шахсий хат ёзишуви, 6 январь 2003 йил.

J. P. Moreland, (Grand Rapids, MI: Baker, 1987), 137.

William Lane Craig, Strobelда цитата келтирилган, 220.

(New York: Grolier, 1972), 4:407.

Ernest Findlay Scott, (Edinburgh: T & T. Clark, 1911), 55.

Joseph Klausner, (New York: Macmillan, 1955), 23.

Jacob Gartenhaus, “The Jewish Conception of the Messiah”, (13 March 1970): 8–10.

(New York: Funk and Wagnalis, 1906): 8:508.

Millar Burrows, (London: Secker & Warburg, 1958), 68.

A. B. Bruce, (Grand Rapids, MI: Kregel, 1971), 177.

Alfred Edersheim, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1960), 29.

George Eldon Ladd, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1975), 38.

s. v. “Paul, Saint”.

Jacques Dupont, “The Conversion of Paul, and Its Influence on His Understanding of Salvation by Faith”, Ed. W. Ward Gasque and Ralph P. Martin (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1970), 177.

s. v. “Paul, Saint”.

s. v. “Paul, Saint”.

Kenneth Scott Latourette, (New York: Harper & Row, 1953), 76.

W. J. Sparrow-Simpson, (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1968), 185–186.

Dupont, “The Conversion of Paul, and Its Influence on His Understanding of Salvation by Faith”, 76.

Philip Schaff, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1910): 1:296.

s. v. “Paul, Saint”.

Archibald McBride, да цитата келтирилган (London: Pergamon Press, 1966): 10:516.

Philip Schaffда цитата келтирилган, (New York: Charles Scribner, 1857), 340.

George Lyttleton, (New York: American Tract Society, 1929), 467.

Alexander Metherell, Lee Strobelда цитата келтирилган, (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1998), 195–196.

John Dominic Crossan, (New York: HarperOne, 1995), 145.

George Currie, Маърузадан олинган лавҳа Индиана университети кенгаши розилиги билан босилган, 1928, 41–43.

A. T. Robertson, (New York: R. R. Smith, 1931), 239.

Arthur Michael Ramsey, (London: SCM Press, 1969), 78–80.

James Hastings, ed., (New York: C. Scribner’s Sons, 1916): 2:340.

Paul Althaus, Wolfhart Pannenbergда цитата қилинади, trans. Lewis L. Wilkins and Duane A. Priebe (Philadelphia: Westminster Press, 1968), 100.

Paul L. Maier, “The Empty Tomb as History”, (28 March 1975): 5.

Josh McDowell, (San Bernadino, CA: Campus Crusade for Christ International, 1973), 231.

David Friederick Strauss, (London: Williams and Norgate, 1879): 1:412.

J. N. D. Anderson, (London: Tyndale Press, 1969), 92.

John Warwick Montgomery, (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1972), 78.

Jeffery Jay Lowder, “Historical Evidence and the Empty Tomb Story” in Jeffrey Jay Lowder and Robert Price, ed. (Amherst, MA.: Prometheus, 2005), 267.

Lee Strobelда цитата келтирилади, 146.

Stephen T. Davis, “The Counterattack of the Resurrection Skeptics”, in vol. 8, no. 1 (2006): 55.

Paul Rhodes Eddy and Gregory A. Boyd, (Grand Rapids: Baker Books, 2007), 142.

T. N. D. Mettinger, (Stockholm: Almqist and Wiksell, 2001), 221.

Thomas Arnold, (London: T. Fellowes, 1859), 324.

Brooke Foss Westcott, Paul E. Littleда цитата келтирилган, (Wheaton, IL: Scripture Press, 1967), 70.

William Lane Craig, Видео транскиптини Анкенберг илоҳиёт тадқиқот институтининг сайтида топиш мумкин, .

Simon Greenleaf, (Grand Rapids, MI: Baker, 1965), 29.

Sir Lionel Luckhoo, Lee Strobelда цитата келтирилган, 254.

Frank Morison, (London: Faber and Faber, 1930).

George Eldon Ladd, (Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1975): 141.

Gary Habermas and Anthony Flew, (San Francisco: Harper & Row, 1987), xiv.

Lord Darling, Michael Greenда цитата қилинади, (Downers Grove, IL: InterVarsity, 1968), 54.

Дониёрнинг 9 пайғамбарлиги ҳақида батафсил маълумотларни Josh McDowell, (Nashville: Nelson, 1999), 197–201-бетларида ўқинг.

Матто ўзининг Хушхабарида 27:9–10 келтирган парчани Еремия пайғамбарга тегишли деб айтади, аслида эса бу Закариё 11:11–13. Бир қарашда бизга ноаниқ бўлиб кўринаётган бу оятлар, агар биз яҳудий қонунларининг ташкил топишини эсласак, бу тушунарли бўлади. Яҳудий Ёзувлар уч қисмга бўлинади: қонун, ёзувлар ва пайғамбарлар. Пайғамбарлар китобларининг ичида биринчиси Еремия бўлган, шунинг учун ҳам яҳудий олимлари кўпинча башоратлар китоблар тўпламини илк китоб номи билан, яъни Еремия деб атайдилар.

H. Harold Hartzler, Peter W. Stoner, (Chicago: Moody, 1963) китоб муқаддимасида.

Stoner, , 107.

Stoner, , 107.

Edwin Yamauchi, Lee Strobelда цитата келтирилган, (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1998), 90.

Bruce Metzger, Strobelда цитата келтирилади, 71.